Search

De Europese aal (Anguilla anguilla) trekt als juveniel (glasaal) van de zee het zoete water op en trekt als volwassen schieraal weer terug naar zee. Bij deze migratie wordt zowel de intrek als de uittrek belemmerd door kunstwerken, zoals gemalen, waterkrachtcentrales, stuwen en sluizen. In 2013 is er een overzicht van de belangrijkste migratieknelpunten voor schieraal in Nederland opgesteld (Winter et al 2013a). Het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) heeft Wageningen Marine Research gevraagd om deze lijst te updaten met de nieuwste informatie. Als basis voor deze rapportage is gebruik gemaakt van zogenaamde Nederlandse ‘aalmodel’ (Bierman et al, 2012; van der Hammen et al, 2021). Dit model wordt gebruikt om elke drie jaar de totale schieraal biomassa in Nederland te berekenen en daarmee te voldoen aan de verplichting van de EU doormiddel van de zogenaamde ‘3- jaarlijkse EU-evaluatie’ (van der Hammen et al. 2021). In het aalmodel wordt een schatting gemaakt hoeveel schieraal er vanuit elk gebied start met de migratie naar zee. Daarnaast wordt de beschikbare kennis uit Winter et al (2013a) gebruikt, die op basis van watersysteemkennis en informatie van waterbeheerders een lijst met potentiële knelpunten door kunstwerken hadden opgesteld die een relatief groot achterland voor aal ontsluiten. Per potentieel knelpunt is een inschatting gemaakt van de hoeveelheid schieraal die bij het kunstwerk zou kunnen aankomen, gebruikmakend van de resultaten uit het aalmodel. Vervolgens zijn de inschattingen van de sterftekans tijdens passage van gemalen en waterkrachtcentrales, de uittrek mogelijkheden via alternatieve routes in het complex en de mate van barrièrewerking bij een kunstwerk uit Winter et al (2013a) geëvalueerd. Hiervoor zijn de waterschappen voor elke 3-jaarlijkse EU-evaluatie benaderd met het verzoek om aanpassingen en onderzoek bij de knelpunten door te geven. Ook zijn de gemiddelde schattingen voor de gemalen aangepast op basis van beschikbare literatuur. Door de hoeveelheid schieraal per potentieel knelpunt te combineren met de sterftekans wordt in dit rapport de potentiële sterfte aan schieraal per kunstwerk ingeschat. De schattingen in dit rapport zijn afhankelijk van de beschikbaarheid van de onderliggende gegevens in het aalmodel en de kennis die er is van het gedrag van schieraal bij complexen met kunstwerken. Net als in 2013 zijn er nog steeds veel ontbrekende gegevens. Wanneer er geen gegeven beschikbaar zijn voor een kunstwerk wordt er uitgegaan van gemiddelde waarden voor andere vergelijkbare type kunstwerken. Met name over het gedrag van schieraal bij kunstwerken die uit een complex van kunstwerken bestaan (bijvoorbeeld een waterkrachtcentrale met stuw, vistrap en scheepsluizen, of een gemaal met scheepsluis) is vaak weinig bekend. Op basis van de geschatte verliesposten schieraal is de lijst van belangrijkste knelpunten in Nederland uit 2013 geüpdatet. Het sluizencomplex in IJmuiden is als grootste knelpunt aangemerkt. Dit complex heeft een geschatte sterfte van 12.5% en een potentieel aan doortrekkende schieraal van bijna 77 ton, waardoor het verlies aan schieraal geschat is op 9.6 ton. Daarnaast zijn een groot aantal gemalen aangemerkt als knelpunt, maar de verliezen van schieraal bij deze en andere knelpunten zijn aanmerkelijk lager in vergelijking met IJmuiden. In de rapportage van Winter et al (2013) stonden de grote Waterkrachtcentrales (WKC’s) in de Maas nog op plaats één en twee. Echter, vanwege de vele maatregelen waaronder turbinebeheer, nachtelijke stillegging en het overzetten van schieralen over het complex (Paling over de Dijk, PODD) is het sterftepercentage bij deze WKC’s omlaag gegaan. Daarnaast tonen additionele onderzoeken in deze rivieren aan dat de hoeveelheid aal die aankomt bij de WKC’s lager is dan geschat door het aalmodel. Hierdoor staan deze nu minder hoog in de lijst. Er zijn ook enkele scheepvaartsluizen-complexen opgenomen in de lijst. De grote spuisluis-complexen zoals Den Oever, Kornwerderzand en Haringvliet veroorzaken voor schieraal waarschijnlijk wel vertraging, maar zijn niet als knelpunt met extra schieraalsterfte aangemerkt.

Het project “Duurzaam Aalbeheer door Kennis” (DAK) is opgesteld als samenwerkingsverband tussen beroepsvissers en wetenschappers om meer inzicht te verzamelen in de relatie tussen gebiedseigenschappen en populatie-dynamische kenmerken als het binnentrekken en uitzetten van jonge aal, overleving en groei (rode aal), onttrekking (visserij) en uittrek (schieraal) als basis voor een duurzame visserij. In dit rapport worden vier verschillende beheergebieden vergeleken: Markiezaatsmeer en de Süderpolder (klei) en Vinkeveense plassen en de polder van Westzaan (veen), waarbij de resultaten van verschillende deelonderzoeken worden gepresenteerd; bestandsopbouw (lengte, verhouding rode aal en schieraal en sekseverhouding), groeisnelheid (otolieten, tags) en uittrek van schieraal (VEMCO). De resultaten van deze onderzoeken dragen bij om meer inzicht te krijgen in het productiepotentieel (aalbestand en groeipotentie) van aal in verschillende beheergebieden in Nederland. In het voorjaar en de zomer van de jaren 2018-2020 werd door beroepsvissers op aal gevist met fuiken in de vier gebieden. Van de vangsten werden monsters genomen waarbij lengte en stadium (rode of schieraal) werden geregistreerd om een beeld van de populatieopbouw te krijgen. In het Markiezaatsmeer werden doorgaans de kleinste alen gevangen waarbij de gemiddelde lengte van de aal 39 cm betrof, gevolgd door Süderpolder (54 cm) en de Westzaan (63 cm), terwijl in Vinkeveen de gemiddelde lengte van de gevangen alen 74 cm was. Op basis van de lengtes van de schieralen lijken in drie van de vier gebieden deze vangsten maar voor een klein deel uit mannelijke aal te bestaan. Alleen in het Markiezaatsmeer lijkt het merendeel (55% van de schieralen zijn kleiner dan 50 cm) van het bestand te bestaan uit mannelijke aal. Voor leeftijds- en groeibepalingen zijn per beheergebied otolieten van alen genomen. In totaal zijn van 94 alen waarvan het geslacht is bepaald (85 vrouw, 9 man), de otolieten afgelezen en de leeftijd en groeisnelheid bepaald. De individuele groeiverschillen waren groot en varieerden tussen de 2 en 8 cm per jaar; de groeisnelheden namen af met toenemende leeftijd. De gemiddelde groei verschilde tussen de gebieden. In het Markiezaatsmeer en de Süderpolder werden voor de eerste levensjaren de hoogste groeisnelheden (6-7 cm/jaar) bepaald, maar nam de groeisnelheid in de latere jaren sterk af. Voor de Vinkeveense plassen en de Westzaan werd een vrij constante groei bepaald (4-5 cm/jaar) over alle levensjaren. In aanvulling op eerdere groeibepalingen werden 1457 rode alen verdeeld over de vier gebieden voorzien van een Passive Integrated Transponder (PIT-) tag. Van deze alen werden er 179 teruggevangen, variërend van enkele dagen tot twee jaar na taggen. Van deze alen kon de lengtetoename over de tijd (individuele groei) nauwkeuriger worden bepaald. Ook met deze methode waren grote individuele groeiverschillen te zien die in grote lijnen overeen kwamen met de groei bepaald op basis van otolietaflezingen. Bij een lengte van 46-64 cm varieerde de gemiddelde groeisnelheden per gebied tussen de 2,5 en 6,0 cm per jaar. In 2017 en 2018 is door middel van akoestische telemetrie onderzoek gedaan naar de uittrekmogelijkheden van schieraal in de vier gebieden, die allen worden gezien als (redelijk) geïsoleerde watersystemen. Van de 25 uitgezette schieralen aan de boezemzijde van het Markiezaatsmeer is het merendeel gedetecteerd op weg naar zee. Van de 25 uitgezette schieralen in de Süderpolder hebben er maar twee het uittrekpunt naar zee weten te bereiken. In de Vinkeveense plassen wist geen van de 15 schieralen vanuit de polderzijde door het gemaal naar de boezem te komen. Van de uitgezette groep in de boezem wist iets meer dan de helft van de 25 schieralen via IJmuiden de Noordzee te bereiken. Van de polder Westzaan wist eveneens iets meer dan de helft van de schieralen via IJmuiden de Noordzee te bereiken. Gemalen, sluizen en stuwen blijken daarmee aanzienlijke migratie barrières te vormen voor uittrekkende schieralen die vanuit de onderzochte gebieden naar boezemwateren migreren.

De afgelopen decennia is de brasemstand in het IJsselmeer en Markermeer zeer sterk achteruitgegaan (Tien et al. 2020). Het is onduidelijk in hoeverre het IJsselmeer- en Markermeer op zichzelf staande brasembestanden hebben of dat er een sterke uitwisseling is met bijvoorbeeld de randmeren, de kop van Overijssel en de Friese boezem. Tevens is de vraag hoe gevoelig de brasempopulatie is voor (lokale) bevissing en welke gebieden brasems benutten gedurende de seizoenen. In het najaar van 2019 zijn daarom 100 brasems van zenders voorzien en is een netwerk van ontvangers geplaatst (in samenwerking met Sportvisserij Nederland en NIOO) bij met name mogelijke verbindingen tussen IJsselmeer en Markermeer en wateren van omliggende gebieden (het ‘achterland’). De gegevens van de ontvangers zijn in de nazomer van 2020 uitgelezen. In dit rapport worden de waargenomen verplaatsingen en mogelijke (paai)migratiepatronen en uitwisseling met gebieden rond het IJsselmeergebied besproken. De resultaten die tot dusver ruim een half jaar beslaan laten een aantal interessante patronen zien. In de winter zijn relatief veel brasems nog honkvast en worden vooral in de buurt van de uitzetlocatie waargenomen. Enkele brasems verplaatsten zich echter ook in de winter over aanzienlijke afstanden door het IJsselmeergebied. Het aantal verplaatsingen neemt sterk toe in het voorjaar rond de paaiperiode. Op basis van de verplaatsingen die vanuit 7 uitzetlocaties zijn waargenomen lijkt het erop dat paaigebieden vooral langs de Friese kust en/of het achterland liggen en de wateren in en rond de IJsselmonding, inclusief Zwarte Water en de Overijsselse Vecht. In totaal zijn van de 100 gezenderde brasems minimaal 5 de Friese boezem in getrokken bij Lemmer (en mogelijk enkele bij Stavoren), 11 naar de IJssel en het Zwarte Water, en 6 naar de Randmeren (Vossemeer, Gooimeer en Eemmeer). In de zomermaanden zien we opnieuw verplaatsingen en een herverdeling van brasems over het IJsselmeergebied. Het onderzoek tot dusver laat daarmee zien dat brasems naar alle waarschijnlijkheid (ook) paaigebieden buiten het eigenlijke IJsselmeer en Markermeer benutten. Het is echter niet bekend in hoeverre omgekeerd brasems van elders eventueel gebruik maken van het IJsselmeer en Markermeer, en in hoeverre brasems van het IJsselmeer en Markermeer gebruik maken van paaimogelijkheden binnen beide meren. Het gebruik van verschillende gebieden in verschillende seizoenen geeft inzicht in de functie van die gebieden zoals die door brasems kunnen worden benut. Dit levert vervolgens belangrijke informatie voor het visserijbeheer, onder andere om te kunnen beoordelen welke risico’s de brasempopulatie loopt bij een zekere visserijintensiteit en hoe beheersmaatregelen zoals bijvoorbeeld gesloten gebieden en gesloten tijden effectief kunnen worden ingezet. Het verdient aanbeveling om de huidige infrastructuur aan ontvangers in samenwerking met partners de komende jaren verder te benutten en een extra aantal brasems van zenders te voorzien voor een goede onderbouwing van de bevindingen op basis van deze eerste resultaten.