TÜRKİYE'DEKİ ŞİRKETLERDE ERKEN UYARI GÖSTERGELERİNİN ARAŞTIRILMASI ÖZET Şirketlerin karlılıklarının seyri başta hissedarlar olmak üzere, tüm yatırımcıların, kredi veren kuruluşların ve denetim şirketlerinin ilgi odağı olmaktadır. Bundan dolayı şirketlerin karlılıklarının önceden tahmin edilebilmesi büyük önem taşıyacaktır. Bu tezin amacı Türkiye'de beyaz eşya, otomotiv ve gıda sektörlerinin özsermaye karlılıklarını bir sene öncesinden tahmin edebilecek bir model oluşturmaktır. Çalışmada beyaz eşya sektöründe 1990 - 1997, otomotiv sektöründe 1991 - 1997 ve gıda sektöründe de 1992 - 1997 yıllan istatistiklerinden yararlanılmıştır. Ancak 1994 yılı rakamları, bu yılın kriz yılı olması nedeniyle, analizde kullanılmamıştır. Çalışma yapılırken ilgili sektörlerdeki halka açık (borsada işlem gören ) şirketler seçilmiştir. Bu sayede bağımsız denetimden geçmiş ve tek düzen hesap planına uygun, güvenilir bilanço ve gelir tablolarından yararlanılması amaçlanmıştır. Tezde yine yatırımcıların ilgi odağı olan hisse fiyatlarının yerine özsermaye karlılıklarının tahmin edilmeye çalışılmasının sebebi, analizi borsada oluşan fiyatlarda etkili olan spekülatif hareketlerden uzak tutmaktır. Bir anlamda söz konusu sektörler ve ilgili şirketler için bir erken uyan sistemi olarak da değerlendirilebilecek model oluşturulurken geniş bir literatür taraması yapılmış ve dünyada bu konuda yapılmış benzeri çalışmalar incelenmiştir. Yapılan incelemelerde şirketler için hazırlanan erken uyan modellerinde şirket iflaslan üzerinde durulduğu görülmüştür. Ancak gerek borsamızın genç olmasından, gerekse istatistiki verilere ulaşmaktaki güçlüklerden ötürü benzeri bir analizi Türkiye'de yapmak mümkün olamamaktadır. Bu sebeple sektör ve şirket karlüıklan dikkate alınarak model oluşturulacaktır. Ancak yine de çalışmada şirket iflaslanyla ilgili yapılan araştırmalara sık sık değinilecektir. Gerek uygulanan metodlar, gerekse seçilen değişkenler ve kurulan model bahis konusu edilen bu araştırmalardakilerle büyük benzerlikler taşımaktadır. Bu araştırmalardaki çoğu modellerde değişken olarak finansal rasyolara yer verilmiş, bazılannda ise genel ekonomik trendler kullanılmıştır. Bu tezde kurulacak modelin diğer bir ilginç yanı bu iki tür değişken cinsini aynı çatı altında topluyor olmasıdır. Türkiye gibi hızlı gelişmekte olan ülkelerde genel ekonomik trendleri karlılık tahmininde dışarıda tutmak, ileride analizde de görülebileceği gibi modelin açıklayıcı özelliğini kaybetmesine sebep olmaktadır. Hatta Türkiye'de bazı sektörlerde şirketlerin karlılıklannın kendi finansal rasyolanndan çok genel ekonomik trendlerden etkilendikleri görülmüştür. Modelde kullanılan değişkenlerde sektöre has özellik arzeden trendlere yer verilmemiş, incelenen üç sektörde de etkili olabilecek ortak değişkenler kullanılmıştır. Bundan amaç modelin ileride buna bağlı yapılabilecek çalışmalarda diğer sektörlere de uygulanabilirliğini kolaylaştırmaktır. vnModelde en çok zorlanılan nokta Türkiye'de sektörlerin karlılıklarını etkileyen rakamsal olmayan değişkenlerin çokluğudur. Hükümetlerin hızlı değişmesinden kaynaklanan populist politikaların getirdiği istikrarsızlıklar, sık sık değişen mevzuatların getirdiği dalgalanmalar, hızla değişen dış konjonktür ve bu gibi daha pek çok etken sektörlerin karlılığını ciddi biçimde etkilemesine rağmen modelin içerisine oturtulamamaktadır. Bu sebeple modelde uygulanan regresyon analizinde ortaya çıktığı gibi, modele dahil edilen değişkenlerin, karlılığın % 50 den fazlasını açıklayabiliyor olması, dahi şaşırtıcı ve umut verici bir sonuç olmuştur. Tezde kurulan modellerle ilgili çıkan sonuçlar beyaz eşya ve otomotiv sektörlerinin kendi mali yapılarından olduğu kadar genel ekonomik trendlerden de etkilendiklerini ortaya koymuştur. Gıda sektöründe ise karlılıkların sadece şirketlerin kendi mali yapılarından etkilendikleri görülmüştür. Buna göre analiz, bir yıl önceden yapılan karlılık tahmininde, beyaz eşya sektöründe, Devalüasyon, Cari Oran, K.V. Borç / Pasif Oram, Stok Devir Hızı, Alacak / Satış Oram ve Özsermaye Devir Hızı değişkenlerinin, otomotiv sektöründe, Enflasyon, Cari Oran, Kaldıraç Oranı ve İşletme Sermayesi / Özsermaye Oranı değişkenlerinin ve gıda sektöründe ise K.V. Borç / Pasif Oranı, Stok Devir Hızı, Faaliyet Karlılığı ve İşletme Sermayesi / Özsermaye Oranı değişkenlerinin etkili olduklarını ortaya koymaktadır. Bu sonuçlar ışığında henüz ekonomisi istikrarsızlıklardan çabuk etkilenen Türkiyemizde gıda sektörü daha istikrarlı büyüyen ve ve önü açık bir sektör olarak karşımıza çıkmaktadır. V1H AN INVESTIGATION OF EARLY WARNING INDICATORS FOR COMPANIES IN TURKEY SUMMARY Companies' profitability trends attracts not only the attention of the shareholders, but also the attention of all the investors, creditors and auditing firms. Therefore predicting company profits is an important issue. The aim of this thesis is to set up a model which will predict the return on equity values of white goods, automotive and food sectors one year before. In the study, 1990-1997 statistics are used for white goods sector, where 1991-1997 statistics are used for automotive sector and 1992-1997 statistics are used for food sector, excluding 1994 statistics for the three sectors, as there was chrisis that year in the economy. The companies which are open to the public are taken into consideration during the analysis. As a result of that, reliable income statements and balance sheets, which are audited by independent auditing firms, were utilized. The reason of choosing the return on equity to be predicted in the place of the price of shares in the stock exchange is to keep the analysis away from speculative movements. While preparing this thesis, which can be evaluated as an early warning indicators analysis for different sectors, a wide range of literature search is done and similar studies are examined. In such studies it is generally seen that company bankruptcies were investigated. A similar analysis for Turkey is very hard to be carried out, because the number of companies that are quoted in the Istanbul Stock Exchange and going bankruptcy is less. Also finding the necessary statistical figures for such companies is nearly impossible. Because of these reasons, return on equity values for the selected sectors and companies are utilized, while setting up the model. Although that is the case, as there are many similarities between this study and these bankruptcy models, the analysis will make reference to and make comparisons with such models. These similarities include, not only the selected variables, but also the methods utilized in the analysis. Most of the models include financial ratios as variables, where some of them utilize economical trends. What makes this thesis interesting is that both of them are taken into consideration in the study. The reason why economical trends are utilized in the study is that in developing countries such as Turkey, it plays a major role for company profits. Even in some sectors, companies' return equity ratios are more affected by economical trends than their own financial structure. In this study, variables that are specific to the examined sectors are excluded so as to make the model more adaptable to the other sectors, which may be investigated in the future studies. The most difficult part of this study is that there are many variables, which are not numerical, affecting the return on equity ratios of the investigated sectors in Turkey. As there are often government changes, rapid changes in foreign relations and laws such as tax law, the economy becomes instabilized, affecting the sectors' return onequity ratios. Such changes are very difficult to be utilized as variables in the model. Therefore the models' high coefficients of determination ( more than % 50 ) is really a promising result. The results obtained in the thesis shows that the return on equity ratios in the white goods and automotive industries are affected not only from their own financial structure, but also from economical trends. But food industry is not affected by the economical trends and profitability depends on only the sector's financial structure. According to the results the following variables affect the sectors' next year return on equity ratios : In white goods sector : Devaluation, Current ratio, Short term debts / Total liabilities, Inventory turnover rate, Total receivables / Total sales and Equity turnover rate In automotive sector : Inflation, Current ratio, Leverage ratio and Working capital / equity In food sector : Short term debts / Total liabilities. Inventory turnover rate. Operating profit / Total profit and Working capital / equity In the light of these results, the food sector seems to be the most promising sector with its stabilized growth in Turkey, where there are still much instability in the economy. 79