Search

In dit rapport staat het Natura 2000 habitattype H2130, de Grijze duinen, centraal. In veel duingebieden is de hoge stikstof-depositie een probleem voor een gunstige staat van instandhouding van de Grijze duinen. In de herstelstrategie die binnen de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) is uitgewerkt voor dit habitattype, staat o.a. de maatregel plaggen genoemd. In deze rapportage wordt onderzocht of plaggen de Grijze duinen minder gevoelig maakt voor stikstofdepositie en daarmee of deze maatregel effectief is. Voor het beheer van grijze duinen is het belangrijk meer inzicht te krijgen in de betekenis van N-opslag in de bodem en de rol van het bodemleven daarbij. Het in dit rapport beschreven onderzoek geeft antwoord op de vraag in welke mate micro-organismen en mesofauna, en uiteindelijk de opslag van N in organische stof in de bodem, een rol speelt bij de gevoeligheid van duinen voor N-depositie.

Natuurmonumenten en Dienst Landelijk Gebied hebben de potenties voor natuurontwikkeling in graslanden in de kwelrijke flank van de Oostelijke Vechtplassen laten onderzoeken. Het gaat hierbij de ontwikkeling van Blauwgrasland, Dotterbloemhooiland en Kamgrasweiden, voornamelijk door een intensief maaibeheer en lokaal afgraven. In eerste instantie is 350 ha geselecteerd als zoekgebied voor de meest kansrijke percelen. Op basis van een Landschapsecologische Systeemanalyse (LESA) volgens de benadering van de Landschapsleutel zijn ca. 40 percelen (61 ha.) geselecteerd voor een gedetailleerd ecopedologisch en bodemchemisch onderzoek. Van de percelen is een gedetailleerd bodem- en grondwatertrappenkaart gemaakt, is de waterkwaliteit van grond- en oppervlaktewater afgeleid uit EGV-metingen en is de mate van kwelinvloed afgeleid uit pH-profielen. Voor het vaststellen van de voedselrijkdom zijn bodemmonsters genomen van de bovengrond en de laag daaronder. De eenheden van de bodemkaart zijn herleid tot primaire standplaatsen met bijbehorende potentiële vegetaties. De standplaatscondities voor vocht, zuurgraad en voedselrijkdom van de onderzochte percelen zijn getoetst aan de abiotische randvoorwaarden voor de potentiële vegetaties. Op basis hiervan is een knelpuntenanalyse uitgevoerd en zijn inrichtings- en beheeradviezen gegeven

Om effecten van verzuring in bossen te bestrijden worden vaak herstelmaatregelen, zoals plaggen, bekalken en mineralengiften, genomen. Deze blijken niet altijd effectief te zijn: doelsoorten van de ondergroei blijken vaak niet terug te keren. Daarom is onderzoek gestart naar mogelijke alternatieve herstelmaatregelen. Daarbij werd uitgegaan van het vermoeden dat verzuring niet alleen hogere planten maar ook het bodemleven heeft beïnvloed met mogelijke gevolgen voor de nutriëntenkringlopen. Het onderzoek biedt een aangrijpingspunt voor alternatieve maatregelen

Om effecten van verzuring in bossen te bestrijden worden vaak herstelmaatregelen, zoals plaggen, bekalken en mineralengiften, genomen. Deze blijken niet altijd effectief te zijn: doelsoorten van de ondergroei blijken vaak niet terug te keren. Daarom is onderzoek gestart naar mogelijke alternatieve herstelmaatregelen. Daarbij werd uitgegaan van het vermoeden dat verzuring niet alleen hogere planten maar ook het bodemleven heeft beïnvloed met mogelijke gevolgen voor de nutriëntenkringlopen. Het onderzoek biedt een aangrijpingspunt voor alternatieve maatregelen

Dit rapport geeft een samenvatting van de resultaten van de analyses van het bodemleven, de stikstofstromen en bodemcondities over een brede range van bosgronden. In dit rapport staat de vraag centraal of door verzuring de relatie tussen ondergrondse en bovengrondse biodiversiteit via de N-kringloop is beinvloed. De conclusie is dat door verzuring de activiteit van bacterien (protozoa) en regenwormen is afgenomen en die van schimmels, nematoden en potwormen is toegenomen. Hierdoor is een verschuiving opgetreden in de stikstofbalans van N-immobilisatie naar netto N-mineralisatie. Hiervan profiteren opportunistische soorten in de ondergroei door het extra N-aanbod om te zetten in biomassa waardoor kritischer soorten worden benadeeld. Herstelmaatregelen moeten gericht zijn op herstel van de N-balans tussen bovengronds en ondergronds leven in de richting van een grotere N-retentie door het bodemleven. Hierin kan via het beheer worden gestuurd.

In het kader van Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (OBN) heeft de Unie van Bosgroepen het proefproject “Plaggen in naaldbos op arme zandgronden” in uitvoering genomen. Omdat een dergelijke proefmaatregel monitoringplichtig is, werd in 2005 opdracht gegeven in een aantal bosopstanden het effect van de maatregelen te monitoren. Doel van het plaggen is de ruwe humus- en strooisellaag (L-, F- en H-horizont), met de grote hoeveelheden stikstof die zich daarin hebben geaccumuleerd, te verwijderen, waardoor de veel nutriëntarmere, open, minerale bodem aan het oppervlak komt. De vraag is of deze veranderingen in de abiotische omstandigheden leiden tot een herstel van de bosvitaliteit en de kenmerkende vegetatie met een grote soortenrijkdom van mossen, korstmossen en mycorrhiza-paddenstoelen

Het nadeel van het creëeren van schraalgrasland op voormalige landbouwgrond is het te hoge fosfaatgehalte, wat leidt tot Pitrus, is de heersende gedachte. Tijdens deze veldwerkplaats werden we geïntroduceerd in het schraalgrasland-experiment in het Geeserstroomgebied. Wat vooral duidelijk werd is dat de relatie tussen Pitrus en fosfaat niet zo eenduidig is. Fosfaat is wel belangrijk, maar er spelen nog meer factoren mee waarvan het effect niet goed bekend is. In het Geeserstroomgebied bleek dat de uitgangssituatie van de grond een rol speelt.

In verschillende kwaliteitstypen blauwgrasland en heischraal grasland werd bodemchemisch, bodembiologisch en vegetatiekundig onderzoek uitgevoerd om te toetsen of er een relatie bestaat tussen bovengrondse en ondergrondse biodiversiteit. Hoewel verschillen tussen diverse kwaliteitstypen grasland in veel gevallen niet significant aantoonbaar zijn geven de resultaten voldoende evidentie dat het bodemleven een essentiële factor is voor de kwaliteit van de vegetatie; aantasting van onderdelen van het bodemvoedselweb leidt tot een versterkte bodemproductiviteit, maar een verminderde diversiteit en specificiteit van de vegetatie in schraalgraslanden. Effectgerichte maatregelen zouden zich daarom tevens moeten richten op het bodemvoedselweb.

Het doel van het OBN-onderzoek naar de Zuid-Limburgse hellingbossen is het aangeven van concrete opties voor de beheerder waarmee de oorspronkelijke diversiteit aan planten- en diersoorten van deze bossen behouden dan wel hersteld kan worden. Uitgangspunt hierbij is dat er sprake moet zijn van een gedifferentieerd beheer, waarbij rekening wordt gehouden met de – grotendeels geologisch bepaalde – landschappelijke context, waarbij niet alleen verschillende regio’s (löss-, mergel en vuursteengebied) maar binnen elke regio ook verschillende hellingzones met hun specifieke waarden worden onderscheiden

Onderwaterdrains vormen een alternatief voor het verhogen van slootpeilen om maaivelddalingen te beperken, waarbij toch goede omstandigheden voor het boerenbedrijf worden gehandhaafd. Daarbij wordt via drains oppervlaktewater aangevoerd onder het maaiveld. Als bezwaar tegen onderwaterdrains wordt vanuit natuurbeschermingsorganisaties gewezen op het gevaar van interne eutrofiering en veenafbraak. Via een literatuurstudie is onderzocht welke effecten inlaat van ‘Gebiedsvreemd’ sulfaathoudend water heeft op de mobilisatie van met name fosfaat door afbraak van veentypen onder anaerobe condities zoals in het Hollandse Veenweidegebied kunnen voorkomen. Voor het onderzoek zijn zowel peer reviewed .wetenschappelijke artikelen als interne rapporten met resultaten van toegepast onderzoek geraadpleegd. Zowel empirische als experimentele studies zijn in beschouwing genomen. Naast veel overeenkomsten in effecten worden ook verschillen in resultaten gevonden. Deze verschillen zijn waarschijnlijk toe te schrijven aan het toepassen van doorstroomsystemen dan wel stagnante systemen tijdens experimenten waardoor het instellen van chemische evenwichten tussen vaste en opgeloste fase van de bodem worden beïnvloed.

Dienst Landelijk Gebied (DLG) heeft van de provincie Gelderland in het kader van NBL (natuur buiten landinrichting) opdracht gekregen voor de inrichting van een aantal percelen nabij de steengroeve ten oosten van Winterwijk. Het gebied is bekend onder de naam Willinks Weust. Alvorens kan worden ingericht is een ecohydrologisch en biochemisch onderzoek noodzakelijk. Het gebied is echter ook sterk verdroogd door diepe ontwateringsloten, met name in het erosiedal en op de overgang naar het plateau. Ook de steengroeve aan de noordkant van het gebied heeft in een overgangzone een verdrogende invloed. Inrichting van de percelen en herstel van de hydrologie bieden goede mogelijkheden de natuurwaarden in het gebied te herstellen en versterken.

Om verdroging in beeld te brengen is, naast informatie over hydrologische randvoorwaarden voor natuur, informatie nodig over actuele grondwaterstand, kwel en kwaliteit van ingelaten water in natuurgebieden. In dit werkdocument wordt een methode beschreven waarmee, uitgaande van bestaande landelijke modelberekeningen ecologisch relevante informatie over kwel in de wortelzone kan worden berekend. Informatie over kwelsamenstelling kan met de huidige modellen nog niet berekend worden. Uitgaande van meetresultaten en geostatistiek zijn landelijke kaarten gemaakt van grove kweltypen. De kaartbeelden waarin de invloed van regenwater, hard grondwater, Rijnwater en zeewater is weergegeven laten plausibele patronen zien. Een grondwaterstromingsmodel berekent de kwelflux over de eerste scheidende laag terwijl planten reageren op kwel die van invloed is op de omstandigheden in de wortelzone. In het proefgebied Drentse Aa zijn twee methoden beproefd om kwelfluxen uit het hydrologisch model (MIPWA), ontwikkeld door Deltares, te vertalen naar een kwelflux tot in de wortelzone. De modelvoorspellingen over het al dan niet voorkomen van ecologisch relevante kwel zijn in het Drentse Aa-gebied getoetst aan gegevens die ecologisch relevante kwel indiceren, zoals humusprofielen, vegetatieopnames en bodemchemische analyses. De drie getoetste kwelkaarten onderschatten alle het areaal met kwelinvloed. De geringste onderschatting wordt gemaakt met de MIPWA-kwelkaart van de flux over de eerste scheidende laag. Deze uitkomst is onverwacht omdat op theoretische gronden verwacht mocht worden dat de kwelflux over de eerste scheidende laag niet overal tot in de wortelzone doordringt. Dit impliceert dat het gebruik van de toegepaste regenwaterlensmodule gekoppeld aan een regionaal grondwatermodel nog niet de meerwaarde oplevert die op theoretische gronden mag worden aangenomen. Verbetering van de methodes is dus gewenst.

De afgelopen jaren is in veel graslandreservaten een zodanige toename van Pitrus geconstateerd dat botanische en weidevogeldoelstellingen niet meer kunnen worden gerealiseerd. Het probleem doet zich vooral voor op gronden die de laatste 20 jaar zijn overgekomen uit de landbouw. Op verzoek van en in samenwerking met Staatsbosbeheer heeft het OBN deskundigenteam natte schraallanden in 2003 een onderzoeksprotocol opgesteld om dominantie van pitrus terug te dringen. Dit heeft in overleg met Staatsbosbeheer geleid tot de selectie van het Geeserstroomgebied als locatie voor experimenten op praktijkschaal. De vegetationtwikkelingen over de afgelopen 2 jaar staan in dit rapport centraal

Om een goede uitgangssituatie voor natuurontwikkeling mogelijk te maken kan het zinvol zijn om de bouwvoor en / of diepere bodemlagen te verwijderen. Dat is echter lang niet altijd haalbaar of wenselijk. Het uitmijnen kan dan een alternatief zijn. Dit nu is onderzocht door het selectief toedienen van voedingsstoffen, bv stikstof en kalium, waardoor fosfaat versneld via planten en afmaaien aan de bodem wordt onttrokken.

Om een goede uitgangssituatie voor natuurontwikkeling mogelijk te maken kan het zinvol zijn om de bouwvoor en / of diepere bodemlagen te verwijderen. Dat is echter lang niet altijd haalbaar of wenselijk. Het uitmijnen kan dan een alternatief zijn. Dit nu is onderzocht door het selectief toedienen van voedingsstoffen, bv stikstof en kalium, waardoor fosfaat versneld via planten en afmaaien aan de bodem wordt onttrokken.

Bodemgeografisch onderzoek van het natuurgebied Olde Maten; actualisatie van de bodemkaart 1:10.000. Van het natuurgebied Olde Maten is onvoldoende actuele informatie beschikbaar over bodemopbouw, voedselrijkdom van de bovengrond en de waterhuishouding om een ontwerpplan te kunnen opstellen voor inrichting als Natura-2000-gebied. Er is actuele patrooninformatie verzameld over zand- en veendikte en over verandering in het grondwaterstandverloop. Het risico van interne eutrofiering door vernatting is beoordeeld door fosfaatgehalten te relateren aan ijzergehalten in de bodem en is gering. Het advies over te nemen inrichtingsmaatregelen om een gewenste fosfaattoestand voor beoogde natuurdoeltypen te verkrijgen, hebben wij onderbouwd met een gebeurtenis-beslissingsboom per deelgebied.

De afgelopen jaren is in graslandreservaten dusdanig veel pitrus geconstateerd dat botanisch beheer en weidevogels niet meer kunnen gerealiseerd. Het probleem doet zich vooral voor op gronden die de laatste 20 jaar zijn overgekomen uit de landbouw. Op verzoek van en in samenwerking met Staatsbosbeheer heeft het toenmalige OBN deskundigenteam natte schraallanden in 2003 een protocol opgesteld voor experimenten waarin beheersmaatregelen worden onderzocht op hun effectiviteit om dominantie van Pitrus terug te dringen. Dit protocol heeft in overleg met Staatsbosbeheer geleid tot de selectie van het Geeserstroomgebied als locatie die geschikt is voor de uitvoering van de voorgestelde experimenten

De mogelijkheden voor natuurontwikkeling op voormalige landbouwgronden worden sterk bepaald door de fosfaatbeschikbaarheid. In een case study is de zogeheten GM Soil Meter gebruikt om de bodem vlakdekkend te scannen op de fosfaatbeschikbaarheid. Deze Soil Meter bevat een sensor waarmee natuurlijke radioactiviteit uit de bodem in de vorm van gammastraling wordt gemeten. Gammaspectra worden gekalibreerd aan chemische bodemeigenschappen. Door proceskennis over P-adsorptie- en -desorptie te koppelen aan verzamelde ruimtelijke informatie kon vlakdekkende informatie met een hoge resolutie worden verkregen over gebiedsdelen waar een te hoge fosfaatbeschikbaarheid is te verwachten. De verkregen kaartinformatie is veelbelovend: de patronen zijn met gebiedskennis te interpreteren. Een validatiestudie verdient aanbeveling om de betrouwbaarheid te kwantificeren

De Kolonievaart is een akkerbouwgebied dat wordt ingericht als natuurgebied. De natuurdoelen die worden nagestreefd zijn natte heide, bos en ven. Er is geen inzicht in de huidige fosfaattoestand en –beschikbaarheid. Het doel van het onderzoek is drieledig en zal leiden tot inzicht in de huidige fosfaattoestand en beschikbaarheid van fosfaat in relatie tot de gewenste natuurdoeltypen, inzicht op de effecten van vernatting op de beschikbaarheid van fosfaat, en een voorstel van inrichtingsmaatregelen die nodig zijn om de gewenste natuurdoeltypen te realiseren. De fosfaattoestand wordt bepaald aan de hand van bodemanalyses, die genomen worden middels een gestratificeerde aselecte steekproef. Uit de interpretatie van de bodemanalyses blijkt dat het gebied Kolonievaart voor het realiseren van de natuurdoeltypen kansrijk is voor uitmijnen en verschralen.

In het landinrichtingsplan van landinrichtingsgebied Haarzuilens is opgenomen dat in het noordelijk deel van het Wielrevelt op gronden van Natuurmonumenten schraalgraslanden ontwikkeld zullen worden. Bij de voorbereiding van de inrichting van schraallanden in het Wielrevelt heeft Dienst Landelijk Gebied behoefte aan aanvullende informatie over de realisatiekansen voor Dotterbloem¬hooilanden. Het gaat met name om aanwezigheid van kwelinvloed in de wortelzone en de fosfaattoestand. Alterra heeft een ecopedologisch onderzoek verricht en de fosfaattoestand beoordeeld. Hoewel regionale kwel in het verleden in het hele studiegebied voor kwam, is dit nu beperkt tot het oostelijk en centrale deel, waar het kleidek dunner is dan in de rest van het gebied. Langs de zuidrand komt lokale kwel voor vanaf de stroomrug ten zuiden van het studiegebied. Een deel van het studiegebied is te droog, in het overige deel is de vochttoestand suboptimaal. Dit zou verbeterd kunnen worden door in delen van percelen de bovengrond af te graven en de bolle ligging te versterken. Vernatten wordt afgeraden

De natuur in Nederland herstelt zich de laatste jaren enigszins door de gunstige effecten van eerder genomen milieumaatregelen. Zo is bijvoorbeeld de luchtverontreiniging met zwavel afgenomen waardoor de zuurgraad van de bodem in natuurgebieden zich lijkt te herstellen. Dat is belangrijk voor allerlei zuurgevoelige planten en dieren.

De natuur in Nederland herstelt zich de laatste jaren enigszins door de gunstige effecten van eerder genomen milieumaatregelen. Zo is bijvoorbeeld de luchtverontreiniging met zwavel afgenomen waardoor de zuurgraad van de bodem in natuurgebieden zich lijkt te herstellen. Dat is belangrijk voor allerlei zuurgevoelige planten en dieren.

Verdroging van veengronden is een veel voorkomend verschijnsel in beekdalen. Hoewel hydrologisch herstel een eerste vereiste is, zijn aanvullende maatregelen wenselijk. In deze obn bijdrage wordt verslag gedaan van ervaringen met het plaggen in De Lage Maden (Drentse Aa), De Barten (Linde) en De Wyldlannen (lage midden, Friesland)

In de benedenloop van de Hunze zijn nabij De Groeve twee moerasgebieden aangelegd waar Hunzewater kan worden ingelaten en inundatie van het maaiveld mogelijk is. Een van de moerasgebieden (ca 1,5 ha) fungeert als zuiveringsmoeras voor het Hunzewater. In dit gebiedje is nutriëntenonderzoek uitgevoerd

De aanleg van vloeivelden voor zuivering van beekwater kan een bijdrage leveren aan verdrogingsbestrijding, piekafvoerreductie en voldoen aan KRW-doelstellingen. Voor het landgoed het Lankheet is de hydrologische en bodemchemische geschiktheid voor aanleg van moerasfilters onderzocht, op basis van bestaande gegevens en een beperkt veldonderzoek. De belangrijkste conclusies zijn dat het landgoed het Lankheet in hydrologisch opzicht geschikt is. De bodemchemische geschiktheid is door het lage fosfaatbindende vermogen gering

Een zand-, klei- en veengrond werden in het laboratorium onderzocht op het desorptiegedrag van fosfaat na vernatting gevolgd door het adsorptiegedrag in een daarop volgende droge periode. Wij concluderen dat fosfaat tijdelijk vrijkomt, maar op iets langere termijn weer wordt vastgelegd. De bindingsterkte neemt bij inundatie af naarmate de grond rijker is aan organische stof. De resultaten bieden uitzicht op nieuwe vormen van waterbeheer waarmee fosfaatbeschikbaarheid op duurzame manier kan worden teruggedrongen

Om na te gaan of bij omvorming van landbouwgronden naar natuur ontgronding noodzakelijk is, is voor twee gebieden (namelijk Cranendonck, Noord-Brabant en Loefvledder, Drenthe) nagegaan in hoeverre de voedselrijkdom, en met name daarbij de fosfaatvoorraad in de bodem, is afgenomen onder verschillende vormen van beheer. Van beide gebieden zijn gegevens over 30 jaar beschikbaar, wat vergelijkenderwijs gebruikt kon worden

Om na te gaan of bij omvorming van landbouwgronden naar natuur ontgronding noodzakelijk is, is voor twee gebieden (namelijk Cranendonck, Noord-Brabant en Loefvledder, Drenthe) nagegaan in hoeverre de voedselrijkdom, en met name daarbij de fosfaatvoorraad in de bodem, is afgenomen onder verschillende vormen van beheer. Van beide gebieden zijn gegevens over 30 jaar beschikbaar, wat vergelijkenderwijs gebruikt kon worden

In natte natuurgebieden wordt steeds vaker oppervlakkig pyriet aangetroffen in de bodem. Dit wijst op interne eutrofiering, waarbij sulfaat en ijzer worden gereduceerd en stikstof en fosfaat vrijkomen. Doel van het onderzoek was de ernst en omvang van dit probleem te verkennen. Daartoe werd op 32 standplaatsen in 14 natuurgebieden de pyrietvoorraad in de bodem geanalyseerd. De pyrietvoorraad kan zowel verklaard worden uit de aanvoer van sulfaat via atmosferische depositie sinds 1880 als uit toestroming via lokale kwelsystemen sinds de afgelopen halve eeuw. Micromorfologisch onderzoek toonde aan dat pyrietvorming een actueel proces is, maar kon geen uitsluitsel geven over de herkomst. Via regressieanalyse werden de sleutelfactoren voor pyrietvorming en interne eutrofiering bepaald. Onderzocht werd in welke mate het gevormde pyriet de fosfaatbindingscapaciteit en de fosfaatmobilisatie beïnvloed kan hebben. Uit het onderzoek blijkt dat bij vernatting het sulfaateffect dat door de aanwezigheid van pyriet kan worden verklaard een veelvoud kleiner is dan het vernattingseffect op zich zelf. Lokaal kunnen echter ernstige problemen ontstaan

Door atmosferische stikstofdepositie zijn veel dennenbossen van de arme zandgronden vermest en in hun successie verstoord. Bij Kootwijk is in een voedselarm dennenbos onderzocht of de overmaat aan stikstof die in de strooisellaag lag opgeslagen door brand kan worden teruggedrongen en de bosontwikkeling zo kan worden teruggezet naar een voedselarme pionierfase. Op grond van de resultaten lijkt het twijfelachting dat brand effectief is als maatregel tegen vermesting. Hoofdlijnen uit Alterra rapport 1028; gevolgd door de visie van de beheerder (Staatsbosbeheer) in de persoon van Klein Lebbink

Door atmosferische stikstofdepositie zijn veel dennenbossen van de arme zandgronden vermest en in hun successie verstoord. Bij Kootwijk is in een voedselarm dennenbos onderzocht of de overmaat aan stikstof die in de strooisellaag lag opgeslagen door brand kan worden teruggedrongen en de bosontwikkeling zo kan worden teruggezet naar een voedselarme pionierfase. Op grond van de resultaten lijkt het twijfelachting dat brand effectief is als maatregel tegen vermesting. Hoofdlijnen uit Alterra rapport 1028; gevolgd door de visie van de beheerder (Staatsbosbeheer) in de persoon van Klein Lebbink

Effectgerichte maatregelen ter bestrijding van verzuring en verdroging van schraalgraslanden blijken met altijd even effectief te zijn. Een van de oorzaken is dat vooral hydrologische maatregelen vaak moeilijk zijn te realiseren. Deze maatregelen beogen juist de aanvoer van basenrijk grondwater naar de wortelzone te stimuleren. Uit onderzoek dat is uitgevoerd in hét kader van het Overlevingsplan Bos en Natuur komen aanwijzingen naar voren dat de aanwezigheid van voldoende ijzer in het bodemprofiel een belangrijke randvoorwaarde vormt voor herstel van de basentóestand. Vermoed wordt dat op veel plaatsen de bodem van kwelgebieden waar kwel is omgeslagen in infiltratie, ontijzerd is geraakt. Door het deskundigenteam natte schraalgraslanden is daarom een onderzoek opgezet om de mogelijkheden van bevloeiing als effectgerichte maatregel tegen verzuring en verdroging te onderzoeken. Het onderzoek werd uitgevoerd in twee terreinen waar at meerdere jaren bevloeiing plaatsvindt (Plateaux, sinds 1984 en Zijdebrug, sinds 1996), en in twee terreinen waar een bevloeiingsexperiment zou worden gestart (Reestdal en Westbroekse zodde). Een van de onderzoeksfacetten betrof het bestuderen van het effect van bevloeiing en van het gebruikte watertype op de basen- en voedingstoestand van de bodem onder verschillende bodem kundige omstandigheden. Daartoe werden de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Leidt inundatie alleen bij hoge ijzergehalten van de bodem tot herstel van de basentoestand? 2. Leidt inundatie met sulfaathoudend water wel en met sulfaatvrij water niet tot indirecte eutrofiëring als ongewenst neveneffect? 3. Treedt stikstof mobilisatie door inundatie alleen op bij onveraard veen? 4. Zijn er effecten van substraat (zand, veen of klei) bij inundatie

This report presents the findings of quick surveys in three declining calcareous rich fens in the Slovak Republic to understand their origin and present state. Hypotheses were generated for further elaborated research as a base for restoration measures. Distinct sites along cross-sections were investigated by augering, soil sampling, making vegetation relevées and measuring temperatures and electric conductivities in peat profiles. Soil samples were collected for chemical analyses. Comparable processes and patterns were observed in the fens. The distribution patterns of the plant communities were strictly related to hydrological and pedological factors. The fens developed as flow-through-systems, with alternating cold discharge and warm recharge zones. Clear layers of calcite, pyrite and iron oxides alternated with organic layers in the discharge zones. Trophic levels of plant communities increased from the discharge to the recharge zones and were distinguished by distinct humus forms. Hardly any evidence was got for Fe- or Ca-bound inorganic P to explain low productivity at calcareous discharge sites, compared to recharge sites. Extremely low C/N and C/P ratio's suggested P and N immobilization by humification in these environments.

In natte schraalgraslanden is onderzocht aan welke abiotische processen het botanisch herstel na effectgericht maatregelen kan worden toegeschreven. Daartoe zijn bodemmonsters verzameld en geanalyseerd op basen-, voedings- en redoxtoestand. De gegevens werden gebruikt als invoer voor een chemisch evenwichtsmodel, waarmee het effect van vernatting op de basentoestand en de fosfaatmobilisatie werden berekend. Er werden twee hypothesen geformuleerd die op houdbaarheid werden getoetst met de modelresultaten. Beide hypothesen moeten worden aangepast. Tegen de verwachting in blijft in een aantal gevallen herstel van de basentoestand uit ondanks voldoende redoxcapaciteit. Niet alleen op plaatsen met veel maar ook op plaatsen met weinig geadsorbeerd anorganisch fosfaat kan een relatief sterke fosfaatmobilisatie optreden bij vernatting. Geconcludeerd wordt dat herstel van de basenverzadiging en fosfaatmobilisatie van een veelheid van factoren afhankelijk is. Vuistregels om kansrijke situaties voor botanisch herstel aan te geven, zijn vooralsnog niet te formuleren.

In de natuurgebieden Zijdebrug (Zuid-Holland) en de Plateaux (Noord-Brabant) zijn vloeivelden al langere tijd operationeel ter bestrijding van verzuring van schraalgraslanden. De bodemkundige toestand van bevloeide en onbevloeide percelen is vergeleken door beschrijvingen van het humusprofiel en chemische analyses van de vaste en vloeibare fase van de bodem. Met het chemische evenwichtsmodel ECOSAT konden geen effecten van bevloeiing op de basen- en fosfaattoestand worden vastgesteld. In bevloeide enonbevloeide percelen bevatten gronden voldoende ijzeroxiden om onder natte omstandigheden via reductie een hoge calciumverzadiging te realiseren. In vrijwel alle gevallen wordt ook pyriet aangetroffen in de bodem, waardoor extra alkaliniteit aanwezig is.Bevloeide en onbevloeide percelen vertonen geen verschil in de fosfaatbeschikbaarheid in de bodem. Bij overmaat van ijzer ten opzichte van sulfaat is de kans op eutrofiëring door bevloeiing gering.

Het Smoddebos (Ov) is een rijk bossysteem op keileemgrond met Gt V. In een transsect door een vochtig en een droog bosgedeelte is het humusprofiel beschreven en bodemchemisch onderzocht. De zuur/basen- en de voedingstoestand van de bodem zijn bepalend voor het humusvormtype en kunnen worden verklaard uit een lokaal infiltratie-kwelsysteem. Middenop de rabatten komen matig zure, ijzerarme en matig voedelrijke standplaatsen voor. Langs de greppels zijn basen- en ijzerrijkere condities aanwezig met een goede vertering van organische stof en voedselrijkere omstandigheden. In het droge transsect II is het effect van begreppeling vrijwel afwezig, is de bodem zeer zuur en voedselarmer. In transsect I is een natuurlijk proces van verzuring gaande, terwijl in transsect II de zure omstandigheden zijn ontstaan door grondbewerking. De koolstof-, stikstof- en fosforvoorraad in de transsecten bedraagt gemiddeld resp. 9,8-14,2 kg, 0,91-1,02 kg en 87-110 g per m2. Door bevloeiing in het verleden is de koolstof- en fosforvoorraad in de bodem van transsect II significant groter dan in die van transsect I. Binnen de transsecten varieert de voorraad sterk.

Om de mogelijkheden van bevloeiing als effectgerichte maatregel tegen verzuring en verdroging te onderzoeken zijn bodemgegevens uit vloeivelden geanalyseerd en verzameld voor experimenteel onderzoek. De onderzoeksvraag was onder welke bodemkundige omstandigheden en bij gebruik van welk watertype de basentoestand van de bodem kan worden verbeterd zonder dat er ongewenste eutrofiëringseffecten optreden. Bodemchemische analyseresultaten werden gebruikt als invoergegevens voor een bodemchemisch model waarmee effecten van bevloeiing op de basen- en nutriëntentoestand konden worden geëvalueerd. Onder gecontroleerde omstandigheden werd een inundatie-experiment uitgevoerd. Tijdens inundatie blijken vooral ijzeroxiden en sulfaten te worden gereduceerd, hetgeen tot oppervlakkige pyrietvorming leidt. De aanwezigheid van pyriet blijkt van groter belang te zijn bij inundatie dan het gebruikte watertype. Globaal kunnen bij inundatie twee fasen worden onderscheiden waarbij aanvankelijk een pH-stijging door denitrificatie en later een pH-daling door pyrietoxidatie optreedt. Ongeacht het watertype wordt aanvankelijk fosfaat gemobiliseerd, gevolgd door fosfaatimmobilisatie bij aanwezigheid van hoge ijzergehalten in de bodem. Het experiment bevestigde dat onder reducerende omstandigheden fosfaatimmobilisatie op kan treden door vivianietvorming. Alleen bij een ijzer- en pyrietarme zandgrond leidt sulfaathoudend water tot een sterkere fosfaatmobilisatie dan bij sulfaatloos water. In de praktijk leiden korte perioden van bevloeiing tot gunstiger effecten dan een lange aaneengesloten periode van bevloeiing.

In de Amsterdamse Waterleidingduinen wordt een experiment uitgevoerd om te onderzoeken welke beheersvorm het meest geschikt is voor de omvorming van naaldbos naar vegetaties met duinroosjes. Inrichtingsmaatregelen betreffen kappen, kappen en strooiselverwijdering, en kappen en plaggen. Na de inrichtingsmaatregelen is de bodemkundige uitgangsituatie van de verschillende proefvlakken vastgelegd. Het humusprofiel is beschreven, waarna de horizonten bemonsterd werden. De monsters zijn chemisch geanalyseerd om de basen- en nutriëntentoestand te bepalen. Na bepaling van elementgehalten zijn elementvoorraden in het profiel berekend. De resultaten zijn met een variantieanalyse getoetst op verschillen tussen de behandelingen en binnen de replica's van de behandelingen.

In verzuurde kwelafhankelijke natuurterreinen worden in de bovengrond soms zeer lage ijzergehalten gemeten. Vermoed wordt dat de gronden zijn ontijzerd en dat herstel niet meer mogelijk is. Uit verkennend onderzoek naar de omvang van dit probleem via een landelijke steekproef binnen de ecologische hoofdstructuur (EHS) blijkt dat ontijzering geen incidenteel probleem is. Juist in gebieden met matige kwel lijkt sterke ontijzering een serieus probleem te zijn. Het absolute areaal bos, heide en graslanden binnen de EHS waar dit probleem zich voordoet, bedraagt 54 522 ha. Het percentage van het areaal natuurgebieden met matige en sterke kwel (427 582 ha) dat binnen de EHS door ontijzering wordt bedreigd, bedraagt daarmee 12,7%. In dit areaal dreigt een discrepantie tussen natuurdoeltypen en de benodigde abiotische randvoorwaarden. In gebieden met sterke kwel lijkt dit probleem voorlopig nog niet actueel.

In bosreservaten op arme en rijke pleistocene zandgronden is de samenstelling van het humusprofiel onderzocht voor verschillende ontwikkelingsstadia (leeftijden) van het bos. Het zwaartepunt lag op het bepalen van de voorraden koolstof, fosfor (fosfaat) en stikstof en de stikstofmineralisatie. Ook is een inschatting gemaakt van de aandelen koolstof en stikstof in de verschillende compartimenten van het bosecosysteem (biomassa, strooisellaag, humeuze bovengrond)

In opdracht van Staatsbosbeheer is onderzocht of het huidige peilregime in het weidekervelgrasland van de Hengstpolder de oorzaak kan zijn van geconstateerde verruiging. Daartoe zijn veldgegevens over bodem, waterhuishouding en vegetatie verzameld en is experimenteel onderzocht of inundatie met sulfaathoudend oppervlaktewater leidt tot indirecte eutrofiëring. Geconcludeerd wordt dat inundatie leidt tot een geringe verhoging van de fosfaatconcentratie ongeacht het watertype. Inundatie van kalkrijke gronden leidt niet tot alkalisering en indirecte eutrofiëring door het in oplossing komen van ijzer-fosformineralen, maar tot verzuring en het in oplossing komen van calcium-fosformineralen. De geconstateerde verruiging kan niet in verband worden gebracht met verhoogde fosfaatconcentraties omdat de productie van de vegetatie door fosfor wordt beperkt. Geadviseerd wordt een peilregime in te stellen waarbij in de winter hogere en in de zomer lagere grondwaterstanden voorkomen.

Op 39 standplaatsen met uiteenlopende bodemkundige en hydrologische omstandigheden zijn bodemkundige en hydrologische analyses uitgevoerd om empirisch-correlatief onderzoek te doen naar de productiviteit van de vegetatie en de aard van de beperkend factoren. Met de verkregen inzichten zullen de bestaande ecologische voorspellingsmodellen, die veronderstellen dat de productiviteit volledig wordt bepaald door de stikstofhuishouding, worden aangepast. Het blijkt dat in meer dan de helft van de standplaatsen behalve stikstof ook fosfor, kalium en vocht beperkend kunnen zijn. In grondwateronafhankelijke systemen blijkt de productie voornamelijk door vochtbeschikbaarheid te worden bepaald en in mindere mate door stikstof en fosfor. In grondwaterafhankelijke systemen kan de productie grotendeels worden verklaard uit de fosforvoorraden in de bodem. De beschikbaarheid daarvan wordt gereguleerd door ijzer en het luchtgehalte van de bodem. Kalium blijkt op vrijwel alle onderzochte plaatsen een beperkende factor te zijn. Aanbevolen wordt ecologische voorspellingsmodellen uit te breiden met de simulatie van de fosfor- en kaliumhuishouding en de vochtbeschikbaarheid om de productiviteit te kunnen voorspellen.

In bosreservaten op arme en rijke pleistocene zandgronden is de samenstelling van het humusprofiel onderzocht voor verschillende ontwikkelingsstadia (leeftijden) van het bos. Het zwaartepunt lag op het bepalen van de voorraden koolstof, fosfor (fosfaat) en stikstof en de stikstofmineralisatie. Ook is een inschatting gemaakt van de aandelen koolstof en stikstof in de verschillende compartimenten van het bosecosysteem (biomassa, strooisellaag, humeuze bovengrond)

In het Reestdal en de Westbroekse zodde worden vloeivelden ingericht ter bestrijding van verzuring van schraalgraslanden. Via een monitoringprogramma zullen de effecten van bevloeiing worden geregistreerd. De bodemkundige uitgangstoestand is vastgelegd door beschrijvingen en chemische analyses van het humusprofiel. De onderzochte profielen hebben een zuur karakter en bevatten pyriet. Met het chemische evenwichtsmodel ECOSAT is beoordeeld of de bodem voldoende ijzeroxiden en zwavelcomponenten bevat omvia reducerende processen de basenverzadiging in de profielen te kunnen laten stijgen. Alleen de veraarde kleiige horizonten in het Reestdal blijken vooral dankzij de accumulatie van pyriet een hoge basenverzadiging te kunnen realiseren. De profielen in Westbroek bevatten te weinig ijzeroxiden om een hoge basenverzadiging te kunnen genereren.

In het kader van het project Effectgerichte maatregelen tegen verzuring (EGM) zijn in 1991 in het natuurreservaat Groot Zandbrink greppels aangelegd in schraalgraslandjes om een deel van de neerslag oppervlakkig af te voeren en zo het lithotrofe grondwater weer hoger in het profiel te krijgen. De ontwikkelingen in vegetatie, bodem en water worden sindsdien gevolgd, momenteel in het kader van het programma Overlevingsplan bos en natuur. Uit de resultaten blijkt dat van een beperkt herstel sprake is tijdens langdurig natte perioden waarin de greppels functioneren, maar dat de effecten teniet worden gedaan als er in een winterperiode weinig of geen afvoer plaatsvindt. Door een grondwaterstandsdaling, waarvan de oorzaak buiten het natuurgebied ligt, treedt veratmotrofing op waardoor een structureel herstel is uitgesloten. De trends die al wel uit de monitoring van de abiotische omstandigheden blijken, zijn nog niet aangetoond met de resultaten uit de vegetatiemonitoring.

Bestaande bodemkundige informatie is ontoereikend voor ecologische vraagstellingen. Dit rapport presenteert een raamwerk voor een ecologische bodemtypologie, gebaseerd op specifiek daartoe in case studies verzamelde gegevens. De typologie integreert bodemkundige, hydrologische en vegetatiekundige kennis en benadert de bodem vanuit het perspectief van de ecosysteemtheorie volgens Jenny. Er wordt stilgestaan bij de verschillende facetten van het humusprofiel: de profïelopbouw, de indicatieve betekenis voor processen, het successiestadium en de ruimtelijke variabiliteit. Aangegeven wordt welke ecosysteemfactoren onder welke fysiografische omstandigheden relevant zijn en wanneer het humusprofiel relevante ecosysteeminformatie verstrekt. Tenslotte wordt een functionele humusvormklassificatie gepresenteerd en een aantal toepassingsmogelijkheden gedemonstreerd. Er worden aanbevelingen gedaan voor verder onderzoek.

In het natuurreservaat Groot Zandbrink zijn greppels aangelegd in natte schraalgraslanden als maatregel tegen verzuring. Sinds 1991 worden de ontwikkelingen in vegetatie, bodem en grondwater gevolgd. Daartoe wordt ieder jaar de vegetatie gekarteerd enwordt de bodem om de twee jaar en het bodemwater ieder kwartaal bemonsterd. Op verschillende plekken bleek de maatregel in natte perioden effectief: de calciumverzadiging en het aandeel lithotroof water in de wortelzone nam toe, terwijl ook de bedekking met kwelafhankelijke plantensoorten groter werd. Tijdens de droge periode juni '95-oktober '96 zijn de veranderingen echter teniet gegaan. Verder toonde het onderzoek aan dat in vergelijking met de periode 1978-1981 de hoogste grondwaterstanden minder langdurig bereikt worden en de gemiddeld laagste grondwaterstand is gedaald.

In het veld zijn de effecten van bosbegrazing op strooiselvoorraden onderzocht. Biomassa, pH, organische-stofgehalte, elektrisch geleidingsvermogen, elementenvoorraden en stikstofmineralisatie van strooisellagen werden gemeten na nul, twee en vijf jaar begrazing. De ondergrondse en bovengrondse biomassa was significant gedaald. Na vijf jaar zijn geen significante veranderingen in de strooisellaag waar te nemen. Er zijn processen in gang gezet die een tijdelijke toename in het nutriëntenaanbod hebben gegeven, maar op de lange termijn zullen de nutriëntenvoorraden verder verzuren en uitputten en zal de strooisellaag verdwijnen. Dit zal een regressieve ontwikkeling in de bossuccessie en bosvitaliteit geven.

De effecten van begrazing op de strooisellaag zijn bestudeerd in een dennenbos bij Kootwijk. Drie proefvelden werden gedurende vijf jaar niet, licht respectievelijk zwaar begraasd. De bodem is bemonsterd en beschreven in de uitgangssituatie en na tweeen vijf jaar. Na vijf jaar is zelfs bij intensieve begrazing geen significante vermindering van de hoeveelheid organische stof in de strooisellaag gemeten. Wel worden processen in de strooisellaag beonvloed: verminderde bovengrondse strooiselaanvoer maarvermeerderde ondergrondse strooiselaanvoer door wortelsterfte; mineralisatie van organische stof; afvoer van voedingsstoffen; verlaging zuurbufferend vermogen; en verschuiving tussen elementverhoudingen.