Search

Powieść, jako gatunek nieumocowany w poetykach normatywnych, natrafiała u swoich początków - przypadających w rodzimej literaturze na II połowę XVIII w. - na rozmaite przeszkody, lokujące się nie tylko w sferze estetyki. Jednocześnie była jednak zjawiskiem, które ze względu na uwidaczniający się w tego typu utworach nowy sposób ujmowania rzeczywistości nie mogło zostać przeoczone przez ludzi oświecenia, jawiło się bowiem jako skuteczny środek perswazji dokonywanej poprzez twórczość literacką. W centrum niniejszych, poświęconych temu właśnie zagadnieniu, rozważań sytuuje się powieściopisarski dorobek Ignacego Krasickiego, również w tej roli będącego wówczas niedoścignionym wzorem dla innych twórców. Za główny przedmiot obserwacji obrano tutaj pierwszą z jego powieści, czyli Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776), pozostającą co najmniej do czasu, dziewiętnastowiecznych już, powieściowych wystąpień przedstawicieli następnego pokolenia oświeconych - z Julianem Ursynem Niemcewiczem jako autorem Dwóch panów Sieciechów (1815) na czele - najciekawszym przykładem wczesnorealistycznej prozy w naszym piśmiennictwie. From its beginnings - in Poland it was the second half of the 18th century - the novel, a genre that eluded the distinctions of traditional normative poetics, had to face all kinds of strictures, not only in the sphere of aesthetics. At the same time, due to its innovatory representation of reality and its effectiveness as a tool of persuasion, it aroused a genuine interest among the enlightened elites. This positive attitude appears to have been shared by Ignacy Krasicki, whose work (not excepting novels) was generally regarded as a model of unparalleled literary excellence. This article re-examines his achievement as a novelist and discusses at greater length his first novel 'Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki'. Published in 1776, it was the first Polish novel and the most interesting example of early realistic fiction until the appearance in 1815 of 'Dwaj panowie Sieciechowie' by Julian Ursyn Niemcewicz.

Autor tekstu koncentruje się na kilku wierszowanych utworach Franciszka Zabłockiego (a ściślej: wierszach zgodnie przypisywanych temu poecie), powstałych w czasie obrad Sejmu Wielkiego i na różne sposoby - z wykorzystaniem ironii, ale też języka właściwego ostrej satyrze imiennej - odnoszących się do zjawiska, które w związku z ich treścią można by postrzegać w kategoriach choroby trawiącej ówczesne elity Rzeczpospolitej. Ta choroba to zaniechanie. Kryjące się za tym słowem sposoby myślenia i (nie)postępowania Zabłocki ukazuje tyleż w ramach - charakterystycznej dla tego pisarza - przenikliwej diagnozy rodzimej rzeczywistości ostatnich dekad XVIII wieku, ile w perspektywie wynikających z nich zagrożeń zarówno dla polskiej państwowości, jak i morale społeczeństwa. The paper focuses on several poems by Franciszek Zabłocki (or more precisely: poems unanimously attributed to this poet), written during the session of the Great Sejm and in various ways: using irony, but also the language proper to sharp name satire - referring to the phenomenon that due to their content could be seen in terms of a disease that consumed the elite of the Republic of Poland. This disease is an omission. The ways of thinking and (dis)acting behind this word are shown by Zabłocki as part of the penetrating diagnosis of the Polish reality of the last decades of the 18th century, characteristic of this writer, as well as in the perspective of the resulting threats to both Polish statehood and the morale of society.

Bizarre and devious encyclopedia. New Athens in “The Books of Jacob” The aim of this paper is to examine intertextual relations between Olga Tokarczuk’s The Books of Jacob and New Athens by Benedykt Chmielowski which are interesting due to the ongoing debate about (un)encyclopedic and (un)scientific nature of „the oldest polish encyclopedia”. Both the author of New Athens and the book itself are used by Polish Nobel Laureate as symbols of the soon-to-be gone pre-Enlightenment era, and they are contrasted with the work of Johann Heinrich Zeler or Denis Diderot. It is worth noting that this particular image of New Athens is determined by edition used by Tokarczuk. Author of Flights was familiar with and influenced by the famous edition of New Athens made by Maria and Jan Józef Lipscy. Interferences in the structure of the original text, highly subjective and tendencious selection of included material and addition of satirical images by Szymon Kobyliński shaped perception of New Athens as curious and bizarre work, alien to ideals of 18th century encyclopedists. This edition perpetuated the „black legend” of the so-called „first polish encyclopedia”. Polish Nobel Prize laureate – by using this particular edition – unwillingly and unknowingly took part in a centuries long debate about the work of Chmielowski. This entanglement leads to interesting problems and asks serious questions: how choice of sources can influence one’s perception of text? How different would be usage of this encyclopedia and its role in the novel if Tokarczuk would not be familiar with Lipscy edition? In this paper the author compares three different New Athens: the original ones, written by Benedykt Chmielowski, famous edition made by Józef and Maria Lipscy and fictional New Athens described in The Books of Jacob.

Artykuł prezentuje wybrane aspekty filozoficznych i teologicznych poglądów Johna Henry'ego Newmana w ujęciu polemicznym wobec oświeceniowego racjonalizmu. W pierwszej części omawiam problem epistemicznego statusu przekonań religijnych : odnosząc koncepcję Newmana do zawartych w "O pewności" rozważań Ludwiga Wittgensteina na temat przekonań "zawiasowych", wskazuję, iż odrzucenie podejścia zwanego ewidencjalizmem pozwala Newmanowi na zrównanie statusu owych przekonań ze statusem przekonań (zwykle) zaliczanych do wiedzy. Pozwala to na zniesienie ścisłego rozróżnienia między "wiedzą" a "wiarą". Część druga, dotycząca relacji między wiarą a rozumem, przedstawia Newmanowską krytykę oświeceniowego rozumu jako "uzurpatora" w dziedzinie moralności i religii, ignorującego "dane" pochodzące z pozaracjonalnych źródeł, w szczególności "głos" sumienia. Krytykę tę jednak, jak sugeruję, łagodzi fakt, że połączenie przekonań religijnych ze sferą tego, co etyczne, pozwala Newmanowi zachować racjonalny charakter owych przekonań. The article presents selected aspects of the philosophical and theological views of John Henry Newman, considered in their opposition to Enlightenment rationalism. In the first part of the text, I discuss the epistemic status of religious beliefs and set the ideas of Newman against the ideas of Ludwig Wittgenstein on "hinge beliefs", contained in "On Certainty". I argue that by rejecting the evidentialist approach, Newman can legitimately equate religious beliefs with the beliefs that are (usually) considered to constitute knowledge. This makes it possible for him to abandon a strict distinction between "knowledge" and "faith". The second part of the article, on the relationship between faith and reason, presents Newman's criticism of the enlightened reason as an "usurper" in the domain of morality and religion that ignores the "given" deriving from non-rational sources, especially the "voice of conscience." However, as I suggest, this criticism can be mitigated by the fact that by relating religious beliefs to the ethical domain Newman is capable of maintaining the rational character of these beliefs.

Autor artykułu odnosząc się do wczesnych, pochodzących z początku lat trzydziestych XIX stulecia, powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego, koncentruje się na tym, w jaki sposób początkujący twórca korzystał tam (przede wszystkim w utworze Wielki świat małego miasteczka z prozatorskich osiągnięć rodzimych pisarzy wcześniejszych dekad, z Fryderykiem Skarbkiem - jako autorem Pana Antoniego i Podróży bez celu, tekstów jawnie czerpiących z pisarstwa Laurence’a Sterne’a - na czele. Tłem tych, sygnalizujących potrzebę bliższego przyjrzenia się wskazanemu zagadnieniu, rozważań na temat fabularnych uwarunkowań juweniliów Kraszewskiego, dominujących w nich tonacji i sposobów organizowania struktury narracyjnej pozostają wypowiedzi krytyczne późniejszego autora Latarni czarnoksięskiej - zarówno dotyczące powieściowego dorobku jego poprzedników, jak i te, w których formułowane były oczekiwania względem samego gatunku, zaczynającego wówczas dynamicznie rozwijać się w obrębie polskiego piśmiennictwa. The author of the article, referring to the early works of Józef Ignacy Kraszewski coming from the beginning of the 1830s, focuses on how the beginner writer used (first of all, in the novel Wielki świat małego miasteczka (The great world of a small town)) achievements of Polish fiction of the preceding decades, especially those of Fryderyk Skarbek - the author of Pan Antoni (Mr. Antoni) and Podróż bez celu (A journey with no aim), the novels openly modelled on Laurence Sterne’s writing. The background of these considerations about the plot and narrative structures of Kraszewski’s novelistic juvenilia is constituted by his critical statements - both those concerning the novels of his predecessors and those expressing expectations towards the genre itself, which back then began to develop dynamically in Polish literature.

Wskazując na postępującą marginalizację piśmiennictwa doby oświecenia w programach nauczania języka polskiego, realizowanych w szkole średniej (ponadgimnazjalnej) na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, autor artykułu skupia się na powiązanym z tym zjawiskiem pogłębianiu się problemu jednostronnego, zdominowanego przez stereotypy i uproszczenia, odbioru tamtej literatury. Stawia pytanie o to, w jaki sposób należałoby czytać osiemnastowieczne i wczesnodziewiętnastowieczne teksty, by - w imię przywracania im należnej rangi w kulturowym obiegu - zobaczyć je nie tylko w kontekście historyczno-społecznym, a tym samym nie sprowadzać ich znaczenia do przekazu dydaktycznego bądź politycznego. W obliczu niepokojących, bo instrumentalizujących dzieło literackie, trendów, które pojawiają się w przestrzeni literaturoznawstwa, podkreśla jednocześnie potrzebę wystrzegania się sytuacji, w której rzutowane na dawny tekst przekonania ideologiczne badacza zdają się nad tym tekstem - jako przedmiotem obserwacji - dominować, zafałszowując jego obraz. Pointing to the progressive marginalization of the Enlightenment literature in the Polish language curricula implemented in secondary schools over the last several years, the author focuses on the related phenomenon of biased reception of that literature, dominated by stereotypes and simplifications. The author asks how the 18th and early-19th-century texts should be read - with the aim of restoring their proper rank in the cultural tradition - to perceive them not only in the historical and social context, and thus not to reduce their meaning to a didactic or political message. In the face of the disturbing trends in the field of literary studies, which instrumentalise a literary work, the author also stresses the need to avoid a situation in which the ideological beliefs of the researcher projected on an older text seem to dominate it, distorting its image.

The article’s subject of discussion is the ‘tragic opera’ by Wincenty Ignacy Marewicz, Polusia, córka kołodzieja, czyli Wolność oswobodzona… [Polusia, the Wheelwright’s Daughter, or Liberty Freed…], attributed at one point to Julian Ursyn Niemcewicz. The play resembles an allegorical tragedy of political nature, in which the characters conceal real-life figures, such as: Swobodzki (Stanisław August Poniatowski), Przemocka (Catherine the Great), Potężnicki (Potemkin), Ciemiężnicki (Russianenvoy), Litośnicki (Prussian king), and finally, the eponymous Polusia, as an allegory of Poland. The tragedy was printed anonymously during the Four-Year Sejm (1789 and 1791, without a place of publication). Due to its anti-Russian character, it was published as a translation from the Russian language. The play was met with immense interest, which can be demonstrated by, among other things, the numerous prints, a handwritten copy of the entire text, as well as a manuscript of the preface to the work. Moreover, in the years 1794 to 1796, the opera was translated into Russian by Vasily Anastasevich – a bibliographer, translator, publisher of the “Улей” magazine, and promoter of Polish literature in Russia (a draft version of the translation is currently stored in the National Library of Russia in Saint Petersburg). Исторические источники как свидетельства польской и русской рецепции оперы Винцентия Игнация Маревича Полюся, дочь колесника, или Освобожденная вольность… Предметом анализа в статье является приписываемая в свое время Юлиану Урсыну Немцевичу «трагическая опера» Винцентия Игнация Маревича Полюся, дочь колесника, или Освобожденная вольность… Эта пьеса напоминает аллегорическую драму политического характера, где за персонажами скрываются реальные фигуры, такие как: Свободский (Станислав Август Понятовский), Пшемоцкая (Екатерина II), Потенжницкий (Потемкин), Цеменжницкий (русский посол), Литосницкий (прусский король) и, наконец, заглавная Полюся как аллегория Польши. Драма была опубликована анонимно во время Четырехлетнего сейма (в 1789 и 1791 г. без указания места издания). Из-за ее антирусского характера она была подана как перевод с русского. Пьеса вызвала огромный интерес, о чем свидетельствуют, в т.ч., большое количество экземпляров, переписанный от руки текст целиком и рукопись предисловия к произведению. Кроме того, в 1794-1796 гг. оперу перевелна русский язык Василий Анастасевич – библиограф, переводчик, издатель журнала «Улей», популяризатор польской литературы в России (автограф этого перевода находится в настоящее время в Национальной библиотеке в Петербурге).

Artykuł odnosi się do kilku - jak się wydaje, stałych i istotnych dla myśli Leszka Kołakowskiego - idei i wątków rodem z filozofii oświeceniowej. Można uznać, że krytyczne i aprobatywne zarazem podejście do takich zagadnień, jak kres utopijności w myśleniu o porządku ludzkim (rozum wobec historii, historia wobec rozumu), nieusuwalność zła w doświadczeniu ludzkim, stała potrzeba religii (powstaje pytanie: jakiej?) i nieustająca troska o przyszłość cywilizacji, stanowią-oczywiście, na gruncie rozważanego stanowiska - podstawowe troski epoki postoświecenia. The article refers to several - seemingly, constant and important for the ideas of Leszek Kołakowski - ideas and themes straight from the Enlightenment philosophy. It can be said that a critical and approving approach to such issues as the end of utopianism in thinking about the human order (reason towards history, history towards reason), the irremovability of evil in human experience, the constant need for religion (the question arises: what religion?) And constant concern for the future of civilization, they are - of course, on the basis of the position under consideration - the basic concerns of the Post-Enlightenment period.

This paper examines the ways in which Polish Enlightenment writers, active in different phases of this period in Poland, perceived Jan Kochanowski and used the memory of this poet and his poetic output for the purposes of the messages conveyed by their texts. The Author concentrates on two names: Franciszek Bohomolec, as one of the most important authors of early Enlightenment in Poland and Julian Ursyn Niemcewicz, a writer shaped in the sentimental environment of Puławy, whose literary activity spanned from the reign of Stanislaus II to the Great Emigration. The literary output of these two men includes formally diverse persuasive texts, such as journalistic prose in the form of dialogue, eulogies and visionary poems. It seems that these works reflected most distinctively, and in a way characteristic of the main currents of that formation, Kochanowski’s role in shaping of the cultural consciousness of the representatives of the Polish "Age of Light". In these texts, the poet of Czarnolas appears as the patron of the emancipation of the national language, a symbol of the culture-forming role of the Polish language (Bohomolec), and a figure of the greatness of the free Commonwealth founded on the chivalric ideal cultivated in Kochanowski’s epinicia and other poems (e.g. Jezda do Moskwy; Proporzec albo hołd pruski), forming a component part of the Sarmatian world-view. Niemcewicz later recalled this ideal in a nostalgic but consolatory appeal, written in the circumstances of the partition period.

Words of Jan Albertrandi which he said in 1770, explaining the reasons for publishing the magazine ‘Zabawy Przyjemne i Pożyteczne’, expressed an enthusiasm about the possibility of achieving by Poles the state of the spiritual and intellectual maturity in a short time. The result of such attitude of the editor was his willingness to provide to potential readers of the magazine the entertainment meeting their expectations, characterizing post‑Sarmatian customs. Quite quickly however in ‘Zabawy…’ there appeared the opinions of people whose point of view was different than that one of Albertrandi, because of their critical assessment of the condition of Polish Enlightenment elites. Perhaps the most important of such voices was a text of very young poet Tomasz Kajetan Węgierski. The significance of his ode (About disrespect towards learned men) was largely the result of the fact that it was addressed to Adam Naruszewicz, not only one of the leading figures of the magazine from the very beginning of its existence but also the man being the favourite poet of King Stanisław August Poniatowski. The undertone of this work was harmonizing, paradoxically, to the meaning of numerous poems, also printed in that time in ‘Zabawy…’, directed against Bar confederates and written in the circle of people close to the king, like Antoni Korwin Kossakowski, the author of the poem entitled To the Nation and Posterity. Publikacja dofinansowana ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego

In this paper, the author presents a critical edition of three chapters on rhetorical de-vices excerpted from the treatise O wymowie i stylu (On Eloquence and Style, Warsaw 1815) written by Stanisław Kostka Potocki (1755-1821), an enlightened man of letters. He begins with a brief introduction to a reading of Potocki’s text on some figurative uses of language. The author explains the circumstances in which Potocki wrote his rhetorical manual (the request of the Warsaw Society of Friends of Learning) and discusses its most important sources, both classic (Aristotle’s On Rhetoric, Cicero’s On the Ideal Orator, Quintilian’s Institutions of Oratory) and modern (César Chesneau Dumarsais’ Traité des Tropes, Paris 1730, Hugh Blair’s Lectures on Rhetoric and Belles Lettres, Dublin, Edinburgh 1783). With a few explanatory remarks on the three chapters presenting the nature of figurative language (in particular metaphor, personification, hyperbole and apostrophe) the author examines the connection between the rhetorical considerations on style and the Enlightenment philosophy of language. According to Stanisław Kostka Potocki, the tropes and rhetorical figures, being almost natural expressions of emotions, passions and imagination, should be regarded as the primordial origin of the human language. Thus the Enlightenment, the triumph of analytical (‘pure’) reason over imagination tinged with emotionality, is a period when authors intentionally limited the use of figurative language (although never totally rejected it) in order to reach the simplicity of the linguistic expression.