Search

İslam Felsefenin Düşmanı Değildir! Hollandalı felsefeci Michiel Leezenberg “Avrupa’dan çok önce İslam kendi Aydınlanması’nı yaşamıştır” diyor. “Erdemli Şehir” kitabının çevirmeni Farabi’yi, Aydınlanma’nın bedenleşmiş bir figürü olarak görmektedir. Ona göre Farabi, Spinoza’dan daha radikaldir. Yazara göre o kadınlara erkeklerle aynı akıl bahşedildiğini, felsefenin dini vahyin daha aşağı olmadığını ve erdemli bir toplum kurmak için dine dayalı bir düzenin şart olmadığını savunmaktadır. Çevirmen, klasikçi, İslam uzmanı ve filozof Michiel Leezenberg, Farabi’nin bin yıl önce Arapça olarak kapsamlı bir felsefi eser yayınlayan ilk Müslüman düşünür olduğunu söylüyor. Farabi'nin ana eseri “Erdemli Şehir”, ilk kez Hollandaca olarak yayınlanıyor. Bu şekilde Leezenberg, bu kitabın felsefe meslektaşları arasında bir ufuk genişlemesi olacağına, daha geniş bir kamuoyunda İslam hakkındaki önyargıları ortadan kaldırabileceğini ve Müslümanları kendi çevrelerinden bir Aydınlanmaya yönlendirebileceğini umuyor.

19. yüzyıl Alman oryantalistler arasında önemli bir yere sahip olan Friedrich Heinrich Dieterici, Arap edebiyatı ve İslâm felsefesi alanlarındaki çalışmalarıyla tanınmaktadır. Özellikle metin neşri ve kaleme aldığı tercümeler ile sonraki yıllarda yapılacak olan çalışmalara yön vermiş, meslektaşlarına araştırma ve tartışma zemini hazırlamıştır. Alman literatüründe oryantalistlerin çalışma alanlarının başında Kur’ân-ı Kerîm tercümeleri, İslâm tarihi, Hadis ve Hz. Peygamber’in hayatı gelmektedir. İslâm felsefesi ise 19. yüzyılda kapalı ve mühürlü bir alan olarak görülmekte ve çok az oryantalist bu alanda araştırmalar yürütmektedir. Dieterici’nin amaçlarından biri, kendinden sonraki nesilleri İslâm felsefesi alanına teşvik etmektir. Nitekim İslâm felsefesi Dieterici’ye göre, Ortaçağ kültür tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Dolayısıyla İslâm felsefesine dair bulmacalar çözüme ulaşmadan Ortaçağ kültür tarihini tam anlamıyla kavrayabilmek de mümkün görünmemektedir. Böylelikle Dieterici hayatının son yıllarını İslâm felsefesine adamış ve zengin bir miras geride bırakmayı başarmıştır. Bu çalışmamızda ilk olarak Dieterici’nin genel İslâm felsefesine ilişkin görüşleri hakkında bilgi verilecek; sonrasında İhvân-ı Safâ risâleleri ve Fârâbî’ye dair çalışmaları ekseninde bir değerlendirme sunulacaktır.

Fârâbî felsefesinde mümkün kavramı sadece madde için kullanılırken aynı zamanda madde ve suretten oluşan varlığa da mümkün varlık denilmiştir. İmkânın madde anlamında kullanılması varlıkta bilkuvveliğe işaret eder. Fakat imkânın madde ve suretten oluşan varlık için kullanılması varlıkta bilfiiliğe işaret etmektedir. Bu durumda madde, imkân ve bilfillik kavramlarının birbiriyle irtibatının açıklanması gerekir. Buna ek olarak imkân kendi başına düşünüldüğünde kuvve halini temsil eder. Bu kuvve varlıkta alt suretlerdeki potansiyellik durumu olarak bulunur fakat suretsiz ilk varlığın öncesinde bir suret olmadığından dolayı ilk maddeye dayandırılır. İlk madde ve madde kavramlarının Fârâbî’nin metinlerinden hareketle nasıl anlaşılacağı meselesi ilk bölümün sorularından biridir. Bu soruyu cevaplamak için Fârâbî’nin madde, ilk madde ve imkâna dair yazdığı pasajlar bir arada okunarak pasajların uzlaştırılmasına dair bu çalışmada yeni bir teklif getirilmiştir. Pasajlardan hareketle madde ve ilk maddenin aynı anlamda kullanılmadığı ifade edilmiştir; hangi açılardan farklılaştıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Maddenin suretten ayrı var olmaması ve ayrı bulundukları bir zemine dış gerçeklikte rastlanılmaması ilk madde ile maddeyi farklılaştırmıştır. Madde ve ilk madde doğrudan fail illetleri ayrıca zamana bağlı zorunlu olup olmamaları bakımından ayrılırlar. İlk madde semavî cisimlerin ortak hareketi sebebiyle oluşmuşken madde alt ve üst suret ilişkisindeki devinim nedeniyle oluşur. İlk maddenin ilk suretle birleşmesi zamana bağlı gerçekleşmemiştir. Bu nedenle suretten ayrı bulunan ilk madde zamansal olarak ezelidir ve meydana gelişi zorunludur. Bunun yanı sıra suretle beraber bulunan maddenin varlığı surete bağlıdır ve suret olmadığında maddenin varlığı da düşünülemez. Tam da bu sebeple madde suretle var olduğunda mümkündür. Fakat şeylerdeki potansiyel yani imkân hali olarak düşünüldüğünde zorunludur. Çünkü zorunlu âlem dahi imkândan meydana geldiyse şeylerin var olması için imkânın bulunması zorunludur. Makalede imkân ve madde irtibatına tekrar değinilmesi maddenin varlıktaki oluş-bozuluş problemi ile ilişkisinden kaynaklanır. Konu oluş-bozuluş ekseninde incelendiğinde maddenin zıttı olmadığı görülür. Böylece varlık açısından maddenin bir mütemmimi olan suretin sabit zemini olarak konumlandırıldığı görülür. Varlığın oluş ve bozuluşundaki sabite maddedir; değişimin davetçisi ise surettir. Madde ve suretten oluşan varlık mutlak yani bilfiil varlık için kullanılır. Fârâbî maddenin suretle birleşip yeni bir varlık ortaya çıkarması için maddenin surete doğru yol kat ettiğinden bahseder. Surete doğru seyir halinde olan aslında üst suretlere madde olan alt suretlerdir. Çünkü ilk madde surete sahip olmak için bir alt suret konumuna yerleştirilmemiştir. Bilakis ay-altı âlemdeki varlığın başlangıç sabitesi olarak konumlandırılmıştır. İlk maddeden oluşan alt suretler ise bulunduğu varlık mertebesine göre hiyerarşide kendinden üstte bulunan suretlere madde olurlar. Fakat hiyerarşide altta bulunan suretler bazen yardım ederek bazen de alet olarak üst suretlerin varlığa gelmesine katkıda bulunurlar. Alt suretler her zaman üst suretlerin maddesi olmak zorunda değildir. Bu sistemde madde mevcutların mertebelerinin oluşturulması ve varlığa geliş-bozuluş süreçlerinin garantörüdür. Makalenin ikinci bölümünde zıttını kabul eden ve etmeyen kuvvelerin madde ile ilişkisi incelenir. Zıttını kabul etmeyen varlıklar, varoluş hiyerarşi bakımından ilk maddeyle bulunan ilk cansız varlıklardır. Zıttını kabul eden varlıklar ise canlılığa sahip kuvveler açısından etken ve edilgen olabilen varlıklardır. Varlık hiyerarşisinde ilk meydana gelen dört unsurun varlığın sabitesi olmak bakımından da etkiye açık bir varlık olduğu düşünülebilir. Ay-üstü âlemdeki esir maddesi her ne kadar bazı isimler tarafından dört unsurda bulunan maddeyi anımsatacak şekilde zorunlu ve daima etki eden bir akledilir madde olarak konumlandırsa da literatürdeki genel kanı esir maddesinin akledilir maddeden farklı olduğu yönündedir. Makalenin eksik bıraktığı maddenin nasıl boyut kazandığı konusuna çalışmanın sınırları nedeniyle değinilmemiştir. Bu makalede doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. Buna ek olarak makale Fârâbî metafiziğinde varlık ve imkân ilişkisini göstererek maddeye dair yeni çalışmalara katkı sunmayı amaçlar. Ayrıca literatürde müstakil olarak Fârâbî’de madde kavramını ele alan yayınların oldukça az olması nedeniyle bu çalışma literatürdeki boşluğu doldurmayı hedeflemektedir., The term of matter is a concept closely related to form in the philosophy of al- Fārābī. In this study, it has been examined whether matter has somethingness in itself and whether it has an independent existence from form. In the specified framework, al-Farabi's seemingly contradictory passages about matter have been interpreted and it has been revealed that matter does not have a separate existence from form. In addition, in the study, the connection of those who do not have two opposite quwwahs and those who act with a single quwwah with the prime matter is revealed. At the same time, the idea of matter-involving forms has been examined based on Farabi's texts.

Bu çalışmada, Âmirî’nin ideal devlet tasavvuru ve iyi bir devlet yönetiminin oluşması yolunda tasavvur ettiği siyâset felsefesi tartışılacaktır. Klasik İslam filozofları siyâset felsefesini ahlâk ve mutluluk ilişkisiyle bağlantılı bir şekilde incelemişler ve eserlerinde birey-toplum-devlet düzleminde ilerleyen, biri olmadan diğeri olmayan yani bu düzlemlerin doğal olarak birbirilerini etkilemesinin kaçınılmaz olduğu iddiasını ortaya atan bir sistemi öngörmüşlerdir. Yine onlar ahlâk ve mutluluk bağlamından kopmadan ideal bireyi, ideal toplumu ve ideal devletin özelliklerini ele almışlardır. Fârâbî sonrası İslam siyâset felsefesinde iz bırakmış Âmirî de toplumu ve devleti erdemli olup olmamasına göre ikiye ayırmış olup Platon-Aristoteles-Fârâbî üçlüsünün siyâset anlayışlarını kendine özgü yorumlamak suretiyle ideal bir devlet tasavvuru ortaya koymuştur. İnsanın ihtiyaçlarını gidermek için yine doğası gereği zorunlu olan bir devlette yaşamak durumundadır. İşte bu devletin kurulması, yönetici olacak kişinin de gelişigüzel bir kişi olamayacağını savunan Âmirî devletin ulvî bir ikramla olabileceğini, yöneticinin de ilahî ikramla onu elde edebileceğini, hayırlı, mutlu bir devletin de yasalara dayanması gerektiğini belirtir. Âmirî’nin eserlerinde sunduğu Said Devletin tüm unsurları bireyden başlayarak aile, toplum ve yöneticilerin hikmete önem veren, ahlâki kemalin olduğunu bilen ve onu uygulayan, erdemleri sahip olan kişilerdir. Siyâseti halkın en yüce erdemlere ulaştırılması olarak tanımlayan Âmirî onun gayesini de en yüce mutluluk olarak açıklar. Yine filozof ideal devletin vatandaşlarının erdemlere, ahlâki olgunluğa ve en yüce mutluluğa ulaşmasına vesile olan erdemli başkana da önemli bir rol yükler ve onun tüm yönleriyle özelliklerini tartışır. Sonuç itibariyle Âmirî’nin ideal devlet anlayışı özellikle İslam kültürü, Grek felsefesi ve Fars siyâset düşüncesiyle beslenmiş olduğu iddiasından hareketle onun ideal devlet tasavvuru değerlendirilecektir., In this study, Âmirî's conception of the ideal state and the political philosophy envisioned for the formation of a good state administration will be discussed. Classical Islamic philosophers examined the philosophy of politics in connection with the relationship between morality and happiness, and in their works, they envisaged a system that proceeds on the level of indvidual-society-state that does not exist without the other, claiming that it is inevitable these levels affect each other naturally. Again, they have dealt with the ideal individual, ideal society and the characteristics of the ideal state without leaving the context of morality and happiness. Âmirî, who left a mark in post-Farabi's Islamic political philosophy, divided the society and the state into two according to whether they were virtuous or not, and revealed an ideal state envision by interpreting the political understanding of the Platon-Aristotle-Farabi triad in his own way. Âmirî, who defines politics as bringing the people to the highest virtues, explains its aim as the highest happiness. So as to meet human needs, he has to live in a state which is a necessary by nature. Defending that the person who will be a ruler cannot be a random person, Âmirî explains that the state can be achieved with a divine present, that the ruler can obtain it with divine favor, and that a benevolent and happy state must be based on laws. All elements of the state that Âmirî presents in his works, starting from the individual, are the people who attach importance to the family, society and administrators, who know that there is moral perfection and who apply it and have virtues. Again, the Philosopher attributes an important role to the virtuous ruler, who helps the citizens of the ideal state reach virtues, moral maturity and the highest happiness, and discusses all aspects of him/her. As a result, Âmirî's ideal state conception will be evaluated, based on the claim that Âmirî's ideal state understanding was especially nourished by Islamic culture, Greek philosophy and Persian political thought.

Felsefe ve mantık, Hıristiyan düşünce geleneğinden farklı olarak, İslâm kültüründe güçlü bir irade sonucu ve herhangi bir sınırlamaya tabi olmadan gelişmiştir. Tarihin gördüğü en büyük entelektüel atılım olarak Eski Yunan, Süryani, Pers, Yahudi ve Hind düşüncesinin önemli kültürel içerikleri, çeviri hareketleri çerçevesinde, Arapçaya aktarılmıştır. Bu bağlamda bazı kültürel unsurlar, söz gelimi kelâm, felsefî düşüncenin kabulü ve anlaşılmasında etkili de olmuştur. Çevirilere konu olan içerik başlangıçta, tıp, astronomi, kimya ve matematik gibi alanlarla ilgili olsa da bunlarla bağlantılı felsefe ve mantık unsurları da sürece eklenmiştir. Aristoteles’in derin etkisi mantığın, Meşşâî biçimiyle İslâm kültüründe yaygınlaşmasını sağlamış ve bu bağlamda felsefeciler ile bazı kelâmcılar arasında güçlenmesinin yolunu açmıştır. Bu süreçte içeriğin özellikle kısıtlanmadan aktarılması, özgür bir entelektüel ortamın bulunması, Müslüman düşünürlerin bunlara erişimini kolaylaştırmış, onların özgün katkılar sunmalarını sağlamıştır. Bu bağlamda mantık, zamanla, kelâm, dil ve fıkıh gibi disiplinlerle etkileşim halinde olmuştur. Özellikle Fârâbî’nin (öl. 339/950) tasarladığı biçimiyle mantık, İslâm entelektüel geleneğinde özgün bir alan haline gelmiştir. Fârâbî, tıpkı Aristoteles gibi, mantığı doğruluğun bir ölçütü olarak kurgulamak istemiş, onu diğer bilimler için kullanılabilir kılma adına, kavramlar ve yargılar düzleminde ortaya koymuştur. Güçlü mantık kurgusu, sadece felsefe değil diğer İslâmî ilimler için de sağlam bir temelin oluşmasına katkı sağlamıştır. Bu anlamda İslâm felsefesinin ve mantığının anlaşılması, Fârâbî düşüncesini daha yakından ve farklı bağlamlarda incelemeyi gerektirmektedir. Çalışmamızda felsefe ve mantığın İslâm öncesi kökenlerini kısaca ele alacağız ve bu düzlemde genel olarak Fârâbî’nin söz konusu geleneğe katkılarını Tanrı, bilimlerin tasnifi, mantığın felsefî boyutu gibi temel bazı konular çerçevesinde incelemeye gayret edeceğiz., The Philosophy and logic in Islamic thought, unlike Christian culture, developed uncensored and as a result of great demand. After the biggest translation movement in history, important components of Ancient Greek, Syriac, Persian, Jewish and Hindu cultures were transferred to Arabic. Kalam, which developed earlier in Islamic culture, has also been effective in understanding and accepting the philosophical content. In the beginning, translations were made in fields such as medicine, chemistry, astronomy and mathematics. Philosophy literature was also translated into Arabic due to its close relationship with other sciences and the need to fill the "gaps" in Islamic culture. The philosophy of logic was also transferred to Arab culture in its Aristotelian form. Especially the great influence of Aristotle helped strengthen the thought of logic among Arab philosophers and some theologians. As with other translation content, the logic has been translated into Arabic without any censorship. Contrary to the thinkers of Christian culture, Islamic philosophers learned all the subtleties of logic in a free intellectual environment, and as a result, this fact created a way for them to make a unique contribution to the discipline of logic. Logic, as it has been transformed into Arabic elements in Islamic culture, has been influential in basic areas such as theology, language, fiqh and kalam. In this process, logic, which was handled intertwined with traditional philosophy, has progressed to become a refined thought, especially with the influence of the first great philosopher Fârâbî. Fârâbî is not only a great philosopher but also a great Islamic scholar, and these qualities enabled him to adapt logic to Arab culture and Islamic sciences from his Aristotelian roots. Fârâbî, just like Aristotle, wanted to use logic as a criterion of truth for philosophical fields. Fârâbî, who designed logic under two main headings such as concepts and judgments, adapted logic to Arab culture for Muslims in the reasoning process. This solid construction of logic not only strengthened philosophical thought, but also contributed to the later establishment of a solid structure in Islamic sciences. In this context, the understanding of Islamic philosophy and its transformation with the effect of logic require a close examination of Fârâbî's thought. In our article, we will briefly discuss the pre-Islamic origins of philosophy and logic, and on this plane, we will examine Fârâbî's contribution to philosophy of some basic issues such as God, the classification of sciences, and the philosophical dimension of logic and try to reveal his effects on Islamic culture from a general point of view.

Aristoteles’in Poetika adlı eseri 9. yy. sonu ile 10. yy.’ın başlarında Süryaniceye tercüme edilmiştir. Ebû Bişr Mettâ b. Yûnus el-Kunnâî (Yûnânî) (ö.940) tarafından ise Süryaniceden Arapçaya tercüme edilmiştir. Günümüze ulaşan bu tercüme Paris’te Bibliotheque Nationale Arapça yazmalar kısmında 2346 sayısıyla numaralandırılmıştır. Bu Arapça tercümenin yanı sıra Poetika’nın Süryanice-Aramice tercümesinin küçük bir parçası günümüze ulaşabilmiştir. Tragedya hakkındaki bu Süryanice fragman, Severus bar Şakko’nun (Yaᶜḳûb bar Şakko) (ö. 1241) “Diyaloglar Kitabı”nda (‘Ktaba da-Dyalogo) yer almaktadır. Makalemizde “Poetika’nın Süryaniceden Arapçaya ilk tercümeleri hakkında bilgi verilerek Severus Bar Şakko’nun Sür- yanice fragmanında ve Mettâ b. Yûnus’un Poetika tercümesinde tragedyanın nasıl tanımlan- dığı Aristoteles’in tragedya tanımlaması ile karşılaştırılmalı olarak incelenecektir. Mettâ b. Yûnus (ö.940) ve İbn Rüşd’de (ö. 520/1126) medih sanatı; Fârâbî (ö. 339/950) ve İbn Sînâ’da (ö. 428/1037) ise tragedya olarak anılan söz konusu türün nitel ve nicel analizi yapılacaktır. Tragedyanın nitel analizinde Aristoteles’in Poetika’sında yer verilen tragedyanın altı ögesi; muthos (öykü), ethos (karakter), leksis (sözel ifade), dionoia (düşünce), opsis (sahne düzeni), harmonia (harmoni) ele alınacaktır. Nicel analizinde ise “prolog, episodlar, eksodos, koro şarkısı” ögeleri ele alınarak nitel ve nicel ögelerin Mettâ b. Yûnus, İbn Sînâ ve İbn Rüşd’ün eserlerine nasıl nakl edildiği ve nasıl yorumlandığı incelenecektir. Aristotle’s Poetics was translated into Syriac by the late ninth or early tenth century and, within a few decades, was translated again from Syriac into Arabic by Abū Bišr Mattā ibn Yūnus (d. 940). The Arabic translation survives almost intact in the codex Parisinus Ar. 23463, but only a passage of about thirty lines survives from the Syriac translation (this passage is quoted in Jacob bar Šakko’s Book of Dialogues). This article gives information about the first translations of Poetics from Syriac into Arabic and compares the definition of tragedy in Šakkō’s Syriac fragment and Abū Bišr’s translation of Poetics against Aristotle’s definition of tragedy. It qualitatively and quantitatively analyzes the genre described as the art of madīḥ in Abū Bišr and Ibn Rushd (d. 520/1126) and as tragedy in al-Fārābī (d. 339/950) and Ibn Sīnā (d. 428/1037). In its qualitative analysis of tragedy, it discusses six elements of tragedy in Aristotle’s Poetics: muthos (myth), ethos (character), lexis (measure), dionoia (thought), opsis (spectacle), and harmonia (harmony). In its quantitative analysis, it examines the elements of prologue, episode, exodos, and choral song, as well as how qualitative and quantitative elements were transmitted to and interpreted in the works of Abū Bišr, Ibn Sīnā, and Ibn Rushd.

Bu makalede, genel olarak Fârâbî’nin akıl anlayışı, özel olarak ise bilkuvve aklın mahiyeti, nasıl bilfiil olduğu ve ilk bilgiler konu edilmektedir. Bilindiği üzere Meşşâî felsefede “bilkuvve olmak” iki anlamda kullanılmaktadır: Birinci anlamda, aşağı varlık mertebesinde yer alan, yukarı varlık mertebesinde yer alana göre bilkuvvedir. İkinci anlamda bilkuvve olmak maddenin temel niteliğidir. Acaba ikinci anlamıyla akıl bilkuvve olur mu? Eğer bu sorunun cevabı “evet” ise bu durumda aklı diğer cisimlerden ayırt eden özellik nedir? Makalenin amaçlarından birisi bu sorunu incelemektir. Makalede tartışmayı amaçladığımız ikinci sorun ise ilk bilgiler ve faal aklın bilkuvve akla etkisinin nasıl gerçekleştiğiyle ilgilidir. Bunlarla ilgili özet olarak şunları söyleyebiliriz: Sudȗr sürecinin sonunda ortaya çıkan bilkuvve aklın nasıl oluştuğuna dair yeterli açıklamanın yapılmadığını düşünüyoruz. Bu yetersizlik, ikinci sorunla ilgili olarak yani bilkuvve aklı bilfiil kılan ilk bilgilerin mahiyeti ve Faal Aklın katkısı hakkında farklı düşüncelerin dile getirilmesine neden olmuştur. Anladığımız kadarıyla iki sorunun da temelinde, basit ve mücerret bir varlık olan akıldan mürekkep ve maddi olan cisme nasıl geçildiğine dair doyurucu izahların azlığı yatmaktadır. Ve yine Faal Aklın apriori bilgiler, anne baba, öğretmen ve toplum gibi aracı ve hazırlayıcı sebepleri kullanıp kullanmadığına dair herhangi bir açıklamanın olmaması -daha doğrusu sayılanların Faal Akılla irtibatlandırılmaması- sorunun kaynağı olarak gözükmektedir. Bilkuvve aklın özdeşlik ilkesi yani kendinin bilincinde olmak yönünden diğer mevcutlardan farklı olduğu aşikârdır. Ancak bu ilkenin mevcudiyetiyle mevcudiyetinin bilincinde olmanın farklı şeyler olduğunu düşünüyoruz. Şu hâlde birincisi aklı, ikincisi ise nefsi/zihni oluşturur. Fârâbî’nin bu ayrıma Kitâbü’s-siyâsetü’lmedeniyye’de dolaylı olarak işarette bulunduğunu düşünüyoruz. Akıl ve zihnin görece ayrımının birbirine karıştırılması bazı hatalı değerlendirmelere neden olmaktadır. Son olarak bilkuvve makullerin kendilerinde yani dış dünyada bilkuvve makul olduğu yönündeki ifadeler kafa karışıklığına neden olmaktadır. Oysaki onların bilfiil makul oluşu ve Fârâbî’nin bahsettiği kavramsal varlık seviyesi, insan zihninin oluşumunu ifade etmektedir. In this article, I deal with al-Fārābī’s understanding of intellect in general, and in particular, with the nature of the potential intellect (‘aql bi al-fi‘l) and how it becomes an intellect in actuality and the first principles. As it is known, “being in potentiality” is used in two senses in the Peripatetic philosophy: In the first sense, the thing which is in the lower state of being compared to the one in the upper being is in the state of potentiality. In the second sense, potentiality is the basic quality of matter. I raise the question whether the intellect can be potential in the second sense? If so, then what distinguishes the intellect from other objects? One of the aims of the article, therefore, is to deal with this problem. The second problem we aim to discuss in the article is about how the first principles and the Active Intellect influence the potential intellect. I argue that there is not enough explanation on how the potential intellect, which emerges at the end of the process of emanation, comes into being. This inadequacy led to the expression of different opinions on the second problem, namely the nature of the first principles that make the potential intellect an actual one and the influence of Active Intellect on it. The basis of both problems lies in the inadequacy of satisfactory explanations on how to move from the simple and abstract entity to the composed and material object. And the lack of any explanation as to whether the Active Intellect uses intermediary and preliminary causes such as a priori principles, parents, teachers or society - or rather, not linking these with the Active Intellect - seems to be the source of the problem.

This paper deals with the symbolism of veil within the framework of the distinction between being and quiddity. The aim of the paper is to try to illustrate a symbolic reflection of a metaphysical distinction. In this context, it is seen that metaphysical expressions about the symbolism of veil progress in two directions, that the symbol is used as the counterpart of being in one direction and quiddity in the other. In this direction, the concept of veil is generally used together with the concepts of light and dark in a symbolic sense. Accordingly, the veils of light symbolize existence, while the veils of darkness symbolize hiding and invisibility. In terms of being and light, the veil resembles the spatial category that makes the whole of the world visible in itself, while in terms of its quiddity and darkness, it resembles the aspect of this category that separates, conceals and distances. In metaphysics, being is accepted as the cause of both unity and multiplicity. Although the perception of being in itself basically gives the idea of unity, it is very difficult to reach this idea through the outside world. In order to overcome this difficulty, the being needs to be represented by symbolic expressions. Ontologically, the veil is the differences that appear between the layers of being, and they are almost infinite. In this respect, the veil performs an important task such as reducing the severity of the being and providing the opportunity for coming into being to the lower layers of being. Thus while every ontological plane ordered from top to bottom is mercy for below, it is a kind of distancing and ignorance in regard to what is above. If this situation is to be understood in the context of causality, every cause would encompass its effect, and not the vice versa. As for the quiddity, it is like a locus where being becomes visible. In this respect, the quiddity is similar to the contingent being, namely the shadow. Quiddity has a dual function in terms of the being in the mind. On the one hand, the quiddities are the products of the mind and prevent the cognition of the pure being, on the other hand, they are means of knowing of the being. Since it is easier for the mind to grasp the veils, the quiddities, most people perceive the quiddities, not the being qua being.

İslam felsefe tarihinde `Muallim-i Sâni` ünvanı ile bilinen Ebû Nasr el-Fârâbî, mantık ve felsefeye dair eserleriyle bu düşünce geleneğinde büyük bir önem arz etmektedir. Mantık öğrenilmeden felsefe eğitiminin yetersiz olacağı kanaatine sahip olan düşünür, mantıkçı kimliğiyle bu alanda yetkin isimlerden kabul edilmektedir.Fârâbî, en yüksek mutluluğu elde etmeye dayanan bir felsefî tasavvur oluşturmaktadır. Bu mutluluğun tahsilinde kullanılacak yol ve metotların bilinip izah edilmesine ihtiyaç vardır. Söz konusu yöntemlerden biri de mantıktır. Bu çalışmada İhsâu'l-Ulûm(İlimlerin Sayımı) adlı eseri kapsamında Fârâbî'de mantık ele alınmaktadır. Bu bağlamda mantığın içeriği, faydası, konusu, adı ve kısımlarına yer verilerek değerlendirme yapılmıştır. Çalışmamızda, bu eserine bağlı kalarak mantığa dair unsurların incelenmesi ve mantığın felsefe ilmi içerisindeki konumunun belirlenmesi amaçlanmıştır.Anahtar Sözcükler: Fârâbî, Mantık, İlimlerin Sayımı, İslam Felsefesi Abû Nasr al-Fârâbî, known in the history of Islamic philosophy with the title ''Muallim-i Sâni `, is of great importance in this tradition of thought with his works on logic and philosophy. The thinker, who has the opinion that philosophy education will be inadequate without learning logic, is accepted by the competent names in this field with his logic identity.Fârâbî constitutes a philosophical imagination based on achieving the highest happiness.There is a need to know and explain the ways and methods to ensure this happiness. One of the methods is logic. In this study, logic is discussed in Fârâbî within the scope of his work İhsâu'l Ulûm (Census of Sciences). In this context, the content, usefulness, subject, name and parts of logic are evaluated. In this our study, it is aimed to examine the elements of logic and to determine the position of logic in the science of philosophy by adhering to this work.Key Words: Fârâbî, logic, Enumarition of the Sciences, Islamic Philosophy 118

Felsefî bir terim olarak temel erdem, muayyen bir ahlâk felsefesi içerisinde yer alan erdemler arasında farklı nedenlerden ötürü ve değişik açılardan diğerlerine nispetle daha önemli, dolayısıyla da ayrıcalıklı görülen erdemi ifade etmektedir. Ayrıcalıklı erdem fikri, diğer bir deyişle, temel erdem kavramı felsefe tarihi içerisinde ilk defa Sokrates’in erdeme yönelik soruşturmaları ile kendisini belli etmiştir. Platon tarafından da ele alınan ve anlam alanı önemli oranda geliştirilen temel erdem kavramı, klasik felsefenin iki önemli okulu olan Stoacılık ve Yeni Eflatunculuk gibi felsefe okullarının ahlâk felsefelerinde oldukça merkezi bir konuma yerleştirilmiş biçimde karşımıza çıkmaktadır. Akabinde antik dünyanın felsefe-bilim birikiminin İslam dünyasına geçişi sürecinde bu kavram da İslam felsefesine intikal etmiştir. Tezimiz, öncelikle söz konusu temel erdem kavramının husûsen İslam felsefesinin kurucu filozofu sayılan Fârâbî’nin inşa ettiği felsefî sistem içerisinde ele alınıp alınmadığı sorusuna bir cevap bulmaya, şayet bu sorunun yanıtı olumlu ise, ardından da filozofun hangi erdemleri bizlere temel erdemler şeklinde sunduğunu tespit etmeye çalışmaktadır. Bu çerçevede tezimizin öne sürüp sınamaya gayret edeceği ana hipotezi, Fârâbî felsefesinde bir temel erdem kavramının yer aldığı ve bu felsefenin temel erdemlerinin hikmet, cömertlik ve adaletten müteşekkil bulunduğudur.--------------------The cardinal virtue, as a philosophical term, refers to the virtue seen from different perspectives and for different purposes more valuable and privileged than others in the certain moral philosophy. The idea of privileged virtue, in other words, the concept of cardinal virtue manifested itself for the first time in the history of philosophy through the investigations of Socrates about the virtue. The concept of cardinal virtue, which is also considered by Plato and developed considerably in respect of its semantic field, emerges as a highly centralized position in the moral philosophies of philosophical schools such as Stoicism and Neoplatonism, two of the most preeminent schools of classical philosophy. Then, in the process of the transition of the philosophy-science accumulation of the ancient world to the Islamic world, this concept was also passed on to the Islamic philosophy. Our dissertation aims firstly to find an answer to the question of whether the concept of cardinal virtue is taken up in particular in the philosophical system constructed by Fârâbî, which is the founder of Islamic philosophy, and if the answer to this question is positive, then to determine which virtues is offered as cardinal by him. In this framework, the main hypothesis that will be put forward and tried to argue for by this dissertation is that the cardinal virtue takes place in al-Fârâbî’s philosophy and its cardinal virtues are composed of wisdom, generosity, and justice.

Düşünce tarihinin en tartışmalı konularından biri olan ruh kavramını ele aldığımız çalışmamız, İslam Felsefesinin önde gelen isimlerinden biri olan Ebu Nasr Muhammed el-Farabi’nin bu kavram üzerine görüşlerini incelemek amacındadır. Farabi, Kadim Yunan Felsefesi ile Ortaçağ Batı Felsefesi arasında önemli bir düşünürdür. Aynı zamanda bu felsefeyi Ortaçağ Batı filozoflarına daha anlaşılır kılan mühim bir yorumcusudur. Biz bu çalışmamızda filozofumuzun ruh anlayışını, bu anlayışın Kadim Yunandan ne şekilde etkilendiğini ve Ortaçağ Batı Felsefesine nasıl yansıdığını incelemeye çalıştık. Çalışmamızın birinci ve ikinci bölümünde Farabi’nin ruhla ilgili görüş ve değerlendirmeleri, ruhun yapısı, kuvvetleri, beden ve Faal Akıl ile olan ilişkisi ve dünya hayatından sonraki akıbeti ekseninde ele alınmıştır. Filozofumuzun felsefesinde çokça etkilendiği, Kadim Yunanın Aristoteles, Platon ve Plotinus gibi öncü isimlerinin görüşlerine de kısaca değinmeye çalıştık. Böylece Farabi’nin felsefesini şekillendirirken yararlandığı kaynakları ve onları ait olduğu düşünce sistemi ve kültür içerisine nasıl uyarladığını görmüş olduk. Çalışmamızın son bölümünde ise, Ortaçağ Batı filozoflarının Arapçadan Latinceye tercümelerle başlayan felsefe hareketinin İslam filozoflarından, bilhassa da Farabi’den nasıl etkilendiğini, ruh kavramı ekseninde aktarmaya çalıştık. The concept of soul, one of the most controversial and uncompromising subjects of the history of thought, which we approach in our study aims to examine the thoughts and opinions of Abu Nasr Muhammad al-Farabi who is a prominent name in Islamic Philosophy, on this concept. Al-Farabi stands between Ancient Greek Philosophy and European Medieval Philosophy as a messenger, but more importantly a commentator and interpreter of same tradition. In this study, we try to examine the soul concept in our philosopher, how his understanding is influenced by Ancient Greek Culture, and how it influenced Medieval Philosophy. In the first and second part of our study, we addressed al-Farabi’s views and reviews on soul on the basis of the nature and the powers of it, the relationship with body and Active Intellect, and finally eschatological fate of it. We also tried to briefly touch upon the views of some prominent ancient Greek Philosophers such as Aristotle, Plato and Plotinus who influenced al-Farabi. Thus, we have seen the resources al-Farabi benefitted from while he forms his philosophy and how he adapted them into the culture and system of thought which he belongs. In the last part of our work, we tried to convey how Medieval Philosophers were influenced in their philosophy which had begun with the translations from Arabic into Latin by Muslim Philosophers, particularly by al-Farabi, in terms of soul concept.

bilinmektedir. Fârâbî’den önce de siyâset felsefesi ile ilgili olarak eser yazan İslâm filozofları olmuştur. Ancak bu konudaki en sistemli ve kapsamlı çalışma hiç şüphesiz Muallim-i Sani Fârâbî’ye aittir. Fârâbî’nin el-Medînetü’l-fâzıla ve es-Siyâsetü’l-medeniyye adlı eserleri metafizik konularla birlikte İslâm düşüncesinde siyâset felsefesi hakkında da bilgi veren önemli kaynaklardır. Fârâbî’nin başka eserlerinde de bu konular hakkında bilgiler verilmiştir. Ancak bu iki eserde neredeyse aynı ve paralel konular kapsamlı olarak ele alınmıştır. Bu makalenin amacı Fârâbî’nin bu iki eserini içerik yönünden karşılaştırmak suretiyle birbiriyle ortak, paralel ve çelişkili olan noktalarını belirlemek ve Fârâbî’nin bu iki eserindeki düşüncelerini bütün açıklığıyla ortaya koymaktır.

Hiçbir ilim ilk ortaya çıktığı zamana göre belli bir daralma ve dönüşüm geçirmeksizin meydana gelmez. Bu çalışmada tarihsel olarak ilişkileri birbirini belirleyen iki ilim dalı ele alınmıştır. İslam dünyasında ikisi de `yöntem ilmi` olarak kabul edilen `mantık` ile `dilbilim`in onuncu yüzyıldaki ilk karşılaştıkları dönemde yaşadıkları `çatışma`, mantık ile dilbilimin İslam dünyasında `tanım`larının tekrar yapılmasını; `sınır`larının yeniden belirlenmesini sağlamıştır. Bu çatışmanın etkisiyle bu iki ilim arasında bir etkileşim meydana gelmiş, dilbilimin alanı daralmışken, mantığın alanı genişlemiştir. Dilbilim ile mantık arasında meydana gelen çatışmanın bu sonuçları, mantıkta kullanılan dilbilim kavramlarının ve dilbilimde kullanılan mantık kavramlarının ortaya konulmasıyla takip edilebilir. Bu çalışmada, mantıkta kullanılan dilbilim kavramları incelenerek bu çatışmanın mantık üzerindeki etkileri ortaya konmaya çalışılmıştır. Mantıkçılar ile dilbilimciler arasındaki bu çatışmayı temsil eden metin, Ebû Hayyân et-Tevhîdî tarafından yazılan el-İmtâ ve'l-Muânese adlı metinde yer alan Arap dilbilimcilerinin temsilcisi Sîrâfî ile mantıkçıların temsilcisi Mettâ arasında geçen münazara metnidir. İslam dünyasında bu çatışmalar sırasında yaşayan Fârâbî (ö. 339/950) ile tartışmalardan sonra yaşayan önemli mantıkçılar olan İbn Sînâ (ö. 427/1037) ve Gazzâlî'nin (ö. 505/1111) mantık metinlerinde kullanılan dilbilim kavramları, bu etkileri göstermek üzere seçilmiştir.Anahtar Kelimeler : mantık, dilbilim, nahiv, lafız, delalet, Ebû Saîd es-Sîrâfî, Ebû Bişr Mettâ b. Yûnus. Any sciences can occur without distinct restriction and conversion compared to first emergences of them. In this study, two sciences which relationships of them adjust each other in history were taken in hand. Conflict between `logic` and `linguistics` which both of them admitted as `methodic sciences` in Islamic world when they were first met in tenth century, has provided restriction and definition of logic and linguistics again in Islamic world. By this conflicts' affects, an interactive relation between these two sciences has been occured and when the field of linguistics has became narrower, the field of logic has became wider. These results of conflict can be followed in linguistic terms are used in logical texts and logical terms are used in linguistic texts. In this study, the affects of conflict between logicians and linguistics in Islamic world are revealed with the linguistic terms are used in logical texts after conflict. The representative text of this conflict between logicians and liguistics is text of discussion between representative of Arabic linguists al-Sîrâfî and representative of logicians Matta which in `al-Imtâ wa'l-Moanasah` written by al-Tawhidi. Linguistic terms are used in logical texts are written by al-Farabi (d. 339/950), Ibn Sina (d. 427/1037)and al-Ghazzali (d. 505/1111) who are the most important logicians in classical Islamic world while and after the conflict are scrutinize to show up these affects.Keywords : Logic, nahw, representation, expression,Abu Said al-Sirafi, Abu Bishr Matta b Yunu 225

`Meşşai Felsefede Siyaset` başlıklı bu tez çalışması, `Giriş` ve `Sonuç` bölümlerinin dışında iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde öncelikle siyaset, siyaset bilimi ve siyaset felsefesi kavramları tanımlanmıştır. Antik Yunan felsefesinde ve İslam düşüncesinde siyaset kavramı ortaya konularak konunun zemini oluşturulmuştur.İkinci bölümde Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd'ün siyaset felsefeleri ana hatlarıyla betimlenmiştir. Bu filozoflara göre siyaset kavramının mahiyeti ve siyasal olanın sınırları açıklanmıştır. Ardından İslam siyaset felsefesinin ezoterik yorumu değerlendirilmiş ve modern siyasetle klasik siyaset kavrayışı mukayese edilmiştir. The thesis entitled `The Concept of Politics in Peripatetic Philosophy` consists of two parts in addition to the Introduction and the conclusion sections. In the first part, politics, political science and political philosophy are defined. The concept of politics is mentioned in Ancient Greek philosophy and Islamic thought in order to form the ground of the issue.In the second part, al-Farabi, Avicenna and Averroes's political philosophies are described in outline. The nature of the concept of politics and the limits of what is politically are debicted according to these philosophers.Then, the esoteric review of Islamic political philosophy is evaluated and classical conception of politics is compared with modern politics. 105

91

84

özet

"Farabi'nin Nübüvvet Nazariyesi" adlı yüksek lisans tezimiz iki bolümden oluşmaktadır. ‘Vahiy ve Nübüvvet’ başlığını taşıyan birinci bolümde, önce, vahiy ve nübüvvet olgusunun etkin unsuru ve Farabi felsefesinde bilgi ve vahiy meleği olan Faal Akl' ın fonksiyonunu ortaya koymaya çalıştık. Bu arada, nübüvvetin metafizik boyutunu oluşturan Faal Akl' in oluş ve yokoluştaki işlevine de, kısa da olsa, değindik. 'Faal Akıl'la Birleşme ve Vahiy' başlığı altında vahyin oluşumu ve mahiyeti üzerinde durmaya çalıştık. Nübüvvetin izahına geçmeden önce, nübüvvette etkin güç olan mütehayyilenin rüyalarda oynamış olduğu rolü belirlemeye çalıştık. 'Mütehayyile Gücü ve Nübüvvet' başlığı altında ise, vahiy ve nübüvvet hadisesinde peygamberin durumunu, sahip olduğu potansiyeli ve ulaşabileceği başarıları, daha çok, psikolojik yönden ele aldık. Çalışmamızın ikinci bölümünün temel konusunu, peygamber-filozof tartışmaları oluşturdu. Bu konuda getirilen tenkitlerden numune olarak aldığımız bir kaç örnek etrafında konuyu işlemeye çalıştık. Bu bolümün diğer önemli konusu ise, vahiy ve nübüvvetin siyasi açıdan incelenmesini amaçladığımız 'İlk Başkan'la ilgilidir. Bu başlık altında İlk Başkan' ın kimliğini tesbite çalışırken, vahyin toplumsal düzlemde arz etmiş olduğu fonksiyonu da ortaya koymak istedik. Çalışmamızın sonunda, Farabi'ye, nübüvveti kesbi saydığı noktasında yöneltilen tenkitleri, bir kaç örneği göz önünde bulundurarak ele almaya çalıştık. Çalışmamızda öncelikle, Farabi’nin kendi eserleri, özellikle, "Kitab Ara' Ehl el-Medine el-Fadıla", "es-Siyase el'- Medeniyye", "Tahsil es-Saade", "Kitab el-Mille" ve 'Fusus el- Hikem" adlı eserlerini göz önünde bulundurduk. Farabi'ye aidiyyeti tartışmalı olan Fusus el-Hikem' i, Farabi' nin eseri olarak değerlendirdik. Bu eserin metni için, zaman zaman Haydarabat neşrinden, zaman zaman da el-Halebi'nin Fusus'a yapmış olduğu şerhten, “Nusus el-Kelim”den yararlandık.