Search

In het overstromingsgebied van de Dommel ten zuiden van Eindhoven is in het verleden vastgesteld dat er een doorvergiftigingsrisico van cadmium via de voedselketen van de steenuil bestaat. Om een indruk te krijgen van deze problematiek op gebiedsniveau is een studie uitgevoerd naar de ruimtelijke risico’s van doorvergiftiging voor steenuilen en groter grazers aan de hand van het model BERISP. De modelberekeningen wijzen uit dat de huidige risico’s voor steenuilen in het gebied (situatie 2003) groot zijn. De risico’s treden vooral op in habitats waar de uilen veel op gecontamineerde wormen foerageren, zowel in het overstromingsgebied als op bouwland en weilanden hierbuiten. Realisatie van het Natuurgebiedsplan (NGP 2006) zal vooral binnen het overstromingsgebied zelf leiden tot een afname van de risico’s doordat men habitats laat ontstaan waar uilen op minder verontreinigde woelmuizen foerageren, met name door verruiging.

In laboratoria wordt het nodige onderzoek verricht naar de hormonale, of hormoonverstorende werking van een groot aantal stoffen. Van een aantal van deze stoffen is inmiddels aangetoond dat ze in risicovolle concentraties voorkomen in het watermilieu. Maar het is vaak niet bekend wat de daadwerkelijke, waarneembare effecten van deze hormoonverstorende stoffen zijn op (aquatische) organismen. Bij een aantal diersoorten is aangetoond dat de verhouding tussen het aantal mannetjes en vrouwtjes niet meer gelijk is en tevens dat er soms geslachtsverandering optreedt. Dit rapport vat samen wat er op dit ogenblik bekend is over de hormoonverstorende effecten van stoffen op aquatische organismen. Onderzoekers onderscheidden: schelpen en slakken, Kreeftachtigen en insecten, Vissen; Amfibieën; Vogels en zoogdieren (otters)

In het vernieuwde bodembeleid in Nederland komt meer nadruk op ecosysteemdiensten van de bodem. Op basis van literatuurstudie worden in dit rapport praktijkmaatregelen beschreven die ecosysteemdiensten van de bodem bevorderen. Hierbij zijn tien voor Nederland typerende combinaties van grondsoort en landgebruik in beschouwing genomen. Voor vier maatregelen is de omvang van het te verwachten resultaat beschreven, en de termijn waarop dit kan worden bereikt. Organische stof is een sleutelfactor bij alle ecosysteemdiensten van de bodem. De benadering van bodembeheer gericht op ecosysteem¬diensten is werkbaar, maar moet voor toepassing in de praktijk locatiespecifiek worden uitgewerkt. Het concept van lijkt kansrijk, maar nog weinig bekend in de praktijk, vooral bij indirect betrokkenen zoals waterschappen en provincies. Voor financiering van maatregelen die het functioneren van ecosysteemdiensten verbeteren zijn indirect betrokken stakeholders nog niet vanzelfsprekend in beeld.

In het kader van een overeenkomst tussen Stichting Kennisontwikkeling Kennisoverdracht Bodem (SKB) en een breed consortium en klankbordgroep is een pilotstudie uitgevoerd naar veterinaire antibiotica in de bodem en het grondwater.

Terwijl antibioticum-resistentie in ziekenhuizen en landbouwhuisdieren relatief goed onderzocht is, is veel minder bekend over het optreden van resistentie in het milieu. Een mogelijk belangrijke bron van resistentie in het milieu is het uitrijden van mest van intensief gehouden landbouwhuisdieren op landbouwgronden. In deze studie werd een pilot-onderzoek verricht naar de rol van bemesting met varkensdrijfmest voor resistentie in zandige landbouwgronden. Er werd gekozen voor een veld-benadering, waarbij drie bedrijven tijdens de periode van bemesting regelmatig werden bemonstert (vlak voor, en een dag, een week en vier weken na de bemesting). Op elk bedrijf werd in de nabijheid van de veldlocatie ook een referentielocatie gekozen, om de lange termijn effecten van bemesting te kunnen vergelijken met een soortgelijke, maar niet bemestte grond.

Recent is voor gewasbeschermingsmiddelen een nieuwe versie van het model GeoPEARL uitgebracht, v3.3.3. Hiermee kan men ook de persistentie in de toplaag van de bodem beoordelen. Er is een korte oriënterende studie uitgevoerd om na te gaan in hoeverre dit model ook kan worden gebruikt voor het modelleren van de lotgevallen van antibiotica. Hiertoe werden vier antibiotica geselecteerd: oxytetracycline, sulfamethoxazol, sulfadiazine en trimethoprim. De studie wijst uit dat GeoPEARL 3.3.3 in principe geschikt is voor diergeneesmiddelen, maar nog wel enkele aanpassingen behoeft. De bottleneck bij het gebruik van het model is het vinden van betrouwbare fysische en chemische eigenschappen voor diergeneesmiddelen.

Niet alleen dieren in de veehouderij krijgen medicatie tegen wormen. Ook grote grazers in natuurgebieden krijgen ontwormingsmiddelen om te voorkomen dat ze ziek worden. Alleen komt een deel van de schadelijke medicijnen via hun poep vrij in de natuur, en daar gaan onder meer insecten aan dood. Alterra pleit daarom voor terughoudend gebruik

Wie door weilanden en natuurgebieden wandelt komt ze regelmatig tegen: koeienvlaaien, paardenvijgen en schapenkeutels. Verse mest kan je in het voorbijgaan vaak herkennen door de wolk van vliegjes die er van opstijgt en die soms hinderlijk in je gezicht komt. Een van die vliegjes is de gele strontvlieg die nu door het koelere weer op zijn hoogtepunt zit

De rivier de Dommel is sterk verontreinigd met cadmium en zink als gevolg van historische activiteiten van de zinkindustrie. Bij overstroming worden deze metalen, gebonden aan organisch stof en kleideeltjes, afgezet op de bodem in het overstromingsgebied. Als gevolg hiervan is ook het overstromingsgebied van de Dommel plaatselijk sterk verontreinigd. De overheid heeft voor een belangrijk deel van het Dommeldal natuurdoelstellingen opgesteld, waaronder het realiseren van de Ecologische Hoofd Structuur. Onduidelijkheid over de invloed van de metaalverontreiniging op de ecologie en natuurontwikkeling heeft geleid tot stagnatie van grondaankopen om deze EHS te kunnen realiseren. Om deze stagnatie op te heffen heeft het projectbureau Actief Bodembeheer de Kempen nader onderzoek laten uitvoeren. Het onderzoek heeft zich gericht op de vraag wat de locatiespecifieke ecologische risico’s zijn van de cadmium- en zinkverontreinigingen bij verschillende natuur(doel)typen die in het Dommeldal aanwezig zijn of ontwikkeld gaan worden. Het betreft hier de natuur(doel)typen die zich in een gebied bevinden dat gemiddeld één of meerdere keren per tien jaar overstroomd wordt. Deze natuur(doel)typen zijn voornamelijk bloemrijk grasland, nat schraalgrasland, moeras en elzenbroekbos. Het onderzoek is stapsgewijs uitgevoerd en wordt TRIADE genoemd vanwege de drie componenten waaruit het is opgebouwd te weten chemie, toxicologie en veldmetingen

Het Biodiversiteitsverdrag verplicht Nederland tot het behoud van alle soorten op haar grondgebied. Dat geldt voor soorten binnen natuurgebieden en de EHS maar ook daarbuiten. Hoeveel soorten zijn van het agrarisch gebied afhankelijk? Tot voor kort was daar niets over bekend. Wij hebben een willekeurige steekproef uit het Nederlandse Soortenregister voorgelegd aan een groot aantal specialisten met de vraag: welke van de getrokken soorten zijn voor de instandhouding van de Nederlandse populatie specifiek aangewezen op het landbouwgebied?

een verkennende studie van de wetenschappelijke literatuur naar het voorkomen en de mogelijke risico’s van hormoonverstorende stoffen (inclusief hormonen) en diergeneesmiddelen in het bodemmilieu. De belangrijkste conclusie is dat er nog veel onbekend is over het voorkomen van deze stoffen in de bodem. Dit komt vooral doordat er zeer weinig metingen zijn verricht. Omdat er geen inzicht bestaat in de concentratieniveaus en ook nauwelijks in de effecten, zijn de risico’s van deze stoffen voor bodemgezondheid, voedselkwaliteit en de gezondheid van landbouwhuisdieren moeilijk in te schatten. Verder is de omvang van de verontreiniging met de meeste van deze stoffen onbekend en kan dus de schaal van de problematiek moeilijk worden vastgesteld

Leidt het gebruik van ontwormingsmiddelen bij grote grazers nu wel of niet tot `dode koeienflatsen¿? De deskundigen zijn het er niet over eens. Opvallend is dat de discussie altijd plaatsvond op basis van losse observaties en meningen. Er was in Nederland tot op heden nauwelijks echt onderzoek gedaan naar deze problematiek. Daar is nu verandering in gekomen. Een enquête onder terreinbeheerders door het Wageningse onderzoeksinstituut Alterra toont aan dat de toediening van ontwormingsmiddelen aan grote grazers in natuurgebieden wijdverspreid is. En de eerste metingen in mest van behandelde dieren laten zien dat dit gebruik ook daadwerkelijk leidt tot niveaus van dit soort stoffen die schadelijk zijn voor mestfauna.

Bij calamiteiten op zee kan vrijkomende olie leiden tot ernstige ecologische effecten. Het onderzoek, in opdracht van Rijkswaterstaat, had tot doel om methoden te ontwerpen voor het maken van ecologische kwetsbaarheidskaarten van de Nederlandse mariene gebieden. Het ontwikkelde kaartensysteem kent meerdere lagen. Niveau 3 bestaat uit ecologische basisinformatie in kaartvorm. Niveau 2 betreft tot kwetsbaarheidskaarten geaggregeerde informatie van Niveau 3. Hierbij worden vijf klassen van kwetsbaarheid onderscheiden. Niveau 1 bestaat uit kaarten waarin alle informatie van Niveau 2 geclusterd is. Per grid cel of per polygoon wordt de hoogste kwetsbaarheidsklasse van de onderliggende Niveau 2 lagen getoond. De kaarten van Niveau 1 zijn bedoeld voor gebruik door de calamiteitenbestrijders gedurende de eerste uren na de melding van een incident. Het rapport bevat tabellen van alle ecologische basiskaarten die nodig zijn om de kwetsbaarheidskaarten op Niveau 2 en Niveau 1 samen te stellen, inclusief de beherende instanties en suggesties voor de gewenste frequentie van actualisatie

Dit literatuuronderzoek had als doel een overzicht en nadere karakterisering op te stellen van de mestfauna: groepen dieren, meest karakteristieke soorten en leefwijze. Het accent lag bij de ongewervelde dieren, vooral de mestkevers en vliegen die zich in het leven in en op mest gespecialiseerd hebben. Bij de uitwerking van het onderzoek is speciaal aandacht besteed aan de specifieke functies die de mestfauna heeft bij de afbraak van mest en derhalve het belang bij het in stand houden van stoffenkringlopen en de bodemvruchtbaarheid. Vooral mestkevers dragen hier aanzienlijk aan bij door hun graafgedrag en het verwerken van mest. Daarnaast is een analyse gemaakt van de bedreigingen voor het functioneren van de mestfauna bij de huidige landbouwpraktijk. Dit zijn o.a. een verminderde weidegang van vee, injectie van drijfmest in de bodem en het gebruik van giftige ontwormingsmiddelen. Als laatste is een overzicht opgesteld van mogelijke (bedrijfs)maatregelen die het functioneren van de mestfauna ten goede komen. Een gezonde mestfauna biedt kansen voor het agroecosysteem (de ecologische diensten) en kan bijdragen aan de verduurzaming van de landbouw in Nederland.

Hoeveel draagt het agrarische gebied bij aan de insectendiversiteit in Nederland? Om hierin inzicht te krijgen is met hulp van experts nagegaan welk deel van de Nederlandse insectensoorten afhankelijk is van het agrarische landschap. Op basis van een steekproef uit het Nederlands Soortenregister is de voorlopige conclusie dat dit ruim 3% betreft, oftewel ruim 500 soorten. Daarnaast herbergt het agrarische landschap vele soorten die ook in andere cultuur- of natuurgebieden voorkomen. De resultaten van deze studie zijn van belang voor de discussie over het nut van biodiversiteitbevorderende maatregelen in het agrarische gebied

Een betere benutting van de biologische diversiteit maakt de landbouw minder afhankelijk van externe input zoals chemische gewasbeschermingsmiddelen en kunstmest. Het gaat daarbij om drie samenhangende onderdelen: 1. het erfelijk materiaal voor dieren, planten en micro-organismen; 2. de organismen en processen die de zogenaamde ecosysteemdiensten (bv bodemvruchtbaarheid) leveren; 3. de biologische en landschappelijke elementen die bestaan dankzij de landbouw. Een verkennend onderzoek is verricht binnen DLO, in nauw overleg met partijen als: LTO, CLM, Louis Bolk Instituut, LNV (directies Natuur, Platteland, Kennis en Landbouw) en VROM. In dit verslag komen aan de orde: groen-blauwe dooradering (zoals houtwallen en sloten) bij plaagonderdrukking, de invloed van bodemkwaliteit op het weren van ziektes, de invloed van bodemleven op de beschikbaarheid van nutriënten, de mogelijkheden op melkveebedrijven en de relatie tussen landbouw en de zogenaamde begeleidende biodiversiteit

Nature development in the Netherlands is often planned on contaminated soils of former agricultural land and in floodplain areas. We developed a new method to predict ecological vulnerability in wildlife using autecological information. The method was tested for six chemicals: copper, zinc, cadmium, DDT, chlorpyrifos, and ivermectin. Vulnerability to essential metals copper and zinc was correlated with soil and sediment habitat preference. Vulnerability to bioaccumulating substances cadmium and DDT was correlated with higher positions in the food web and with lifespan. Vulnerability to chlorpyrifos and ivermectin was determined by preference for soil habitats. The ecological vulnerability analysis approach facilitates ordinal ranking of vulnerable species, with ecological relevance. It has potential for further developments in risk assessment.

Voorliggende studie betreft een haalbaarheidsstudie naar de mogelijkheden om te bepalen welk percentage van de totale Nederlandse biodiversiteit (d.w.z. de soortenrijkdom) afhankelijk is van het agrarisch gebied. Het project bestond uit brainstormen, literatuuronderzoek en een inventarisatie van databases. Daarnaast werden twee pilot studies uitgevoerd waarin een geografische en een taxonomisch-ecologische methodiek werden uitgeprobeerd bij resp. vaatplanten en loopkevers. Beide methoden waren succesvol. Ondanks het feit dat Nederland voor 70% bestaat uit agrarisch gebied, geven de eerste resultaten aan dat het percentage soorten dat in sterke mate afhankelijk is van dit agrarisch gebied mogelijk minder dan 10% bedraagt. Deze eerste indicatie behoeft echter bevestiging voor veel meer groepen Nederlandse soorten. Voor vervolgonderzoek wordt o.m. een combinatie van GIS en functionele analyse aanbevolen. Hiermee kan in de toekomst b.v. het belang van het type teelt, het soort bedrijfsvoering en de mate van groen-blauwe dooradering voor de agrobiodiversiteit worden bepaald

De gangbare ecotoxicologisch risicobeoordeling is gebaseerd op parameters en toetsorganismen die onvoldoende aansluiten bij de praktijk van inrichting en beheer, onder meer door een gebrekkige relatie met de (beoogde) veldsituatie, terwijl anderzijds veel ecologische (veld)kennis van doelsoorten niet in risicobeoordelingen wordt betrokken. Dit rapport is gericht op ontwikkeling van een beslissingsondersteunend kennissysteem ten behoeve van inrichting en beheer van natuur op verontreinigde bodems. Als pilotstudie (fase 1) werd de kansrijkdom van een beperkt aantal natuurdoeltypen beoordeeld op locaties die verontreinigd zijn met zware metalen en organische micro-verontreinigingen.

Door de STOWA is eind vorig jaar een literatuurstudie naar de verwijdering van hormoonverstorende stoffen (ook wel endocrine disrupting chemicals of EDC's genoemd) in rioolwaterzuiveringsinstallaties verricht. Hieruit blijkt dat, ondanks een redelijke verwijdering in de rwzi, de concentraties van bepaalde EDC's in het effluent nog steeds kunnen leiden tot biologische effecten. De grootste risico's geven de oestrogene hormonen 17a-ethinyloestradiol ('de pil'), 17beta-oestradiol en oestron en de industriële detergenten nonylfenol en nonylfenolethoxylaten. Het is onduidelijk hoe de huidige rioolwaterzuiveringsinstallaties geoptimaliseerd kunnen worden om hormoonverstorende stoffen te verwijderen. Geavanceerde technieken lijken de beste resultaten op te leveren

Deze oriënterende studie betreft een literatuuronderzoek naar het voorkomen en de ecologische effecten van diergeneesmiddelen in het terrestrische milieu, met name door hun gebruik in de veeteelt en bij grazers in het natuurbeheer. Uit de internationale literatuur blijkt dat ontwormingsmiddelen uitgescheiden in mest, met name de z.g. avermectines, aanzienlijke negatieve effecten kunnen hebben op de mestfauna en de afbraaksnelheid van mest. Daarnaast bestaan er aanwijzingen dat sommige antiobiotica die via mest en gier in de bodem terecht komen leiden tot verstoring van microbiële processen en resistentievorming. Omdat er in Nederland weinig openbare gegevens zijn over het verbruik van diergeneesmiddelen en er naar deze problematiek nauwelijks onderzoek is verricht, is het onduidelijk welk risico er precies bestaat voor het Nederlandse milieu en welke oplossingen eventueel voorhanden zijn. Daartoe worden aanbevelingen voor onderzoek gedaan.

Het Landelijk Onderzoek oEstrogene Stoffen (LOES) heeft laten zien dat hormoonontregelende stoffen bijna overal in lage concentraties in het Nederlandse watermilieu voorkomen. Vissen in regionale wateren blijken evenwel een groter risico te lopen op nadelige effecten, zoals vervrouwelijking, dan de vissen in de wat grotere wateren. De oorzaak hiervoor lijkt te liggen in het feit dat wanneer regionale wateren onder directe invloed van lozingen met hormoonontregelende stoffen staan in kleinere wateren relatief weinig verdunning optreedt. Eén van de emissiebronnen die uitgebreid onderzocht is, is het effluent van een rioolwaterzuivering

This project is being conducted in phases. The first phase covers the development of the methodology for analysis of the vulnerability of nature targets to soil contamination and its application in two practical cases. In this pilot phase, a survey was conducted amongst intended end users of the decision-making support system in tandem with the research in SKB project SV-004 BOS soil assassment (BONANZA) in order to clarify their wishes in terms of use and content. The methodology that was developed for vulnerability analyses was applied as an addition to a current ecological risk evaluation taking place at Westzaan polder (North Holland). In addition, monitoring parameters for nature targets in the river area were proposed on the basis of the vulnerability analysis. The last project section in this pilot phase will be an evaluation of measures for creation and management in order to increase the likelihood that the nature targets will be achieved In dit project wordt een gefaseerde aanpak gevolgd. De eerste fase behelst de ontwikkeling van methodiek voor een kwetsbaarheidsanalyse van natuurdoelen voor bodemverontreiniging en toepassing daarvan in twee praktijkgevallen. In deze pilotfase werd ter voorbereiding van het onderzoek in afstemming met SKB-project SV-004 BOS bodembeoordeling (BONANZA) een enquête gehouden onder beoogde eindgebruikers van het beslissingsondersteunend systeem om gebruikseisen en inhoudelijke wensen duidelijk te krijgen. De vervolgens ontwikkelde methodiek voor een kwetsbaarheidsanalyse wordt toegepast als aanvulling op een lopende ecologische risicobeoordeling voor polder Westzaan (Noord-Holland). Ook worden op basis van de kwetsbaarheidsanalyse monitoringsparameters voor natuurdoelen in het rivierengebied voorgesteld. Als laatste projectonderdeel in deze pilotfase wordt een evaluatie gegeven van maatregelen voor inrichting en beheer ter verhoging van de kansrijkdom van natuurdoelen. Aan het eind van de pilotfase ontstaat een go/no go-situatie, waarbij geëvalueerd wordt in hoeverre de resultaten bevredigende aanknopingspunten bieden voor verdere uitwerking. In een vervolgfase kan de integratie met BONANZA worden verzorgd. De kwetsbaarheidsanalyse zou dan verdere uitwerking kunnen geven aan ecotoxicologische risicobeoordeling. Een uitwerking van de kwetsbaarheidsanalyse tot een volwaardig beslissingsondersteunend systeem vraagt verbreding van het onderzoek m.b.t. andere natuurdoeltypen en andere relevante contaminanten, opdat meerdere alternatieven tegen elkaar kunnen worden afgewogen. Daarnaast wordt een integrale multistress-benadering nagestreefd. Voor botanische doelen wordt hierbij aanvullend gewerkt op de modules van BONANZA; voor faunistische doelen zal nadruk komen te liggen op de versnippering van natuurterreinen; de procesgerichte benadering zal zich voor bodemprocessen vooral richten op relatie met verzuring, vermesting en verdroging.