Search

18. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu'nda önemli değişimlere sahne olan bir dönemdir. 17. yüzyılın sonlarında yaşanan kayıplar 18. yüzyılda imparatorluğu yöneten grupların yeni bir bakış açısıyla gelişmeleri değerlendirmesine ve buna uygun olarak sorunları aşmak adına yeni yaklaşımlara yönelmesine neden olmuştur. Osmanlı merkezi idaresinde yaşanan bu değişimlerin yanında taşra idaresinde de o güne kadar bir dereceye kadar etkili olan grupların bu yüzyılda daha baskın roller üstlendiği ve yeni bir ayan tipi ile karşımıza çıktığı görülmektedir. Antakya kazası Osmanlı İmparatorluğu'nun Anadolu ve Arap eyaletleri arasında bir geçiş bölgesi konumunda olması ve gerek ticaret gerekse hac yolları üzerinde bulunması bakımından dikkat çeken bir kazadır. Bu bakımdan imparatorluğun taşra idaresinde öne çıkan bu yeni grupların imparatorluğun bu bölgesinde voyvodalıktan, serdarlığa, mütevellilikten mültezimliğe kadar çeşitli roller üstlenmiştir. Bu bölgede âyânların taşra idaresinde kimi zaman icra gücünü arttıran son derece yararlı roller oynadığı görüldüğü gibi kimi zaman bunların idare açısından tehditler yarattığı da görülmüştür. Antakya âyânları üzerine yapılan bu çalışma hem Osmanlı İmparatorluğu'nda taşra idaresinin yeni durumunu ortaya koymak bakımından hem de değişen koşullar karşısında egemen unsurların taşra özelinde ne tür bir değişikliğe uğradığını görmek bakımından anlamlıdır. The 18th century is a period when significant changes were taking place in Ottoman Empire. The losses experienced in the late 17th century caused the groups ruling the empire in the 18th century to evaluate developments with a new perspective and accordingly, it leads that the groups move to new approaches in order to overcome the problems, Besides these changes in Ottoman central administration, it is seen that the groups which were effective to a certain extent until that day, had more dominant roles in this century and created new Ayan type. Antakya subprovince is a remarkable subprovince in terms of being transitional zone between Anatolian and Arab provinces of Ottoman Empire and having not only trade but also pilgrim route. Therefore, this new prominent groups in the rural administration of Empire undertook various roles from voivodship to commander-in-chief, from trusteeship to taxman in this region of Empire. It was seen that in this region, the rural governors sometimes played extremely useful roles which increase the power of execution, and also sometimes it created threats for the administration. This work about Ayans of Antakya is meaningful both in terms of revealing the new situation of rural administration of Ottoman Empire and in seeing what kind of changes the ruling elements undergo in the rurals in the face changing conditions. 146

Bu tez, 18. asırda Kahire'de idareyi iktisab eden güçlü Memlûk beylerine verilen pâye olan şeyhü'l-beled tabirinin tanımı, tarihi arka planı, görev muhtevası ve etki alanını merkez-çevre ilişkileri bağlamında ele almaktadır. Birinci bölümde 18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda âyan ve eşrafın ortaya çıkışını sağlayan iktisadî-idarî değişimler ele alınmakta ve Mısır'da önemli rol oynayan âyan grubu olan ve Mustafa Kâhya el-Kazdağlı tarafından kurulan Kazdağlı hânesi de incelenmektedir. Diğer taraftan, bu bölümde şeyhü'l-beledlik müessesesinin hem devrin vakanüvisleri, seyyahları hem de Mısır tarihinin modern uzmanları tarafından tanımı, ilk ne zaman ve kimin için kullanıldığı ve tarihsel kökenleri hususundaki görüşleri tartışılmakta ve Kahire'de şeyhü'l-beled olan bir Memlûk beyi'nin görev muhtevası ortaya konmakta, bu muhtevanın sadece Kahire'yi değil bütün Mısır'ı kapsayacak genişlikte olduğu da vurgulanmaktadır. İkinci bölümde, Osmanlı arşiv belgelerinden hareketle mezkûr yüzyılda şeyhü'l-beledlik pâyesine erişen Memlûk beyleri etraflı biçimde açıklanmakta, bu beylerin yükseliş mücadeleleri ve zevalleri ile beraber Kahire eksenli Mısır eyaletinin tarihine de ışık tutulmaktadır. Bu bölümde ayrıca, Kahire'de 1798'de Fransa'nın Mısır'ı istilası ve sonrasındaki süreçte şeyhü'l-beledlik makamının sona erişi de incelenmektedir. This thesis discusses shaykh al-balad concept which arose as the title given to powerful Mamluk Beys who were governing Cairo during 18th century. It discusses about historical background, job description and field of effect, in the context of center periphery relation. In the first chapter, financial and administrative changes which led to rise of ayans and notables in the Ottoman Empire are discussed. Also, Kazdağlı (Qâzdughlî) household, the ayan group which was established by Mustafâ Katkhudâ al- Qâzdughlî is mentioned. This household played an important role in Egypt. In addition in the first chapter, job description of shaykh al-balad concept by the chroniclers, travellers and the modern experts of Egypt history is given. When shaykh al-balad concept is used the first time and for whom it was used and the historical roots are also discussed. Job description of a Mamluk Bey who was shaykh al-balad of Cairo, including not only Cairo but the whole Egypt is also revealed. In the second chapter, Mamluk Beys who reached the title shaykh al-balad during the aforementioned century via the Ottoman archive records are discussed. The struggle of the Beys while they were arising and decadence of them are also examined while enlighting Cairo-focused Egypt province's history. In this chapter, French invasion of Egypt in 1798 is also mentioned. Afterwards, shaykh al-balad concept and how it was terminated is finally discussed. 179

ÖZET Onsekizinci Yüzyılda Anadolu'da Bir Ayan Ailesinin Yükselişi ve Düşüşü: Caniklizâdeler (1737-1808). Şahin, Canay. Doktora, Tarih Bölümü. Tez Yöneticisi: Yrd. Doç. Oktay Özel. Bu tez, onsekizinci yüzyılın ikinci yansında merkezle taşra arasındaki siyasi ve iktisadi kaynakların yeniden dağıtımı bağlamında Caniklizâdelerin yükselişi ve düşüşünü incelemektedir. Giriş bölümünde imparatorlukta yerel hanedanlıkların yükselmesinin ardındaki uzun dönemli etkenleri ele alınmaktadır. İkinci Bölüm, Caniklizâdelerin, merkezi hükümet ve Çapanoğullan ile olan çatışmalarına değinerek, yerel eşraf kökeninden imparatorluğun yönetici sınıfına dahil olma sürecini incelemektedir. Üçüncü Bölüm'de, Caniklizâdelerin Kuzeydoğu Anadolu'da kontrol ve tasarruf ettikleri gelir kaynaklan (mukataalar) incelenmekte ve özel olarak da kapı kethüdalan ve sarraflann aracılık ettikleri merkezi hükümet ile aile arasındaki ilişkiler ağı vurgulanmaktadır. Bir sonraki bölümde, yönetsel ve vergi toplama haklannın bölüşümü bağlamında, ailenin kapı halkının ileri gelen üyeleriyle (kethüda) ikincil ya da alt ayanlar araştınlmaktadır. Son bölümde ise, Caniklizâdelerin zenginleşme yollan, yatırımları ve vakıfları değerlendirilmektedir. Anahtar Kelimeler: Caniklizâde, Ayan, Yerel Hanedanlık, Mukataa. iv ABSTRACT The Rise and Fall of An Ayan Family In Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizâdes (1737-1808). Şahin, Canay. Ph. D., Department of History. Supervisor: Asst. Prof. Oktay Özel. This thesis examines the rise and fall of the Caniklizâdes within the context of the redistribution of political and economic resources between the center and the periphery in the second half of the eighteenth century Ottoman Empire. The introductory chapter looks at the long-term determinants behind the rise of local dynasties in the Empire. Chapter Two outlines the historical process of the Caniklizâdes' incorporation into the ruling class of the empire from a small notable background with an attention to their conflicts with the central government and the Çapanoğlus. Chapter Three analyses the revenue sources, the tax-farms {mukata 'as), controlled by the Caniklizâdes in northeastern Anatolia by emphasising the network of relationship between the central government and the family mediated by the kapı kethüdas and sarrafs. The next chapter examines the family's leading household members (kethüdas), and lesser local notables within the context of the redistribution of administrative and tax-collection rights. The last chapter analyses the ways of the Caniklizâdes' enrichment and their investments as well as their religious endowments. Key Words: Caniklizâde, Ayan, Local Dynasty, Tax-Farm. m 236

Karahisar-ı Sahib’de ayanlık ve mütesellimlik gibi görevleri üzerinde bulunduran yerli hanedan ailelerinden birisi olan Turunçzâdeler, uzun yıllar yerel yönetimde söz sahibi olmuşlardır. Bu ailenin mensuplarından birisi olan Turunçzâde Süleyman Ağa, memleketi Karahisar-ı Sahib’deki nüfuzu sayesinde elde ettiği ayanlık ve mütesellimlik görevleri esnasında şikâyete konu olan icraatlarına ve rakiplerinin ayanlığı ele geçirme teşebbüsleri çerçevesinde aleyhine faaliyette bulunmalarına rağmen kısa sürede temayüz ederek vezirliğe kadar yükselmiştir.Bu çalışmada ayanlık tegallübünün zirveye ulaştığı bir dönemde, 18. yüzyılın sonlarında, Karahisar-ı Sahib ayan ve mütesellimliliği, Sivas zahire mübayaacılığı ve mütesellimliği yaptıktan sonra vezirlik rütbesine terfi ederek Rakka, Halep, Adana, Karaman eyaleti valiliklerine ve Karahisar-ı Sahib sancağı mutasarrıflığına getirilen Turunçzâde Süleyman Ağa’nın siyasi, askeri faaliyetleri ve muhallefâtı hakkında arşiv belgeleri ışığında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda ayrıca Turunçzâde Süleyman Ağa örneğinden hareketle ilgili dönemde Karahisar-ı Sahib’de ayanların birbirleriyle mücadeleleri ile nüfuz ve etki alanlarını genişletme yönündeki gayretleri irdelenmeye çalışılmıştır., The Turunçzâdes, who were one of the local noble families having the duties of being notables and lieutenant governor in Karahisar-ı Sahib, had a say in the local government for many years. Turunçzâde Süleyman Aga, who was one of the members of this family, advanced to viziership in a short time despite his activities which were the subject of complaint and his rivals’ activities which were against him within the scope of their attempts to take over being notables during his duties of being a notable and lieutenant governor in his hometown Karahisar-ı Sahib.This study aimed to inform about political and military activities and wealth of Turunçzâde Süleyman Aga who was appointed to the governor of Karahisar-ı Sahib sanjak and governorships of Rakka, Halep, Adana, and Karaman provinces by advancing to the rank of viziership after being a notable and lieutenant governor of Karahisar-ı Sahib and grain purchaser and lieutenant governor of Sivas in a period during which the conflicts for being notables peaked during the ends of the 18th century in the light of archive documents. In this sense, with reference to the sample of Turunçzâde Süleyman Aga, it was also tried to examine the conflicts between the notables in Karahisar-ı Sahib and their efforts towards increasing their power and sphere of influence in that period.

III. Selim döneminde yaşanan Vidin Ayanı Pazvantoğlu Osman İsyanını işlediğimiz bu çalışmamızda Pazvantoğlu Osman’ın İsyanı ve diğer dağlı isyanlarının ortaya çıkma nedenlerini ekonomik, sosyal, siyasal ve askeri açıdan değerlendirerek tarihsel gelişimi hakkında bilgiler verdik. Çalışmamızın giriş bölümünde III. Selim dönemine kadar merkez- taşra ilişkisine ve yaşanan sorunlara yer verdik. Birinci bölümde ise konumuz ile ilgili olan Ayanlık müessesi ve dağlı isyanları hakkında genel bir değerlendirme yapıldı. Asıl konumuzu oluşturan Pazvantoğlu Osman ve faaliyetlerini ise çalışmamızın ikinci bölümünde detaylı olarak inceledik. Sonuç Bölümünde ise Devletin 18. ve 19. yüzyıllarda yaşadığı bu gelişmeleri ve etkilerini ortaya koyduk. Dönemin arşiv belgeleri ve kroniklerinden yararlanılarak hazırladığımız bu çalışmamızda olayları neden sonuç ilişkisi içerisinde ve kronolojik sıraya dikkat ederek anlattık. In this thesis, Pazvantoğlu Osman’s activities and relation with central government were examined. The arising causes of Pazvantoğlu Osman’s rebellion was appraised by economy, social, political and military. The entrance of this thesis, we told the problems of living and relations between center and outside until Selim III’ s period. In addition to this, the general worth was done about Ayanlık and Dağlı’s rebellion which was related our subject. The origin subject which was Pazvantoğlu Osman and his activities were examined with details in the first side of this thesis. In final section, we told the values and developments of goverment’s eighteenth and nineteenth centuries. Events in this thesis, prepared by the help of period’s archives and chronics, were told in chronological order and cause-result relation.

III. Selim dönemi Osmanlı merkezi otoritesinin Balkanlarda zayıfladığı bir dönemdir. Bu dönemde Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntılar malikâne sisteminin gelişmesine sebep olmuştur. Malikâne sistemi ise âyan adı verilen yerel yönetici sınıfın oluşması ve güç kazanması ile sonuçlanmıştır. Bu durum II. Mahmud’un padişahlığının ilk yıllarına kadar devam etmiştir. Ardından II. Mahmud Balkanlarda merkezi otoriteyi güçlendirecek stratejiler yürütmüştür. Edirne âyanı Dağdevirenzade Mehmed Ağa da Balkanlar’da ün kazanmış yerel yöneticilerdendir. 19. yüzyılın başında adını duyuran Mehmed Ağa Nizam-ı Cedid’e karşı çıkan ayaklanmada etkin bir rol oynamıştır. Bu olaydan sonra Bostancıbaşılık görevine getirilerek ölümüne kadar bu görevi icra etmiştir. Araştırma süresince tarih metodolojisinin temel ilke ve yöntemlerine bağlı kalınmıştır. Çalışmanın ilk aşamasında Osmanlı Devleti’nde ayanlık kurumunun gelişimi üzerine yapılan çalışmalar incelenmiştir. İkinci aşamasında Osmanlı arşivlerinde yer alan çeşitli tasnifler taranmış ve buradan elde edilen bilgiler dönemin kronikleri ile desteklenerek Edirne âyanı Dağdevirenzade Mehmed Ağa’nın siyasi, askeri ve ekonomik faaliyetleri ifade edilmeye çalışılmıştır. Edirne şer’iyye sicillerinden yararlanılarak Mehmed Ağa’nın mal varlığı tespit edilmeye çalışılmıştır. The reign of III. Selim is a period that the central authorityof Ottoman state is weakened in the Balkans. In this period, the economic problems of the Ottoman Empire led to the development of the malikâne system. The development of the malikâne system resulted in the formation and gaining power of the local ruling class called notable. This case continued until the first years of II. Mahmud’s sultanate. Then II. Mahmud carried out strategies to strengthen the central authority in the Balkans. The notable of Edirne, Dağdevirenzade Mehmed Ağa, is one of the local administrators who gained fame and power in the Balkans. He played an active role in the uprising against the Nizam-ı Cedid (The New Order), who made a name for himself at the beginning of the 19th century. After this incident, he was appointed as Bostancıbaşı and continued this duty until his death. During the research, the basic principles and methods of the historical methodology were adhered to. In the first stage of the study, the studies on the development of the ayanlik institution in the Ottoman Empire were examined. In the second stage, various classifications in the Ottoman archives were scanned and the information obtained from there was supported by the chronicles of the period, and political, military and economic activities of notable of Edirne Dağdevirenzade Mehmed Ağa were tried to be expressed. The assets of Mehmed Ağa seized by the government were tried to be determined by using Edirne Şer’iyye registers.