Search

Kognitivna pristupačnost platformi za učenje zasniva se na njihovom specifičnom dizajnu koji obezbeđuje lak i jednostavan pristup i korišćenje od strane osoba sa autizmom i drugim neurorazvojnim poremećajima. Ovo istraživanje, pretežno eksplorativnog tipa, sprovedeno je u okviru projekta „IDEAL: Inkluzivna digitalna edukacija za učenje osoba sa autizmom“ kako bismo utvrdili relevantnost pojedinih aspekata kognitivne pristupačnosti platformi za učenje, namenjenih osobama sa autizmom, iz perspektive njihovih roditelja i stručnjaka. Uzorak je činilo 52 (44,1%) stručnjaka i 66 (55,9%) članova porodica osoba sa autizmom. Primejen je Upitnik o kognitivnoj pristupačnosti platformi za učenje, koji je konstruisan za potrebe ovog istraživanja. Upitnik se sastoji iz 21 ajtema, a od ispitanika je zatraženo da na petostepenoj skali Likertovog tipa odrede u kojoj meri određenu karakteristiku platforme smatraju značajnom. Veća ocena ukazuje na veći potencijalni značaj navedenog obeležja. Rezultati pokazuju da je čak 17 obeležja ocenjenom prosečnom ocenom većom od 4. Obeležja kognitivne pristupačnosti koje su ispitanici najviše vrednovali su: osećaj kontrole, odnosno lakoća kretanja kroz aplikaciju; edukativni sadržaj platforme; razvoj veština samostalnosti; mogućnost prilagođavanja potkrepljenja individualnim potrebama korisnika sa autizmom i postojanje algoritma koji može da anticipira aktivnosti korisnika. Kao najmanje važne karakteristike označene su: mogućnosti kreiranja različitih korisničkih profila, sužen opseg korišćenih boja, jasne ikonice i jasnoća glavnog menija. Primenom T testa za nezavisne uzorke nije nađena statistički značajna razlika u vrednosti procenjivanih parametara od strane stručnjaka i članova porodice osoba sa autizmom (p˃0,05). Iako dobijeni rezultati predstavljaju značajan putokaz u kreiranju platformi za učenje koje bi odgovarale potrebama potencijalnih korisnika sa autizmom, potrebno je da se u njihovo testiranje uključe i osobe sa autizmom različitog stepena potrebe za podrškom, kako bismo stekli realan uvid u relevantnost određenih parametara kognitivne pristupačnosti.

Tri vodeće kognitivne teorije autizma objašnjavaju ključne karakteristike poremećaja iz spektra autizma nedostatkom teorije uma, deficitima egzekutivnih funkcija i nedovoljnom centralnom koherencijom. U okviru ERASMUS + projekta „Oppotunities 4 Autism“, organizovana je obuka stručnjaka koji pružaju podršku potencijalnim radnicima sa autizmom u različitim fazama njihovog radnog angažovanja. Kako je celokupna obuka bazirana na promovisanju tzv. pozitivnog pristupa autizmu, cilj ovog rada je da ukaže na ključna obeležja autizma koja bi se, sa aspekta poslodavaca, mogla posmatrati i kao prednosti u njihovom radnom angažovanju. Specifična interesovanja, repetitivnost, fokus na detalje, preferiranje vizuelnih sadržaja i sklonost ka praćenju zadatih pravila i rutina, samo su neke od manifestacija autističnog ponašanja koje se mogu iskoristiti za uspešnu realizaciju čitavog niza radnih aktivnosti. Iako se u priručnicima za poslodavce kao prednosti osoba sa autizmom navode visoka inteligencija, bogat vokabular, specijalne sposobnosti, izvanredna memorija, suvereno vladanje kompjuterskim tehnologijama i kreativan način razmišljanja, izvan zadatih šema, navedene karakteristike su u praksi veoma retke i vezuju se samo za neke osobe sa visokofuncionalnim autizmom. Službe za ljudske resurse trebalo bi da računaju i na nedostatak teorije uma kao na potencijalnu prednost zaposlenih osoba sa autizmom, budući da se on ispoljava, između ostalog, i kroz: potpunu iskrenost, izostanak kalkulisanja u socijalnim i radnim relacijama, specifičan smisao za humor, rezilijentnost u nekim emocionalno zasićenim okolnostima i radnu etiku.

Apstrakt: Visokofunkcionalni autizam pripada grupi poremećaja iz spektra autizma i ne predstavlja zasebnu nozološku kategoriju u zvaničnim dijagnostičkim pri- ručnicima, mada se vrlo često koristi u stručnom žargonu i istraživačkim člancima. Socijalne priče predstavljaju jednu od mnogih intervencija koje se preporučuju u radu sa osobama sa autizmom. Priče se izrađuju kombinovanjem različitih tipova rečenica. Cilj ovog istraživanja je utvrditi u kojoj meri socijalne priče koje su studenti primenjivali u radu sa mladim osobama sa visokofunkcionalnim autizmom zadovoljava- ju postavljene kriterijume, kao i ispitati njihovu socijalnu validnost. U ovo istraži- vanje bile su uključene dve grupe učesnika – šest ispitanika sa visokofunkcionalnim autizmom i 46 studenata završne godine osnovnih studija. Analizom je utvrđeno da sve priče zadovoljavaju kriterijume koji se odnose na sledeća dva pitanja: Da li priča daje odgovore na pitanja šta, kada, kako, zašto? Da li sadrži ilustracije koje odgovaraju značenju teksta? U većini priča bile su zastupljene pozitivne jezičke formulacije i obraćanje u prvom ili trećem licu jednine. Na osnovu prikazanih rezultata primećujemo da su studentska iskustva sa ovom intervencijom u najvećoj meri pozitivna. Rezultati ovog istraživanja pokazuju da priče u najvećoj meri zadovoljavaju pre- poručene kriterijume i da je njihova struktura u skladu sa onima koje su prikazane u inostranim istraživanjima. Takođe, šalju i ohrabrujuću poruku profesionalcima da se oprobaju u izradi i primeni socijalnih priča. Narednim istraživanjima bi trebalo planirati detaljniju procenu targetiranih ponašanja, merenje efekata, njihove trajno- sti, kao i mogućnosti generalizacije stečenih veština. Ključne reči: autizam, studenti, socijalne priče. Summary: High-functioning autism belongs to the group of disorders from the autism spectrum and does not represent a separate nosological category in official diagnostic manuals, although it is very often used informally in research articles. Social stories are one of the many interventions that are recommended in working with people with autism, which contribute to the improvement of their social skills. Stories are created by combining different types of sentences. The aim of this research is to determine the extent to which social stories that students have applied in their work with young people with high-functioning autism meet the set criteria, as well as to examine their social validity. The research included two groups of participants – six subjects with high-functioning autism and 46 final-year undergraduate students of the Faculty of Special Education and Rehabilitation, study program Special Education and Rehabilitation of Persons with Mental Disabilities. The analysis has shown that all stories met the criteria related to the following two questions: Does the story provide answers to the questions what, when, how, and why? Does it contain illustrations that correspond to the meaning of the text? In most stories, positive language formulations and first- or third-person singular addresses were used. Based on the results, it can be concluded that students’ experiences with this type of intervention are mostly positive. The results of this research show that the stories mostly meet the recommended criteria and that their structure is in line with those presented in foreign research. Additionally, the research results send an encouraging message to professionals to try their hand at creating and applying social stories. Future research should plan a more detailed assessment of targeted behaviors, measuring effects, their duration, as well as the possibility of generalizing acquired skills.

Ekscesivna upotreba ekrana u ranom detinjstvu može da ima negativne posledice na kognitivni, socijalni i emocionalni razvoj. Brojne studije ukazuju na vezu između dugotrajne upotrebe ekrana i gojaznosti, problema u spavanju, poremećaja pažnje, poteškoća u razvoju govora i jezika, kao i problema u ponašanju, kod ispitanika iz opšte populacije. Neka, nedavno sprovedena istraživanja, sugerišu da postoji veza između rane izloženosti ekranima i ponašanja nalik na autizam. Što su deca mlađa kada prvi put počnu da koriste ekrane to je i verovatnoća da će imati simptome slične autizmu veća. Smatra se da su prve tri godine života posebno senzitivan period za pojavu negativnih posledica aktivnosti baziranih na upotrebi ekrana. Duža prosečna izloženost ekranima na dnevnom nivou i kumulativni efekti izloženosti takođe povećavaju rizik od pojave ponašanja sličnih autizmu. Deca sa autizmom, gotovo po pravilu, vole da koriste digitalne tehnologije. Neka istraživanja pokazuju da deca sa autizmom više vremena provode pred ekranima u odnosu na njihove neurotipične vršnjake. Ekscesivna upotreba ekrana kod dece kojoj je već ranije dijagnostikovan autizam njihovu kliničku sliku čini težom i negativno utiče na njihov ekspresivni i receptivni govor. Dobijeni rezultati logično nameću potrebu za digitalnim detoksom. Digitalni detoks se određuje kao prekid u korišćenju elektronskih uređaja, bilo u celini, bilo u određenoj oblasti moguće upotrebe. Inicijalni rezultati su ohrabrujući, s obzirom na to da uklanjanje ekrana može da poboljša socijalne interakcije kod dece s ponašanjima sličnim autizmu. Potrebna su dodatna longitudinalna istraživanja kako bi se ustanovile kauzalne veze između izloženosti ekranima i autizma i kako bi se utvrdili stvarni efekti digitalnog detoksa Excessive screen time in the early childhood may have harmful effects on cognitive, social and emotional development. Numerous studies revealed an association between long screen time and obesity, sleep problems, attention deficits, speech and language difficulties, and behavioral problems in general population. Some recently published studies suggest a link between extensive early screen exposure and autistic-like behavior. The younger the children were when they started using screens, the more likely they were to have autism-like symptoms. It is considered that the first three years of life are the most sensitive period for the development of negative consequences of screen-based activities. Longer daily screen time and cumulative effects of screen exposure also elevate the risk of autism-like behavior. Children with autism, as a rule, like to use digital technologies. Some studies indicate that children with autism have longer screen time, compared with their neorotypical peers. Excessive screen use in children who have previously been diagnosed with autism makes the clinical picture more severe and negatively affects their expressive and receptive speech. The obtained findings logically imposed the need for digital detox. Digital detox is defined as a timeouts in the use of electronic devices, either in full or in particular areas of use. The initial results are encouraging, given that screen removal could increase social interactions in children with autistic-like behavior. Additional longitudinal studies are needed to establish the causal relationship between screen exposure and autism, as well as the real effects of digital detox.

U evropskim zemljama stepen zaposlenosti osoba sa autizmom retko prelazi 10%. Zaposlene osobe sa autizmom uglavnom nemaju pristup kompetitivnom obliku zapošljavanja uz podršku, a njihove mesečne zarade su često niže od primanja kolega za isti posao i nivo kvalifikacija. Jedan od razloga je i nedovoljno strukturiran program obuke za radne instruktore i druge stručnjake koji bi trebalo da učestvuju u pripremi osoba sa autizmom za radne aktivnosti. To je i bio motiv da se kreira međunarodni, on-line program obuke za radne instruktore osoba sa autizmom, koji sadrži šest modula: Značenje autizma, Teškoće osoba sa autizmom na radnom mestu; Razvoj i upravljanje kompetencijama zaposlenih osoba sa autizmom; Radna prava osoba sa autizmom u međunarodnom, evropskom i nacionalnom kontekstu; Proces izbora kandidata za posao prilagođen osobama sa autizmom i Organizacijska socijalizacija. Partnerska organizacija iz Srbije bila je zadužena za razvoj prvog modula. Kurikulum je kreiran u nekoliko faza: analiza literature, panel diskusija, fokus grupe sa radnim instruktorima i razmena ideja sa drugim partnerskim organizacijama. Konačnu strukturu prvog modula čini pet sesija: Karakteristike osoba sa autizmom, Eksplanatorni koncepti autizma (hipoteze deficita teorije uma, egzekutivnih funkcija i loše centralne koherencije) primenjeni na radno okruženje; Podtipovi autizma i heterogenost spektra; Pristup autizmu baziran na jakim stranama i Vodič za poslodavce. Očekujemo da će kurikulum obuke imati svoj konačni oblik tek nakon pilotiranja projekta, kada će celokupan program obuke biti dostupan i na srpskom govornom području.

Autizam je neurorazvojni poremećaj koji često prate različita komorbidna stanja, u koje, između ostalog, spadaju i bolesti štitaste žlezde. Jedna od često korišćenih dijagnostičkih metoda za utvrđivanje izgleda i funkcije štitaste žlezde je scintigrafija. Iako se u centrima za nuklearnu medicinu scintigrafija štitnjače izvodi rutinski, sa aspekta osobe sa autizmom i stručnjaka koji joj pružaju podršku priprema za snimanje može da bude veoma kompleksna. Mnoge osobe sa autizmom imaju tripanofobiju (strah od igle), zbog čega se moraju posebno pripremati za venepunkciju tokom koje se radiofarmak ubrizgava u organizam. Osim toga, snimanje gama-kamerom, iako potpuno bezbolno, može da bude veoma zahtevno za pacijenta sa autizmom, koji sve vreme snimanja mora da miruje, da ne govori i da ne vokalizuje. Kliničko osoblje može da se suoči sa poteškoćama i u realizaciji svih ostalih faza ove dijagnostičke procedure. Zato je u ovom radu predložena grupa intervencija, zasnovanih na dokazima, koje se mogu koristiti u pripremi osoba sa autizmom za scintigrafiju štitnjače. Predložene su tehnike postepenog izlaganja, gašenja, potkrepljivanja, modelovanja, pisanja socijalnih priča, koje pripadaju kategoriji fokusiranih intervencija za osobe sa autizmom. Autism is a neurodevelopmental disorder that is often accompanied by various co-morbid conditions, among other things, thyroid diseases. One of the frequently used diagnostic methods to determine the appearance and function of the thyroid gland is scintigraphy. Although thyroid scintigraphy is routinely performed at Clinics for Nuclear Medicine, preparation for nuclear imaging can be very complex from the perspective of people with autism and the experts who support them. Many people with autism have trypanophobia (fear of needles), which is why they have to be specially prepared for venipuncture, during which radiopharmaceutical is injected into the organism. In addition, nuclear imaging with a gamma camera, though completely painless, can be very demanding for a patient with autism who must remain still, without speaking and vocalising during the entire imaging. Clinical staff may also face difficulties in implementing all other stages of this diagnostic procedure. Therefore, this paper proposes a set of evidence-based interventions that can be used to prepare people with autism for thyroid scintigraphy. Techniques of gradual exposure, extinction, reinforcement, modelling, and writing social stories, belonging to the category of focused interventions for people with autism, are proposed.

Postura predstavlja uspravni stav pri stajanju i hodu, dok integracija informacija iz više različitih čula o položaju i kretanju tela u prostoru predstavlja osnovu skladno razvijenog balansa. Cilj ovog rada je da se, pregledom dostupne literature, prikažu karakteristike balansa i posture osoba sa poremećajem iz spektra autizma. Pretragom elektronske baze podataka Konzorcijuma biblioteka Srbije za objedinjenu nabavku – KOBSON, kao i pretragama preko pretraživača Google Scholar, prikupljeni su i analizirani radovi koji se odnose na specifičnost balansa i posture kod dece i osoba sa poremećajem iz spektra autizma. Rezultati pretrage pokazuju da osobe sa poremećajem iz spektra autizma imaju smanjenu posturalnu stabilnost, odnosno da pri različitim modifikacijama senzornih informacija, kao i pri modifikovanim vizuelnim informacijama, ispitanici povećavaju posturalna njihanja, što rezultira smanjenom posturalnom kontrolom. Istraživači takođe ističu drugačiji posturalni profil kod dece sa poremećajem iz spektra autizma, odnosno povećanu učestalost određenih deformiteta kičmenog stuba u odnosu na decu tipične populacije. Oblast posturalne kontrole kod dece i osoba sa poremećajem iz spektra autizma u poslednjoj deceniji dobija na značaju, pa tako i sami autori prikazanih istraživanja sugerišu da je neophodno nastaviti ispitivanja kako bi se ova oblast dodatno istražila. Detaljnija saznanja u ovoj oblasti bi obogatila pristup u tretmanu osoba sa poremećajem iz spektra autizma, čime bi se podigao nivo funkcionisanja ovih osoba. Posture represents the upright position when standing or walking, while the integration of information from several different senses about the position and body movement in the space, represents the foundation of a harmoniously developed balance. The aim of this paper is to review the available literature and present the characteristics of posture and balance of persons with autism spectrum disorder. By researching the electronic database of the Serbian Library Consortium for Coordinated Acquisition – KoBSON, as well as, searching through the Google Scholar search engine, papers were gathered and analyzed, which are related to the specificity of posture and balance with children and persons with autism spectrum disorder. The search results show that persons with autism spectrum disorder have reduced postural stability, i.e. that with different modifications of the sensory information, as well as, with the modified visual information, the participants are increasing their postural swaying, which results in a decreased postural control. The researchers also point out a different postural profile with children with autism spectrum disorder, respectively an increased frequency of certain spinal deformities relative to typical population children. The area of postural control of children and adults with autism spectrum disorder is becoming more important in the last decade, and so the authors of the presented researches themselves suggest that it is necessary to continue the research, in order to additionally explore this area. More detailed findings in this area would enrich the approach in the treatment of persons with autism spectrum disorder, which would elevate the level of functionality of these persons

Učenici sa autizmom imaju specifične potrebe za podrškom u različitim fazama i nivoima obrazovanja. Novo školsko okruženje i povećani obrazovni zahtevi predstavljaju poseban izazov za osobe sa autizmom, naročito zbog činjenice da se baš u adolescentnom periodu u ovoj populaciji često javljaju prvi simptomi anksioznosti i depresije. U okviru ERASMUS + projekta „IPA2 – Inkluzija osoba sa autizmom u Evropi – Unapređivanje tranzicije iz osnovne u srednju školu“ sprovedeno je istraživanje u cilju utvrđivanja glavnih razloga za napuštanje škole i loš školski uspeh kod učenika sa autizmom. Uzorak je činilo 46 nastavnika i saradnika osnovnih i srednjih škola, od čega je 26-oro u dosadašnjem radu imalo iskustva u podučavanju dece s poremećajem iz spektra autizma. Naši ispitanici su, u proseku, imali 15,28 godina radnog staža u obrazovanju (SD=8,08). Kao glavne razloge koji dovode do napuštanja škole naši ispitanici navode neadekvatnu prilagođenost načina rada, nedovoljnu obučenost nastavnika, vršnjačko nasilje i poteškoće u učenju (više od 50% izabranih odgovora). Kao važne činioce koji imaju presudan značaj za napuštanje škole naši ispitanici navode i hipersenzitivnost (46%), lošu saradnju između škole i porodice (34,8%) i strah učenika sa autizmom da govore pred drugima (32,6%). Više od 70% ispitanika smatra da su poteškoće u učenju glavni razlog loših školskih postignuća učenika sa autizmom. Nedovoljna obučenost nastavnika (65,2%) i neprilagođenost obrazovnog okruženja potrebama učenika sa autizmom (58,7%) zajednički su faktori rizika i za loš školski uspeh. Više od trećine ispitanika loša postignuća u školi pripisuje karakteristikama učenika sa autizmom kao što su: strah da se govori pred drugima, ispitna anksioznost i hipersenzitivnost. Dobijeni podaci ukazuju na neophodnost kreiranja posebnih programa obuke i bliske saradnje defektologa sa nastavnicima redovnih škola u cilju olakšavanja obrazovne tranzicije i prevencije školskog neuspeha.

Iako su inkluzivnim procesom obuhvaćena i deca s poremećajem iz spektra autizma, ona se suočavaju sa teškoćama u ostvarivanju adekvatne podrške, posebno nakon prelaska iz osnovne u srednju školu. Stoga je u okviru ERASMUS + projekta „Inclusion of people with autism in Europe: Improving scolar transitions from primary to secondary schools“, napravljen nacrt budućeg kurikuluma obuke za nastavnike i druge stručnjake koji bi trebalo da pruže podršku učenicima sa autizmom u periodu tranzicije. U Španiji, Portugalu i Srbiji primenjen je semistrukturisani intervju sa tri osobe s poremećajem iz spektra autizma, dva člana porodice i pet nastavnika. Osobe sa autizmom bile su uzrasta između 14 i 25 godina, i imale su iskustvo tranzicije iz osnovne u srednju školu. Ispitano je njihovo mišljenje o razlozima lošeg akademskog postignuća i napuštanja škole. Na osnovu dobijenih podataka napravljen je nacrt kurikuluma za edukaciju nastavnika i saradnika koji bi trebalo da sadrži pet modula: opšte informacije o autizmu, potrebe za podrškom učenika sa autizmom, strategije za prevenciju školskog neuspeha, napuštanje škole i strategije koordinacije i saradnje. Although children with autism spectrum disorders are included in the inclusive process, they face difficulties in obtaining adequate support, especially after the transition from primary to secondary school. Therefore, within the ERASMUS + project “Inclusion of people with autism in Europe: Improving scholar transitions from primary to secondary schools”, a draft of a future training curriculum for teachers and other professionals was made, which should provide support to students with autism in transition. In Spain, Portugal and Serbia, a semi-structured interview was conducted with three people with autism spectrum disorder, two family members and five teachers. People with autism were between the ages of 14 and 25, and had experience of transitioning from elementary to high school. Their opinion on the reasons for poor academic achievement and dropping out of school was examined. Based on the obtained data, a draft curriculum for teacher and associate education was made, which should contain five modules: general information on autism, needs for support of students with autism, strategies for prevention of school failure, dropping out of school and strategies for coordination and cooperation.

Važnost poznavanja stavova vršnjaka prema osobama sa poremecajima iz spektra autizma ogleda se u tome što se na osnovu njih može predvideti ponašanje osoba tipicnog razvoja prema ovoj grupi ljudi. Kada se govori o osobama sa poremecajima iz spektra autizma negativni stavovi prema nji- ma mogu ograniciti njihovo ukljucivanje u društvo i uticati na nihov kvalitet života. Cilj ovog rada je, da se pregledom dostupne literature izdvoje i analiziraju radovi ciji su predmet istraživanja stavovi vršnjaka prema osobama sa po- remecajima iz spektra autizma tokom predškolskog, osnovnoškolskog, sred- njoškolskog i akademskog obrazovanja. Pri pregledu literature korišceni su Google Scholar i servis Konzorcijuma biblioteka Srbije za objedinjenu nabavku – KOBSON. Analiza predstavljenih istraživanja pokazuje da razlike u stavovima pre- ma osobama sa poremecajima iz spektra autizma u odnosu na pol vršnjaka nisu dovoljno potvrdene. Posmatranje negativnih oblika ponašanja osoba sa poremecajima iz spektra autizma može doprineti razvijanju negativnih stavova prema njima na svim uzrastima, s tim da se kod odraslih osoba ti- picnog razvoja ove posledice mogu ublažiti davanjem dodatnih informacija o poremecajima iz spektra autizma. Na svim uzrastima pozitivan efekat na formiranje stavova prema vršnjacima sa poremecajima iz spektra autizma ima iskustvo kontakta koje je steceno u širem socijalnom okruženju, dok edukacija o karakteristikama samog poremecaja ima pozitivan uticaj na stavove srednjoškolaca i studenata. Importance of knowing peer a,itudes towards persons with autism spectrum disorder is reflected in the fact that, based on it, the behavior of typically developing persons towards this group of people can be predicted. In regards to people with autism spectrum disorders, negative a,itudes towards them can limit their inclusion in society and a.ect their quality of life. -e aim of this paper is to review and analyze the available literature in order to select studies whose subject of research are the a,itudes of peers towards people with autism spectrum disorders during preschool, primary, secondary and academic education. For the literature review, we have used Google Scholar and the Serbian Library Consortium for Coordinated Acquisition - KOBSON. -e analysis of the presented research shows that the di.erences in a,itudes towards people with autism spectrum disorders in relation to the gender of their peers have not been adequately confirmed. Observing the negative behaviors of people with autism spectrum disorders can contribute to the development of negative a,itudes towards them at all ages, however, in adults with typical development these consequences can be mitigated by providing additional information about autism spectrum disorders. Positive e.ect on the formation of a,itudes of all group ages towards peers with autism spectrum disorders was gained through acquaintance gained in the wider social environment, while education about the characteristics of the disorder itself has a positive impact on the a,itudes of high school and university students

Persons with high-functioning autism can be engaged in group work with other persons of similar age in order to develop social skills, raise self-confidence and self-esteem, or to provide mutual support. In February 2020 a Youth Club was established at the Faculty for Special Education and Rehabilitation, intended for weekly gatherings of persons with high-functioning autism and the students of final year at this Faculty. The aim of this paper is to present the social validity of the Youth Club from the perspective of participants with high-functioning autism. The research sample included six persons with high-functioning autism. The Club was active for eight weeks, after which a questionnaire for assessing social validity was administered. The obtained results show that all six participants were satisfied with the socializing and the activities in the Club, as well as with having the opportunity to make new friends, to use the acquired skills at home, that these activities helped them feel safer in social situations, but also that they would recommend other persons to participate, and that they would like to take part in similar gatherings again. Osobe sa visokofunkcionalnim autizmom mogu se angažovati u okviru grupnog rada sa drugim osobama sličnog uzrasta u cilju razvoja socijalnih veština, podizanja nivoa samopouzdanja i samopoštovanja, ili međusobnog pružanja podrške. U februaru 2020. godine na Fakultetu za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju formiran je Klub za mlade, namenjen zajedničkom sedmičnom druženju osoba sa visokofunkcionalnim autizmom i studenata četvrte godine ovog fakulteta. Cilj ovog rada je da se prikaže socijalna validnost Kluba za mlade iz perspektive učesnika sa visokofunkcionalnim autizmom. Uzorkom istraživanja obuhvaćeno je šest osoba sa visokofunkcionalnim autizmom. Aktivnosti Kluba trajale su osam nedjelja, nakon čega je primenjen upitnik za procenu socijalne validnosti. Dobijeni rezultati pokazuju da su svih šest učesnika zadovoljni druženjem i aktivnostima u Klubu, kao i s tim da su imali prilike da steknu nove prijatelje, da naučene veštine koriste i kod kuće, da su im ove aktivnosti pomogle da se osećaju sigurnije u socijalnim situacijama, ali i da bi preporučili učešće i drugim osobama, i da bi voleli da ponovo učestvuju u ovakvim susretima.

Projekat IPA+ (Inkluzija za osobe sa autizmom u Evropi. Ka specijalizovanom modelu obuke za profesionalce) ustanovio je referentnu tačku za obuku svih stručnjaka koji rade sa osobama sa poremećajem iz spektra autizma, nezavisno od njihovog profesionalnog usmerenja. Ovaj projekat je nastao kao odgovor na postojeće nedostatke u obuci stručnjaka iz oblasti autizma i kao odgovor na zahteve osoba sa autizmom, njihovih porodica i društva u celini. Projekat su osmislili stručnjaci iz Španije, Srbije, Belgije i Portugala. Učesnici projekta su napravili i testirali inicijalni program obuke namenjen stručnjacima koji rade ili će raditi sa osobama sa autizmom, kao program obuke naprednog nivoa za sve one koji žele da steknu specijalizovana znanja i veštine. Obuka ima celoživotnu perspektivu, neguje pristup zasnovan na dokazima, a ponuđeni sadržaji zasnovani su na ostvarenom napretku u nauci i dostignutim rezultatima. Projekat je nastao kao rezultat nalaza dobijenih pregledom literature, intervjuisanjem međunarodnih eksperata iz različitih disciplina putem fokus grupa i Delfi studije, čime je dobijen tačan i inovativan pogled na kurikularne zahteve za takvu obuku. Ono po čemu je ova obuka jedinstvena, je da se alati za obuku nalaze na vebsajtu projekta i dostupni su svim zainteresovanim stručnjacima. Takođe, obuka se u Srbiji sprovodi uz prisustvo mentora, putem platfome za online učenje, čime polaznici obuke sami biraju ovreme pristupanja platforme, a korišćenjem platforme brišu se prostorne barijere za pohađanje obuke te je pokrivena teritorija cele Srbije.

Sadržaji kurikuluma za sveobuhvatnu, on-line obuku u oblasti poremećaja iz spektra autizma kreirani su u toku realizacije projekta „IPA+ – Inkluzija osoba sa autizmom u Evropi: ka specijalizovanom modelu obuke za stručnjake”, koji je finansiran od strane Evropske komisije u okviru programa Erazmus+. Sveobuhvatna obuka je prevashodno namenjena stručnjacima koji nemaju mnogo iskustva u radu sa osobama sa autizmom. Sadržaj kurikuluma je proistekao iz trostepenog procesa: pregleda literature koji je sproveo koordinator projekta; podataka dobijenih na osnovu fokus grupa koje su realizovane u Srbiji, Portugalu i Španiji i Delfi studije koja je realizovana u dva kruga. Nakon detaljnog ispitivanja svih predloga i diskusije u neposrednim kontaktima, odlučeno je da se kurikulum sastoji iz sledećih modula: uvodne napomene, definicija i konceptualizacija autizma, osnovni principi i strategije tretmana, polazišta tretmana, značaj specifičnih informacija o svakoj osobi sa poremećajem iz spektra autizma; karakteristike i potrebe u različitim kontekstima i periodima života, kompetencije i profili stručnjaka. Pilotiranje obuke otpočelo je u februaru 2018. godine. Dugoročni cilj projekta je da se sadržaji učine dostupnim širem krugu korisnika u regionu. IX Međunarodna naučno-stručna konferencija Unapređenje kvalitete života djece i mladih

Kod najvećeg broja učenika sa autizmom kao jake strane, koje se mogu koristiti u nastavnom procesu, navode se vizuelni stilovi procesiranja informacija i sklonost sistematizaciji, tj. uviđanju pravila, šema, organizacije i modela, za razliku od oštećene sposobnosti teorije uma. Obe navedene sposobnosti mogu se angažovati korišćenjem poštanskih markica u nastavi biologije. Prve ideje o upotrebi biomedicinskih motiva na poštanskim markicama u nastavi biologije iznete su 2011. godine u međunarodnom časopisu American Biology Teacher. Calver, Addison i Annan ističu da se veoma jeftine i lako dostupne zbirke poštanskih markica mogu koristiti za opservaciju i opisivanje prikazanih motiva, pravljenje kolekcija prema zadatim motivima, biološke klasifikacije, kao i za učešće u kampanjama javnog zdravlja. U našoj zemlji u protekloj deceniji izdate su brojne kolekcije sa biološkim motivima. Sa izuzetkom 2007. godine, kada su u redovnim izdanjima štampane markice sa motivima pupovice i dalije iz porodice glavočika (Asteraceae) i vendela ruže, sve ostale markice sa biološkim motivima vezuju se za tzv. prigodna izdanja. Motivi u prigodnim izdanjima su pojedinačne familije biljaka (kolekcija “Orhideje u svetu”), klase životinja (gmizavci), redovi životinja (detlići, sove, sokolovke, kormorani, leptiri), rodovi (dabar, vidra), životinjske vrste (beloglavi sup). Neretko se na našim markicama floralni i životinjski motivi vezuju za određene oblasti (Grožđe i vinogradarske regije Srbije, Ptice Stare planine, Gradske Ptice), dok su u sklopu promovisanja važnih ekoloških pitanja u opticaj puštene kolekcije Evropska zaštita prirode, Zaštićene životinjske vrste i Međunarodna godina biodiverziteta. Neslućene su mogućnosti korišćenja poštanskih markica u radu sa decom sa poremećajem iz spektra autizma, ne samo u nastavi biologije, već i u drugim predmetima. Raznovrsnost motiva, kao i mogućnost nabavke personalizovanih markica pružaju dodatnu priliku za prilagođavanje nastavnog rada karakteristikama svakog pojedinačnog deteta sa autizmom. XII međunarodna naučno-stručna konferencija Obrazovanje dece sa smetnjama u razvoju

Dijagnostikovanje intelektualne ometenosti bazira se na proceni intelektualnih i Adaptivnih sposobnosti. Izrazita ograničenja u nekim oblastima adaptivnog Funkcionisanja neretko su praćena relativno očuvanim kapacitetima u drugim Oblastima adaptivnog ponašanja. Raznolikost individualnih profila adaptivnih Sposobnosti dodatno se usložnjava pojavom specifičnih obrazaca ponašanja koje Karakteriše autizam. Cilj ovog istraživanja je da utvrdi uticaj stepena Intelektualne ometenosti i komorbidnog autističkog poremećaja na ovladanost Veštinama samoposluživanja. Uzorkom je obuhvaćeno 227 ispitanika sa lakom, 120 Ispitanika sa umerenom i 38 ispitanika sa teškom intelektualnom ometenošću. U Okviru prvog poduzorka bilo je 13, u okviru drugog 32, a u okviru trećeg 12 ispitanika Sa dijagnostikovanim poremećajem autističkog spektra. Dvofaktorskom analizom Varijanse različitih grupa istražen je uticaj stepena intelektualne ometenosti i Autizma na nivo dostignute sposobnosti samoposluživanja, koji je utvrđen primenom Istoimene podskale vajnlend skale adaptivnog ponašanja. Podskala Samoposluživanje ima 15 ajtema, a od informanta se traži da svaki ajtem vrednuje Ocenom nula, jedan ili dva, u zavisnosti od toga da li se određena aktivnosti ne Izvršava, izvršava samo povremeno ili delimično, ili se sa lakoćom realizuje. Uticaj interakcije između težine intelektualnog deficita i dijagnoze autizma bio Je statistički značajan, f(2,379)=5,595, p=0,004. Utvrđen je statistički značajan uticaj Stepena intelektualne ometenosti na sposobnost samoposluživanja, f(2,379)=34,240, P=0,000. Naknadna poređenja tukijevim testom ukazuju na statistički značajne razlike Između sve tri poredbene grupe. Iako statistički značajan (f(2,379)=7,413, p=0,007), Uticaj dijagnoze autizma na sposobnost samoposluživanja veoma je mali, o čemu Svedoči niska vrednost parcijalnog eta kvadrata (0,019). Tumačenje dobijenih Rezultata veoma je složeno zbog interakcije nezavisnih varijabli. Prosečna Postignuća ispitivane dece pokazuju da su na nivou lake i umerene intelektualne Ometenosti veštine samoposluživanja očekivano bolje razvijene kod ispitanika koji Nemaju autizam, ali je na nivou teške intelektualne ometenosti uočen suprotan Profil postignuća. Dalja istraživanja trebalo bi da pokažu da li se radi o Karakterističnom paternu ili artefaktu uslovljenom veličinom poduzorka.

Dijagnoza nespecifikovane neorganske psihoze implicira da kliničke prezentacije ne zadovoljavaju pune dijagnostičke kriterijume za bilo koji poremećaj shizofrenog spektra. U nekim slučajevima, pacijenti sa dijagnozom psihotičnog poremećaja takođe ispunjavaju dijagnostičke kriterijume za poremećaj autističkog spektra. To je i razlog zbog koga je sedamnaestogodišnji mladić sa dijagnozom nespecifikovane neorganske psihoze upućen na defektološku procenu kako bi se dobile dodatne informacije o komorbidnom autističkom poremećaju. Iznenađujuće, njegovi roditelji su takođe ispoljili neobičan i čudan stil komunikacije. Zbog toga je primenjena Komunikaciona čeklista za odrasle (CC-A; Whitehouse & Bishop, 2009), kako bi se procenile komunikacione poteškoće svih članova porodice. Na taj način su dobijena tri kompozitna skora na podskalama: Strukturalni jezik, Pragmatske veštine i Socijalno uključivanje. Ispitanik je ostvario najniže skorove na podskali Socijalno uključivanje, koji su ekvivalentni vrednosti –4 z skora. Skor Pragmatičkih veština odgovara vrednosti –2,6 z skora, dok su skorovi na podskali Strukturalni jezik ekvivalentni vrednosti –1,2 z skora. Njegov otac je takođe ispoljio deficite u sve tri oblasti komunikacione kompetencije (vrednosti z skorova su –2,2; –1,9 i –1,5 za podskale Pragmatske veštine, Socijalno uključivanje i Strukturalni jezik, respektivno). Pored intaktnih strukturalno- jezičkih veština i adekvatnog socijalnog uključivanja, majka ispitivanog mladića je takođe ispoljila značajna ograničenja u pragmatskoj kompetenciji (vrednosti z skora su –1,1). Dobijeni nalazi upućuju na zaključak da pragmatski poremećaji članova porodice mogu da ukažu na postojanje šireg fenotipa kod ispitanika koji su u srodstvu sa pacijentom obolelim od naslednog mentalnog poremećaja. Diagnosis of unspecified nonorganic psychosis implies that clinical presentations do not meet the full criteria for any of the schizophrenia spectrum disorders. In some cases patients, diagnosed with psychotic disorder, also meet diagnostic criteria for autism spectrum disorder. This is the reason a 17-year-old boy, diagnosed with unspecified nonorganic psychosis, was referred to special education assessment in order to provide additional information on co-morbid autistic disorder. He showed significant pragmatic deficits, which could be related to his impaired ability of inferring other people’s intentions. Surprisingly, his parents also showed unusual and odd communication style. That is why, the Communication Checklist – Adult (CC-A; Whitehouse & Bishop, 2009) was used, for the assessment of communication difficulties of all family members. As a result three composite scores (Structural Language, Pragmatic Skills and Social Engagement) were obtained. The boy achieved the lowest scores on the Social Engagement subscale, which is equivalent to –4 z-score (lower than the first percentile of the normative sample). The Pragmatic Skills score corresponds to –2.6 z-score, while the Structural Language score is equivalent to –1.2 z-score of the normative sample. His father also showed deficits in all three areas of communication competence (z scores –2.2, –1.9, –1.5 of the normative sample for the Pragmatic Skills, Social Engagement and Structural Language composites, respectively). Apart from intact structural language skills and adequate social engagement, his mother also showed significant pragmatic difficulties (-1.1 z-score). It could be concluded that familial pragmatic impairment may be indicative of a broader phenotype in individuals who are related to patients with heritable mental disorders.

Interventions based on peer support belong to the category of paraprofessional methods used in inclusive practice. Using the strategy of peer tutorship is recommended in working with children with autism, developmental disabilities, intellectual disabilities, attention deficit, as well as children with regular development. The aim of this paper is to by reviewing the available literature allocate research which in their research focus had set the issue of peer strategies and possibilities of their application in working with children with autism spectrum disorder. By searching electronic databases of the Serbian Library Consortium for Unified Acquisition the works in which the topic of peer tutorship in working with children with autism spectrum disorder were collected and analyzed. In moment when the inclusive practice is very current, and when the teachers continue to meet the challenge of executing instruction in the classroom in which there is a child with autism spectrum disorder, the application of this type of strategy could improve the processes of socialization and child involvement in school activities. Intervencije bazirane na vršnjačkoj podršci pripadaju kategoriji paraprofesionalnih metoda koje se primenjuju u inkluzivnoj praksi. Upotreba strategija vršnjačkog tutorstva se preporučuje u radu sa decom sa autizmom, razvojnim smetnjama, intelektualnom ometenošću, deficitom pažnje, kao i sa decom redovnog razvoja. Cilj ovog rada je da se pregledom dostupne literature izdvoje istraživanja koja su u svoj istraživački fokus postavila problematiku vršnjačkih strategija i mogućnosti njihovih primena u radu sa decom sa poremećajem autističkog spektra. Pretragom elektronske baze podataka Konzorcijuma biblioteka Srbije za objedinjenu nabavku prikupljeni su i analizirani radovi u kojima je obrađivana tema vršnjačkog tutorstva u radu sa decom sa poremećajem autističkog spektra. U momentu, kada je inkluzivna praksa veoma aktuelna, i kada se nastavnici sreću sa izazovom realizacije nastave u razredu u kom se nalazi dete sa poremećajem autističkog spektra, primena ovog tipa strategija bi mogla poboljšati procese socijalizacije i uključivanja deteta u školske aktivnosti.

Krug druzej prinadležit k gruppe strategij sverstnikov, kotorye ispol'zujutsja dlja prodviženija inkljuzivnogo obrazovanija detej s autizmom. Cel' ëtoj strategii javljaetsja vključenie detej s autizmom v žizni škol'nogo soobščestva i razvitie ih social'nyh navykov. Cel'ju dannoj raboty javljaetsja to, čtoby rassmotreniem dostupnoj literatury pokazali vozmožnosti i posledstvija strategij realizacii Krug druzej v inkljuzivnom obrazovanii detej, kotorye nahodjatsja v autističeskom spektre. Položitel'nye ëffekty ëtogo tipa strategii nahodjat svoe otraženie v povyšenii urovnja vzaimnogo kontakta, v ulučšenii social'nogo vzaimodejstvija, a takže v sniženii trevožnosti u detej, stradajuščih autizmom. Učityvaja, čto v našej strane v ramkah inkljuzivnogo obrazovanija, kak pravilo, ne hvataet ožidaemoj podderžki detjam s autizmom, i čto ëti deti, kak pravilo, ne imejut prava na assistentov, a takže special'nye školy ne polnost'ju preobrazovany v resursnye centry, strategija Krug druzej v silu ih položitel'nyh harakteristik možet byt' horošim vyborom v praktičeskoj rabote učitelej i pedagogov. Krug prijatelja pripada grupi vršnjačkih strategija, koje se koriste u cilju promovisanja inkluzivnog obrazovanja dece sa autizmom. Svrha ove strategije je uključivanje dece sa autizmom u školsku zajednicu i razvijanje njihovih socijalnih veština. Cilj ovog rada je da pregledom dostupne literature ukaže na mogućnosti i efekte primene strategije Krug prijatelja u inkluzivnom obrazovanju dece koja se nalaze u autističkom spektru. Pozitivni efekti primene ovog tipa strategije ogledaju se u podizanju nivoa vršnjačkih kontakata, poboljšanoj socijalnoj interakciji, kao i redukciji anksioznosti dece sa autizmom. Imajući u vidu da u našoj zemlji u okviru inkluzivnog obrazovanja najčešće izostaje očekivana podrška deci sa autizmom i da ova deca uglavnom ne ostvaruju pravo na pedagoškog asistenta, a da se specijalne škole nisu u potpunosti transformisale u resursne centre, strategija Krug prijatelja bi zbog svojih pozitivnih karakteristika mogla biti dobar izbor u praktičnom radu učitelja i stručnih saradnika.

Theory of mind, as an ability to understand internal states of ourselves and others, was thoroughly assessed in children with autism. Bearing in mind that many blind children manifest autistic like behavior, scientists made an effort to determine critical stages in theory of mind development of the children with visual impairments. It was revealed that children with congenital blindness do not achieve high scores on theory of mind tasks before the age of 11. However, innovative assessment procedures, primarily based on tactual or auditory stimuli, indicated that observed delay was not so significant. It is comparable to global delay in other developmental areas. In addition, it was not until recently that neuroimaging studies determined same cerebral regions that support theory of mind abilities in both, blind and sighted individuals. These findings should be used for creation of specific programs, directed to improvement of theory of mind abilities of blind children, similar to those already established in students with autism spectrum disorders. Teorija uma, kao sposobnost razumevanja unutrašnjeg stanja nas samih i drugih, je detaljno procenjena kod dece sa autizmom. Imajući u vidu da se kod mnoge slepe dece manifestuje ponašanje slično autističnom, naučnici su se potrudili da utvrde ključne faze u razvoju teorije uma kod dece sa oštećenjem vida. Ustanovljeno je da kongenitalno slepa deca sa ne postižu dobre rezultate na zadacima teorije uma pre jedanaeste godine. Međutim, inovativni načini procene, pre svega oni koji se baziraju na taktilnim i auditivnim stimulansima, su pokazali da ustanovljeno kašnjenje nema veliku važnost. Ono se može uporediti sa opštim kašnjenjem u drugim razvojnim oblastima. Pored toga, tek od skora su neuroimidžing studije utvrdile da isti cerebralni regioni podržavaju sposobnosti teorije uma, kako kod slepih, tako i kod osoba koje vide. Ove rezultate bi trebalo iskoristiti za stvaranje posebnih programa usmerenih ka poboljšanju sposobnosti teorije uma kod slepe dece, slične onima koji su već ustanovljeni za ispitanike sa poremećajima autističkog spektra.

Relationship between autism and deafness is widely considered in terms of differential diagnosis. However, possible comorbidity rates may be higher than expected, which means that these two disorders should not be seen as mutually excluded. On the contrary, deaf children are diagnosed more often with an autistic disorder than what is currently considered the prevalence rate. Co-occurrence of autism and hearing impairment might be difficult for diagnosing which leads to either condition being missed or diagnosed late. This has implication for providing an adequate treatment and school opportunities. Veza između autizma i gluvoće uglavnom se razmatra sa aspekta diferencijalne dijagnostike. Međutim, eventualni komorbiditet može biti i veći od očekivanog, što znači da ova dva poremećaja nisu međusobno isključiva. Naprotiv, autizam se kod gluve dece dijagnostikuje mnogo češće nego što je njegova prevalencija u opštoj populaciji. Istovremena pojava autizma i gluvoće teško se dijagnostikuje što dovodi do toga da se jedan poremećaj obično previdi ili se, pak, dijagnoza postavlja sa velikim zakašnjenjem. Ovakvo stanje ima negativne posledice na obezbeđivanje adekvatnog tretmana i modela školovanja.

Jargon could be define as specialized language of a professional, subcultural or other groups, often meaningless to outsiders. Autistic community is specific subcultural group whose members claim that autism is unique way of being in neurodiversity and not a disorder to be cured. Anticure perspective of the autistic communities implies specific terminological solutions: rejection of politically correct speech and production of jargon words. Some of these words refer to persons with autistic spectrum disorders and so called neurotypical persons, while other tends to describe some crucial clinical manifestations of autistic disorder. Anyone who would like to be more acquainted with sociological and cultural aspects of autistic disorder should learn more about common jargon terms used in autistic community. Raising awareness about autistic spectrum disorders and expansion of autistic community in cyber space will both influence terminological solutions within this subcultural group. Žargon se može definisati kao specijalizovani jezik profesionalne, subkulturne ili neke druge društvene grupe, koji je često nerazumljiv drugim osobama. Autistična zajednica je specifična subkulturna grupa čiji članovi smatraju da je autizam jedinstven oblik postojanja u okviru neurodiverziteta i da, prema tome, nije poremećaj koji treba lečiti. Ovakva perspektiva autističnih zajednica nameće specifična terminološka rešenja: odbacivanje politički korektnog govora i stvaranje žargonskih reči. Neke od ovih reči odnose se na osobe s poremećajima autističnog spektra i na tzv. neurotipične osobe, dok se posebnom grupom žargonizama opisuju kliničke manifestacije autističnog poremećaja. Svako ko želi da sazna nešto više o sociološkim i kulturološkim aspektima autističnog poremećaja treba da se upozna sa značenjem najčešće korišćenih žargonizama unutar autistične zajednice. Na terminološka rešenja unutar ove subkulturne grupe uticaće sve veći stepen informisanosti opšte populacije o problemima osoba sa autizmom, kao i ekspanzija autistične zajednice u sajber prostoru.

Inkluzivna edukacija dece s poremećajima autističkog spektra nameće mnoge nedoumice vezane za kliničke manifestacije autističnog poremećaja koje mogu ozbiljno da ugroze obrazovni proces. Treba praviti razliku između terapeutske edukacije i obrazovanja shvaćenog u kontekstu ostvarivanja ljudskih prava. Ove dve paradigme proističu iz dva različita modela ometenosti: medicinskog i socijalnog. Široko prihvaćen socijalni model ometenosti nije zasnovan na terapeutskim pokušajima modifikacije disruptivnog ili antisocijalnog ponašanja i drugih atipičnih ispoljavanja kod dece s poremećajima autističkog spektra. Nasuprot tome, prema ovom modelu učitelji i defektolozi treba da obezbede visokoindividualizovanu podršku svakom detetu sa autizmom u cilju zadovoljavanja njihovih obrazovnih potreba. Nažalost, dugotrajni efekti inkluzivnog obrazovanja dece sa autizmom još uvek nisu ispitani na odgovarajući način. Inclusive education of the children with autistic spectrum disorders imposed many doubts due to the fact that clinical manifestations of autistic disorders could seriously jeopardize education process. One should make distinction between therapeutic models of education and education as entitlement. These two paradigms originated from two different models of disability: medical and social one. Widely accepted social model of disability is not based upon therapeutic efforts to modify disruptive or antisocial behaviour and other peculiarities of the children with autistic spectrum disorders. On the contrary, according to this model teachers and special education specialists should provide highly individualized educational support for each child with autism in order to meet their educational needs. Unfortunately, long-lasting effects of inclusive education of the children with autism have not been scrutinized yet.

The occurrence of developmental regression in autism is one of the most puzzling features of these pervasive developmental disorders. It is well known that in some cases of so-called regressive autism deterioration of communicative, cognitive and social functions usually occurs in the second year of life, after period of normal postnatal development. Although natural developmental trajectory of autistic disorder is characterized by continual increase in communication and social abilities, more than 20% of the adolescents with autism experience marked deterioration, possibly due to the seizures or comorbid psychiatric disorders. However, in the majority of the cases it is still not known why the regression occurs. In the future research one should determine the possible role of a broader autistic phenotype as well as environmental influences on regressive phenomena in autism. Pojava razvojne regresije predstavlja jednu od najzagonetnijih karakteristika pervazivnih poremećaja razvoja. Dobro je poznato da u nekim slučajevima takozvanog regresivnog autizma dolazi do deterioracije komunikacionih, kognitivnih i socijalnih funkcija, obično u drugoj godini života, posle perioda normalnog postnatalnog razvoja. Iako prirodnu razvojnu trajektoriju autizma karakteriše postepeni razvoj komunikacionih i socijalnih sposobnosti, kod više od 20% adolescenata sa autizmom dolazi do značajne deterioracije, verovatno zbog pojave epileptičnih napada i psihijatrijskih poremećaja. Međutim, u najvećem broju slučajeva razlozi regresije nisu poznati. U budućim istraživanjima potrebno je utvrditi moguću ulogu šireg autističnog fenotipa, kao i sredinskih uticaja u pojavi regresivnih fenomena u autizmu.

According to the contemporary model of mental retardation (MR), the assessment of intellectual functioning using standardized intelligence tests is essential to making diagnosis of mental retardation, rather than to classify the persons with intellectual disability. American Association for Mental Retardation (2002) has adopted socio-ecological perspective in a domain of disability, which means that classification process of the persons with MR should be based upon their level of needed support. Utilization of the Support Intensity Scale (AAMR, 2004) revealed that support needs considerably increase if children have severe health problems and (or) behavioral disorders, regardless of the scores obtained at the Scale. This research has been carried out in order to determine the frequency of the exceptional medical and behavioral support needs in children with mental retardation and autism. The sample consisted of 105 participants, of both sexes, aged from 3 to 16. Whole sample was divided into four subsets. The first three groups include children which have been traditionally classified according to the level of intellectual functioning (34 participants with mild MR, 33 participants with moderate MR and 15 participants with severe MR). The fourth sub/sample consisted of 23 children with autism and moderate or severe MR. The research has been carried out using the 3rd part of the Support Intensity Scale (AAMR, 2004) entitled "Exceptional medical and behavioral support needs". This subscale consists of 15 medical conditions and 13 types of behavioral disorders. Exceptional medical and behavioral support needs have been determined in children with autism, moderate MR, severe MR and mild MR (26%, 18.18%, 13.33% and 11.76%, respectively). All of these children fit into category of pervasive support needs, regardless of their support needs in other life domains. Having in mind that even those children that do not have any specific medical or behavioral problems sometimes have extensive or pervasive support needs, it is essential to create a new organizational system of support providers in order to meet these needs. Prema savremenom modelu mentalne retardacije (MR) procena intelektualnih sposobnosti standardizovanim testovima inteligencije koristi se u svrhu dijagnostikovanja intelektualne ometenosti, ali ne i u svrhu klasifikacije osoba s MR. Američka asocijacija za mentalnu retardaciju (2002) promoviše socio-ekološki model ometenosti prema kome se osobe s MR klasifikuju u odnosu na stepen potrebe za podrškom. Primena Skale za procenu intenziteta potrebe za podrškom (AAMR, 2004) pokazala je da se, bez obzira na ostvarene skorove potrebe za podrškom značajno uvećavaju u slučaju da dete ima ozbiljne zdravstvene probleme i (ili) bihejvioralne poremećaje. Ovo istraživanje je sprovedeno sa ciljem da se utvrdi učestalost specifičnih medicinskih i bihejvioralnih potreba za podrškom kod dece s mentalnom retardacijom i autizmom. Uzorkom je obuhvaćeno 105 ispitanika, oba pola, starosti od 3 do 16 godina. Celokupan uzorak podeljen je u četiri poduzorka. Prve tri grupe ispitanika čine deca koja su prema tradicionalnom sistemu klasifikacije razvrstana u različite kategorije prema stepenu intelektualne ometenosti (34 ispitanika s lakom MR, 33 ispitanika s umerenom MR i 15 ispitanika sa teškom MR). Četvrti poduzorak čine 23 ispitanika sa autističnim poremećajem koji je kombinovan sa umerenom ili teškom MR. U istraživanju je korišćen treći deo Skale za procenu intenziteta podrške (AAMR, 2004) pod nazivom "Izuzetne medicinske i bihejvioralne potrebe za podrškom". Ovom podskalom obuhvaćeno je 15 medicinskih stanja i 13 oblika problematičnog ponašanja. Izuzetne medicinske i bihejvioralne potrebe za podrškom utvrđene su kod 26% ispitanika sa autizmom, 18,18% ispitanika s umerenom MR, 13,33% dece s teškom MR i 11,76% ispitanika s lakom MR. Ova deca spadaju u kategoriju ispitanika sa pervazivnim potrebama za podrškom, bez obzira na nivo potrebe za podrškom u drugim oblastima života. Ako imamo u vidu da se i kod dece bez specifičnih zdravstvenih ili bihejvioralnih problema mogu detektovati ekstenzivne, a u nekim slučajevima i pervazivne potrebe za podrškom, jasno je da zadovoljavanje takvih potreba zahteva novu organizaciju sistema pružanja podrške.

Cilj ovog rada je pore�����enje odnosa izmedju tendencije ka stigmatizaciji članova porodice osoba sa shizofrenijom i osoba s autizmom. Izvršeno je pore�����enje rezultata dva nezavisna uzorka, koji je činilo ukupno 989 pripadnika opšte populacije. Ispitanici su imali zadatak da odgovore na Upitnik o porodičnoj stigmi (Family Stigma Questionnaire - FSQ). Kvantitativna analiza rezultata ne pokazuje značajne razlike u vrednovanju konstrukata stigmatizacije (p>0,05) članova porodice osoba sa autizmom (AS=3.10) i shizofrenijom (AS=3.285), ali je uočena različita distribucija vrednovanih parametara. U oba uzorka više se stigmatizuju roditelji nego braća i sestre. Roditelji osoba s autizmom smatraju se odgovornijim (nego braća i sestre) za početak bolesti, pogoršanja i za kompetentnost, dok ispitanici smatraju da roditelji osoba sa shizofrenijom (više nego braća i sestre) treba još i da se više stide, da ih treba više izbegavati i da simptomi bolesti mogu lakše da se odraze na njih nego na braću i sestre. Razlike u stigmatizaciji porodičnih uloga oca i majke ispoljavaju se samo u stavovima prema roditeljima osoba sa shizofrenijom (majka je podložnija kontaminaciji i treba je više sažaljevati, a otac je manje kompetentan). Struktura interkorelacija konstrukata skale ukazuje na stav ispitanika da roditelji osoba s autizmom treba da se stide i treba ih sažaljevati ako ih okrivljavaju, dok brat i sestra u istom slučaju ne treba da se stide i ne treba da se izbegavaju. Ista analiza ukazuje na stav da roditelji osoba sa shizofrenijom ako se smatraju odgovorni treba da se stide i treba ih izbegavati, a ne i da ih treba sažaljevati. Ako se smatra da bolest može da se odrazi na brata ili sestru, stav ispitanika je da ih zbog toga treba sažaljevati, ali da ne treba da se stide niti da se izbegavaju. Potrebna su dalja istraživanja radi preciznijeg utvr�����ivanja strukture stigme. Purpose of this paper is to compare stigmatization attitudes toward family members of persons suffering from schizophrenia with the attitudes of family members of persons suffering from autism. Compared were the results obtained from two independent samples which included 989 subjects coming from general population. The respondents had to answer The Family Stigma Questionnaire –FSQ. Quantitative analysis has not revealed significant differences in valuation of the constructs of stigmatization (p>0.05) for family members of autistic persons (AS=3.10) and for family members of schizophrenic persons (AS=3.285), though observed were the differences in distribution of evaluated parameters. Parents of autistic persons are considered more responsible than brothers or sisters of these persons for the onset of illness, its deterioration and their own incompetence, while, according to the respondents, the parents of persons suffering from schizophrenia should feel more shame, should be more avoided and could be more easily contaminated with the illness than the brothers or the sisters of schizophrenic persons. Differences in stigmatization of different family roles are manifested only in attitudes toward parents of schizophrenic persons (mother is more exposed to contamination and should be more pitied, while father is les competent). The structure of inter-correlation of constructs of the scale suggest that the respondents think the parents of autistic persons should feel shame and should be pitied if they are taken responsible, while brothers or sisters in the same case should not feel shame and should not be avoided. The same analysis suggest there is an attitude that the parents of schizophrenic persons should feel shame and should be avoided but not pitied if considered responsible. If the respondents think the illness might contaminate brothers or sisters, they feel the brothers and sisters should be pitied and should not be ashamed or avoided. Further investigations are needed to obtain more accurate structure of the stigma.