Search

Anadolu XIII. yüzyılda politik, sosyo-kültürel, ekonomik ve demografik açılardan son derece hareketli yıllara sahne olmuştur. Bu dönemde dinî hayatta meydana gelen gelişmelerin başında, tasavvufî düşünce ve yaşamın sistemleşmesi, kurumsallaşması ve toplumun pek çok kesimini etkisi altına alması gelir. Bu mühim gelişim ve dönüşüm süreci, aynı zamanda Anadolu'da menkıbe yazma geleneğinin henüz oluşmaya başladığı bir devreye de işaret eder. Bu durum tasavvuf ve onun kurumsallaşmış şekli olan tarikatların dönem Anadolusu'na damgasını vurmasının tabii bir sonucudur. Menâkıbnâmelerin ana kaynak olarak kullanıldığı bu tezde, XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu'nda faaliyet gösteren tasavvufî zümreler kurucuları ve mensupları, yayıldıkları belde ve bölgeler, kurdukları tekke ve zâviyeler, ihtida ve iskân faaliyetlerinde oynadıkları roller, ilmî çevreler ve devlet yöneticileri ile kurdukları münasebetler açısından mercek altına alınmıştır. Amacımız hem Anadolu'da tasavvufî yaşamın gelişmesini ve yayılmasını sağlayan tasavvufî zümreleri, kendi dillerinde inşa ettikleri ve bir anlamda kendilerini ifade ettikleri metinler olan menâkıbnâmeler üzerinden anlamaya çalışmak hem de menâkıbnâmelerin bu kapsamda araştırmacılara sunduğu imkânların yoğunluk ve genişliğini gözler önüne sermektir. Bunun yolu ise menâkıbnâmeleri bir bütün halinde ele almaktan geçmektedir. Bu çerçevede menâkıbnâmelerin kaynaklık değerini arttıran esas faktörün, tasavvufî zümrelerin XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu'ndaki yaygınlığı ve etki gücü olduğu sonucuna ulaşıyoruz. Zira tasavvufî zümreler toplumun çeşitli kesimleri ve katmanları ile kurdukları münasebetler sayesinde dönemin siyasî, dinî, ilmî ve içtimai hayatını şekillendiren esaslı bir aktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Throughout the 13th century, Anatolia had quite vigorous era in terms of political, socio-cultural, economical and demographic aspects. The systematization and institutionalization of mystic thought and life and its penetrating most of the society were among primary developments in the religious life during that period. Such significant developments and transformation process, also marked a turning point in the tradition of writing manaqibnama in Anatolia. It was an unexceptional consequence of sufism and its institutionalized sects, which had a profound effect on that period. In this dissertation, the sufi groups who were active in Seljuk Anatolia during the 13th century were scrutinized regarding their founders and members, the towns and regions they dispersed, zawiya they founded, the roles they played in religious conversion and inhabiting, the relationships they conducted with scholars and the rulers of the time. The study aims not only to discover the sufistic groups, which ensured the sufistic life to develop and expand in the 13th century, in terms of manaqibnamas that they produced and, in a sense, they expressed themsleves by means of them, but also to reveal the intensity and extensity of feasibilities that the manaqibnamas provide to researchers within this scope. Within this scope, we come to a conclusion that the main factor that increase the value of manaqibnamas as references is the prevalence and the impact power of sufi groups in Seljuk Anatolia during the 13th century. 591

Muharrem Efendi (ö.1592), Osmanlı döneminde Tokat Zile'de yaşamış olan bir Halvetî şeyhi, müellif ve bilim insanıdır. Muharrem Efendi, Osmanlı tasavvuf kültürünü derinden etkileyen ve Sivâsîler diye meşhur olan bir akımı temsil eden ailenin en büyüğü olması bakımından önemli bir isimdir.Bu çalışmamızda, Muharrem Efendi'nin eserleri arasında şu ana kadar yapılan akademik çalışmalara göre onun en önemli tasavvufî eseri olan ve çoğunluğu İslam'ın ilk dönem sûfîleriyle ilgili menkabeleri anlatan Künûzü'l-Evliyâ ve Rumûzü'l-Asfıyâ adlı eserinin değerlendirmesini yaparak eserin önemine dikkat çekmek istiyoruz. Künûzü'l-Evliyâ ve Rumûzü'l-Asfıyâ adlı eser, halvetî olan Muharrem Efendi tarafından on altıncı yüzyılda yazılmıştır. Bu sûfî tabakâtı ve menâkıbnâme eseri, Muharrem Efendi'nin kullandığı tasavvufî kavramlar ve onun tasavvufî düşüncesi hakkında bilgi vermesi bakımından İslam tasavvuf tarihi ve kültürü konusunda önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmada, Muharrem Efendi'nin Künûzü'l-Evliyâ ve Rumûzü'l-Asfıyâ adlı eseri incelenerek eserin değerlendirmesi yapılmıştır. Yetmiş tane sûfînin hayatı ve menkabeleri, bu sûfîlerin olağanüstü hayat hikayeleri ile ilgili olan tasavvufî kavramlar ele alınmıştır.Anahtar Sözcükler: Menkabe, Menâkıbnâme, Sûfî Tabakâtı, Muharrem Efendi, `Künûzü'l-Evliyâ ve Rumûzü'l-Asfıyâ`, Tasavvuf, Sûfî, Evliyâ. Muharrem Efendi (died 1592), who lived in Zile in Tokat in the Ottoman period, was a Halvetî sheikh and writer and scholar. Muharrem Efendi is an important name in terms of being the largest member of a family which represents a famous current as known Sivâsî that deeply affected the Ottoman sûfîsm culture.In this study by doing analysies we want to call attention to importance of Künûzü'l-Evliyâ ve Rumûzü'l-Asfıyâ which Muharrem Efendi's the most important mystical work among his works according to academic studies until now and tells the legends about a large number of sûfîes in the early periods of Islam. Künûzü'l-Evliyâ ve Rumûzü'l-Asfıyâ was written by Halvetî Muharrem Efendi in the 16th century. This work of sûfî ranks and categories, menakıbnâme has a certain place in islamic mysticism history and culture since it gives information about his mystical thoughts and mystical terminologies which Muharrem Efendi used. In this study the evaluation of the work has been made by analysing Muharrem Efendi's work called Künûzü'l-Evliyâ ve Rumûzü'l-Asfıyâ. Seventy sûfîes' biographies and their legends, mystical terminologies about extraordinary life stories of these saints in Künûz were discussed.Key Words: Legend, Menâkıbnâme, Sûfî Ranks and Categories (Generations), Muharrem Efendi, `Künûzü'l-Evliyâ ve Rumûzü'l-Asfıyâ`, Sûfîsm, Mysticism, Sûfî, Saint. 315

Muhammet Ali Sabır Halfe Dükçi İşân, XIX. Yüzyılda (1856-1898) yaşamış Türkistanlı bir mutasavvıftır. Orta Asya'nın Fergana Vadisi bölgesinde yaşamış, çevresindeki halkı irşat ile meşgul olmuştur; Özbek, Kırgız, Tacik, Türkmen gibi birçok milletten tabi olan müritleri olmuş önemli bir şahsiyettir. Bununla birlikte talebeleriyle birlikte sömürgeci Çar Rusya'sına karşı ayaklanan ve sonunda idam edilen vatanperver bir şehittir. Menâkıb-ı Dükçi İşân eseri, şeyhin ismi belli olmayan bir müridi tarafından yazılmıştır.Eser dokuz ana bölümden oluşur: İlk üç bölüm, Besmele, Tahmid, Peygamber (a.s.m.)'a na't ve ashabına (r.a.) övgüden sonra diğer dört bölüm sırasıyla Türkistanlı büyük mutasavvıflardan Babay-ı Semmâsî, Seyyid Mir Külal, Hâce Bahâeddin-i Nakşibendilerin keşf-ü kerametlerini anlatır. Son iki bölüm ise Dükçi İşân'ın doğum ve çocukluğundan seyr ü süluğa başladığı zamana ve sonrasına ait menkıbe ve harika hallerinden bahseden en uzun iki bölümdür.Yazılış sebebinin Nakşibendî geleneğinin postnişinliğiyle vazifelendirdiği Dükçi İşân'ın gerçek bir mürşid olduğunu göstermek, halkın ona olan hürmet ve itaatini artırmak olduğu, nakledilen menkıbelerden anlaşılmaktadır. Eserin tespit edilen tek nüshası Özbekistan İlimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni Şarkşinaslık Enstitüsü Kütüphanesi no: 1724'te bulunmaktadır. Asıl nüshaya ulaşılamadığı için Prof. Dr. B. M. Babadjanov'un 2004 yılında Alma-Ata'da yayınladığı Arap yazılı baskısının üzerinden çalışılmıştır.Eserin dil ve muhteva yönünden tetkik edilmesi Çağatayca'nın Özbekçeye geçiş dönemine ait dil özelliklerini tespit etmek ve incelemek açısından önemlidir.Eserin dili: Çağatayca'dan Özbekçeye geçiş dönemine aittir.Anahtar kelimeler: Dükçi İşân, Menâkıb, Çağatayca geçiş dönemi, Nakşibendi sûfî geleneği, Tasavvuf, Türkistan. Muhammad Ali Ihsan Sabır Halfe Dukchi Ishan was a Turkestani Sufi who lived in the 19th century (1856-1898). He lived in Fergana Valley in Central Asia and occupied himself with the spiritual and ethnic enlightenment to the people in his community. He was a leading figure who had great numbers of followers from different nationalities such as Uzbek, Kirghiz, Tajik and Turkmen. Furthermore, he was a patriotic martyr that rebelled with his supporters against the opressive Tsarist Russia invasion and was executed in the end. The work `Menakıb-ı Dukchi Ishan was written by one of his anonymous followers.The work comprises of nine main chapters. First three chapters; `Basmala?, ?Hamd?(Tahmidah),`Eulogy? to the prophet Mohammed, and his ashabs, and the other four chapters respectively narrate the miracles of an important Turkestani sofi, Babay-i Semmasi, Seyyid Emir Kulal, Hace Bahaeddin-i Naqshbandi. The last two chapters are the longest ones and narrate the sagas and miracles of Dukchi Ishan as from his childhood.From the sagas it can be understood that this work was written to point that the community had a great esteem and honour for Dukchi Ishan and he was an actual mentor who was appointed according to Naqshbandi conventions. The only copy of this work is at Science Academy Abu Rayhan Biruni Institute Library number: 1724 in Uzbekistan. As the original copy cannot be reached, it was studied by Arabic written print in 2004 by Associate Professor B.M. Babadjanov.To scrutinize this work in terms of language and context is vital to ascertain and analyze language properties during the transition from Jagatai to Uzbek.The language of this book: It belongs to the transition period from Jagatai to Uzbek.Keywords: Dukchi Ishan, Menakıb, Jagatai transition period, Naqshbandi Sufi tradition, Sofism, Turkestan. 370

Süleyman Şeyhî Efendi 1750-1820 yılları arasında Bulgaristan'da yaşamış önemli bir Osmanlı mutasavvıfı ve ilim adamıdır. O, bu vasıflarını kalemiyle de bütünleştirerek, ilim, tasavvuf ve edebiyat alanında otuza yakın Türkçe eser te'lif etmiştir. Süleyman Şeyhî Efendi'nin önemli ve ilk telif et¬tiği eseri, çalışmamıza konu olan Lemaât-ı Nakşbendiyye'dir. Lemaât-ı Nakşbendiyye risalesi muhtevası itibariyle bir menâkıbnâme, bir silsilenâme, bir ıstılâhat kitabı ve bir tabirnâme olma özelliklerinin tümünü taşımaktadır. Lemaât'ın esas yazılış gayesi, tarikata yeni girenlerin ve diğer müritlerin istifade edebilmeleri için tasavvufi ıstılahları izah etmek ve bir araya toplamaktır. Süleyman Şeyhî Efendi bu maksatla kitabını yazarken, bunu vesile kabul edip, ?azizlerimiz? dediği şeyhi Hâce Mustafâ Şâmi (k.s.) Hazretlerinin kimliğini, şahsiyetini, düşüncelerini, kerametlerini, halifelerini, örnek hallerini ve tavırlarını nakletmiştir. Aynı şekilde ikinci şeyhi durumundaki Ağabeyi Hâce Çelebi İbrahim (k.s.) Hazretlerinin tarikata girişini, icazet alışını, örnek hâllerini nakletmiştir. Süleyman Şeyhî Efendi bu bölümde şeyhini tanıtırken ilgisi do¬layısıyla, tarikata girişini ve hilafetini de anlatmıştır. Aynı şekilde Çelebi İbrahim'i anlatırken kendi hayatı hakkında da dolaylı olarak bil-giler vermiştir. Bununla birlikte kitabın ikinci bölümünde Süleyman Şeyhî Efendi, her sâlik ve mürîdin çok iyi bir şekilde bilmesi gereken şeriat, tarikat, marifet, hakikat; imelyakîn, aynelyakîn, hakkalyakîn; murâkabe, teveccüh, râbıta, ilm-i ledün; havâss-ı aşare, tabiat-ı beşeriyye ve hazarât-ı hamse gibi temel tasavvufi kavramları etkileyici ve teşvik edici bir üslupla îzâh etmiştir. Yine müellif, üçüncü bölümde seyr ü sülûka giren her bir mürîdin, rüya tabiriyle ilgili olarak bilmesi gereken önemli, temel bilgileri beş guruba ayırarak açıklamıştır., Süleyman Şeyhî Efendi is a significant Ottoman Sufi and scholar, who lived from 1750 to 1820 in Bulgaria. He combined his scholarly qualities with the strength of his pen and wrote about thirty books in Turkish on Islamic sciences, Sufism, and literature. Lamaat-i Naqshibandiyya, which is the subject of this thesis, is the first and one of the important works of Süleyman Şeyhî Efendi. From the point of its contents, the treatise of Lamaat-i Naqshibandiyya carries all of the characteristics of the books written on Sufi legends, chains of sufi masters, terminology, and interpretation of dreams. The real goal of writing Lamaat is to explain and gather the sufi terminology in a work for the new disciples of the sufi order. While writing his book with this goal in mind Süleyman Şeyhî Efendi recounts the identity, character, thoughts, miracles, successors, exemplary states, and behaviors of his master Hâce Mustafâ Şâmi, whom he calls ?azizlerimiz or our saints.? Similarly he narrates how his older brother and in a way second master Hâce Çelebi İbrahim joined the sufi order, got his certificate, and his paradigmatic behaviors. In that chapter Süleyman Şeyhî Efendi also narrates his own entrance to sufi order and his succession for its relevance to introducing his master. Similarly when he talks about Çelebi İbrahim, he gives indirect information about his own life. Besides these in the second chapter Süleyman Şeyhî Efendi elegantly explains the basic sufi terminology needed by every dervish and sufi disciple, such as Shariah, tariqah, ma?rifah, haqiqah, ilm al-yaqin, haqq al-yaqin, muraqaba, tawajjuh, rabitah, ilm al-ladun, hawas asharah, tabiah bashariyya, and hazarat al-khamsah. In the third chapter the author also gives the basic and essential knowledge needed to be known by a sufi disciple in interpretation of dreams by dividing it into five main categories.

Anahtar Kelimeler : Seyyid Ahmed er-Rifâî, Menâkıbnâme, Tevâzu’, Kerâmet, Ümmü’l-berâhîn,ÖZET1287 TARİHLİ MATBU "SEYYİD AHMED ER-RİFÂÎ MENÂKIBI" -METİN VE İNCELEME- “Menâkıbu Men Etâallâhe [etâ’a] Lehu’l-üsdü ve’l-efâî” adlı menâkıbnâme 1287/1870 târihinde, Sultan Abdülazîz Han döneminde Ahmed Efendi Matbaasında 64 sayfa olarak basılmıştır. Eserin müellifi bilinmemektedir. Bu eser, Ahmed er-Rifâî’nin (1118/1182) doğumundan ölümüne kadar ki hayat safhasını içeren ve toplam 59 menkıbe ihtivâ eden otobiyografik bir türdür. Genellikle Ahmed er-Rifâî’nin kerâmetlerinden ziyâde ahlâkından bahsetmektedir. Eserin dili anlaşılır ve akıcıdır. Menâkıbnâme içerisinde o dönemin coğrafî, târihî ve kültürel özelliklerini aktaran birtakım bilgilerde bulunmaktadır. Eseri, Ahmed er-Rifâî hakkında 13. asırda yazılan ilk dönem kaynaklarla karşılaştırıldığımızda Arapça yazılmış Ümmü’l-berâhîn adlı eserle aynı ve eserin muhtasar Osmanlıca tercümesi olduğu anlaşılmıştır. Keywords : Seyyid Ahmed er-Rifâî, Menâqıbnâme, Modesty (tevâzu’), Ümmü’l-berâhîn ABSTRACT“SEYYİD AHMED ER-RİFÂÎ MENÂKIBI” (1287h.): TEXT AND ANALYSISA book or menaqıbnâme called as a“Menâkıbu Men Etâallâhe [etâ’a] Lehu’l-üsdü ve’l-efâî” published in 1287/1870, age of Soultan Abdülaziz Khan, at the Ahmed Efendi publishing house as 64 pages. Its author is unknown. This book (or menâqıbnâme) is a kind of autobiographical wrting which includes totally 59 menqıbes about Ahmed er-Rifai’s life from his birth up to his death. It contains not only Ahmed Rifâi’s oracles but also his moral values. Its language is understandable and fluently. It also includes some historical, geographical and cultural knowledge about its age. When we compare this book with other books which are about Ahmed Rifai, we can reach this conclusion: It is similar with a book of Ümmü’l-berâhîn which is written in XIII. Age and in Arabic and which also has a brief Ottoman Turkish translation.

96