Search

Voor de aanleg van een toegang tot de 2e Maasvlakte zal de Yangtzehaven worden aangelegd door de gemeente Rotterdam. In het kader van de op te stellen milieueffectrapportage (M.E.R.) en het bestemmingsplan voor dit grote infrastructurele project is aan Deltares, afdeling Bodem en Grondwatersystemen gevraagd (tot 1 januari 2008 onderdeel van TNO BenO) een geo-archeologisch vooronderzoek uit te voeren naar de archeologische verwachting van de ondergrond die door het werk verstoord zal gaan worden. Het vooronderzoek reconstrueert begraven landschappen op basis van geologische gegevens, dit is een geogenetische benadering. Van de ondergrond van het Yangtzehavengebied zal een geologisch lagenmodel worden gemaakt. Per laag wordt op basis van het afzettingsmilieu (paleolandschap) de archeologische verwachting vastgesteld. Op basis van dit verwachtingsmodel zullen de archeologische waarden in het archeologisch vervolgonderzoek worden opgespoord.

Voor het natuurontwikkelingsproject Markerwadden', dat thans wordt uitgevoerd in het Markermeer, zal grootschalig grondverzet plaatsvinden (o.a aanleg van een zandwinput). Bij dit grondverzet kunnen eventueel voorkomende archeologische waarden in de ondergrond worden aangetast. Om inzicht te krijgen in de aanwezigheid van archeologische waarden in de onderwaterbodem van het plangebied is een Inventariserend Veldonderzoek uitgevoerd in de vorm van boringen (Huizer, 2016). Om met name het reliëf van het Pleistocene zandoppervlak vlak dekkend en efficiënt in beeld te krijgen voor de steentijdverwachting (voorkomen 'rivierduinen), zijn aanvullend op het booronderzoek geofysische metingen uitgevoerd. Drie meetsystemen zijn getest, die van de Chirp Sub Bottom Profiler (Chirp), die van de sparker systeem (Sparker) en die van de Electric Resistivity Tomography (ERT). Uit het onderzoek bleek dat de Chirp systeem geen informatie opleverde met betrekking tot de diepteligging van het Pleistocene oppervlak. De meetresultaten van de Sparker konden alleen geïnterpreteerd worden met behulp van de aanwezige boringen omdat de reflectiepatronen in de meetprofielen niet eenduidig waren. De ERT metingen leverde de beste geologische contrasten op, echter het diepte bereik van de uitgevoerde metingen (ca. 14 m onder het wateroppervlak) was net iets te weinig om de bovenkant van de Pleistocene afzettingen goed in beeld te krijgen. Aanbevolen wordt om in toekomstig onderzoek naar het reliëf van het Pleistocene oppervlak in de onderwaterbodem van het Markermeer het ERT te gebruiken in combinatie met het Boomer systeem zodat onderlinge vergelijking/ controle tussen de systemen mogelijk is en daardoor een beter resultaat wordt verkregen. Voor het ERT systeem moeten - ten opzichte van de in dit onderzoek uitgevoerde metingen - een aantal aanpassingen gepleegd worden wat betreft meetinstellingen en uitgevoerde meetprotocol zodat ook de ondergrond tot 20 m-NAP goed wordt waargenomen.

Om meer inzicht te verkrijgen in de variatie van de lithologische samenstelling van de ondergrond onder het dijklichaam van de Markermeerdijk Hoorn-Amsterdam, is door Deltares in opdracht van het Hoogheemraadschap Hollands NoorderKwartier (HHNK) een geologische studie uitgevoerd. De studie is van belang voor stabiliteits-/faalkansberekeningen voor deze dijk. Met een vergroot inzicht in lithologische opbouw onder de dijk, kan de dijkversterking worden geoptimaliseerd van het in 2006 afgekeurde dijktracé. Ook voor de andere dijkgedeeltes – die in 2011 zijn afgekeurd en waarvoor reeds in dit onderzoek op basis van oudere bestaande gegevens geologische profielen zijn opgesteld – kan deze studie leiden tot optimalisaties. Het geologisch onderzoek is uitgevoerd op basis van boringen en sonderingen (laboratoriumbeschrijvingen en metingen) zowel die eerder in het Markermeerdijkonderzoek verzameld waren, aangevuld met beschrijvingen uit de nationale database DINO (TNO Geologische Dienst van Nederland). De totale lengte van de Markermeerdijk tussen Hoorn-centrum en Amsterdam-Oranjesluizen is bijna 48 km. Per 2 km dijktracé is een profielblad samengesteld (profielbladen 1 t/m 24). Daarop staan steeds het geologisch lengteprofiel op de dijk, vier dwarsprofielen over de dijk (waar voldoende data aanwezig was) en een topografische kaart, AHN-hoogtebeeld en brakenkaart met daarop de gebruikte geologische puntgegevens. Pleistocene afzettingen zijn in het onderzoek steeds als het substraat beschouwd. De top van deze afzettingen (waar niet geërodeerd door Holocene getijdengeulen) helt van zuid naar noord. Het ligt bij Hoorn het laagst (rond 18 m –NAP) en loopt in zuidelijke richting naar Amsterdam op naar ca. 12 m –NAP. De hoogste Pleistocene zandopduiking binnen het dijktracé ligt bij Uitdam (profieldeel 19) en reikt tot ca. 10 m –NAP. Op het Pleistocene oppervlak heeft zich (waar niet geërodeerd door Holocene getijdengeulen) een laag Basisveen ontwikkeld dat met een dik pakket getijdenafzettingen (Wormer Laagpakket) bedekt is. Het Wormer laagpakket is heterogeen opgebouwd en bestaat deels uit zandige en deels uit kleiige facies. Er boven heeft zich vervolgens het Hollandveen als een Laag ontwikkeld. Door het gewicht van het dijklichaam is de veenlaag onder de kruin van de dijk sterk ingeklonken (‘gecompacteerd’) en is de geconsolideerde veenlaag er 0,5 tot 1 m diep weggedrukt in het onderliggende Wormer kleipakket. In het zuidelijk deel van het dijktracé – bij Katwoude (profieldelen 14 t/m 16) en tussen Uitdam en Durgerdam (profieldelen 18 t/m 23) – hebben zich tijdens de vorming van het Hollandveen getuige afwijkende lacustriene afzettingen (sterk gelaagd afgezet verslagen organisch materiaal) ook westelijke uitlopers van het toenmalige Flevomeer uitgestrekt. Op het Hollandveen (profieldelen 1 t/m 17 en 24), respectievelijk op de Flevomeer-afzettingen profieldelen 18 t/m 23), is in de Middeleeuwen de eerste verschijniingsvormen van de huidige Markermeerdijk aangelegd. De basis van het dijklichaam bestaat veelal uit organisch rijke (venige) zoden. Vanwege het hoger organische stofgehalte zijn uit sondeergrafieken en boorbeschrijvingen van minder goede kwaliteit (die alleen veen en klei benoemen) de exacte diepteligging en gesteldheid van laagovergangen tussen het dijklichaam, het Hollandveen en Flevomeer afzettingen lastig vast te stellen. Ter verificatie van de geologische profiel-interpretaties in deze studie, wordt aanbevolen op vier locaties met een verschillende geologische ondergrond (geologisch profiel 5, 10, 14 en 21) nog aanvullend steekboor- en sondeeronderzoek (inclusief geotechnische bodembemonsteringen) uit te voeren. Deze locaties zijn geschikt als 'geologisch/ geotechnische standaard' voor het omliggende deel van het dijktracé en kunnen een 'sleutel voor een eventuele bijstelling van de profiel-interpretaties voor dat stuk dijktrace.

Vanwege aanpassingen aan de sluis van IJmuiden is een geoarcheologisch onderzoek (bureau-onderzoek) uitgevoerd waarbij bestaande geologische informatie is benut om een geoarcheologisch verwachtingmodel op te stellen voor de ondergrond van het sluizencomplex. naast boorgegevens uit het DINOloket zijn ook boringen benut die in kader van geotechnisch onderzoek door Royal Haskoning zijn gezet.

Voor de verdiepingsslag van de bestaande archeologische beleidsadvieskaarten van de gemeenten Sneek en Wymbritseradiel wordt voor het gebied tussen de RD-coördinaten 165/560 en 180/570 een nieuwe verwachtingskaart (plus toelichting) samengesteld. De nieuwe verwachtingskaart wordt in 2 onderzoeksfasen vervaardigd. Tijdens de 1e fase van het onderzoek wordt in een bureaustudie de verwachtingskaart ('versie 1.0') samengesteld op basis van bestaande geologische en archeologische gegevens. In de vervolgfase worden met een beperkt booronderzoek bepaalde paleolandschappelijke kaartpatronen (bijvoorbeeld geulsystemen) en archeologisch relevante terreinverhogingen (mogelijk overslibde terpen) gecontroleerd in het veld. Tijdens de bureaustudie (dit rapport) worden aan de hand van de bestaande geologische gegevens, maaiveldhoogtegegevens (Actueel Hoogtebestand Nederland: AHN) en (geo)-archeologische basisgegevens (archeologische puntdata) geologische en geolandschappelijke kaarten en profielen opgesteld. Aan de hand van deze kaarten, profielen en kennis over de landschapsgeschiedenis op geologisch laagniveau (mede verkregen uit geoarcheologische 'sleutelsites') is de verwachtingskaart voor het studiegebied opgesteld. De verwachtingskaart betreft de verwachting voor de periode van de IJzertijd tot en met de Vroege Middeleeuwen. Voor de verwachting van oudere archeologische resten in de steentijd is de top Pleistoceenkaart van belang. Deze kaart geeft aan hoe diep het Pleistocene oppervlak ten opzichte van NAP ligt, en waar de top van het Pleistocene oppervlak gerodeerd is door jongere Holocene getijdegeulen (gebied met lage steentijdverwachting). Tijdens het nog uit te voeren vervolgonderzoek zullen de geologische/geolandschappelijke basiskaarten en de verwachtingskaart van deze bureaustudie geverifieerd met een beperkt veldonderzoek. Aanbevelingen voor het uitvoeren van deze vervolgstudie worden gedaan in hoofdstuk 6.

In het gebied ten noorden van de Houkesloot is ten behoeve van de recreatie de afgelopen jaren een nieuw meer gegraven (het plangebied Houkepoort). In het plangebied kwam tussen de Groenedijk en het voormalige Voetveer aan de Houkesloot, een kromme sloot voor waarvan gedacht werd dat het een laatste restant van een oude loop van de Ges. veenrivier was. De Ges is een oude veenrivier die thans loopt tussen Oppenhuizen en Uitwellingerga en die uitmondt in de Houkesloot. Voorafgaande aan de ontgraving van het nieuwe meer is in het voorjaar van 2007 een geologisch onderzoek uitgevoerd naar de afzettingen van het Ges riviersysteem. Doel van het onderzoek was de dimensie van het Ges-riviersysteem en de bibehorende sedimentfacies (afzettingsmilieus) te leren kennen. Dit is van belang was voor paleolandschappelijke en geoarcheologische studies die uitgevoerd worden binnen de gemeenten Sneek en Wymbritseradiel. Het geologisch onderzoek naar het Ges-systeem heeft een nieuw licht heeft geworpen op de landschapsgeschiedenis van deze veenrivier. De resultaten wijzen uit dat de opvattingen over de Ges-rivier in het plangebied - zoals die voorafgaande aan de studie opgang deden. bijgesteld moeten worden. Het Ges-systeem bleek in dit gebied niet zo zeer een rivier te zijn geweest maar een veenmeer dat zich rond 2200 v. Chr had gevormd en dat rond 1000 n. Chr definitief verlandde. In het verlandende meer ontwikkelde zich rond 1000 v. Chr. een stroombaan die de onderliggende oudere meerafzettingen deels opruimde. De kromme sloot werd gegraven nadat de stroombaan volledig was ca 1000 n. Chr. De sloot heeft wel min of meer de richting van de voormalige stroombaan waarschijnlijk heeft men bij het graven van de sloot rekening gehouden met de natuurlijke laagte die toen nog in het terrein aanwezig was. De fotobijlage (Bijlage A) geeft een 'beeldverslag van het geologisch onderzoek naar de Ges-afzettingen, zoals dat uitgevoerd is van 23 t/m 25 april 2007 in het plangebied Houkepoort. De foto's laten de afzettingen zien zoals die ontsloten waren in de noordwand van de profielsleuf. Het fotoverslag gaat in volgorde van Oost naar west (Foto's 1 t/m 36; 96 naar 0 m in het geologisch profiel: Bijlage B).

In kader van de aanleg van een gasleiding in het IJsselmeer tussen workum en Medemblik is een geo-archeologisch vooronderzoek uitgevoerd (TNO ism Vestigia). Tijdens het onderzoek is op basis van literatuurstudie en analyse van geotechnische data (waaronder seismische data, side scan sonar)) een verwachtingmodel opgesteld op basis van bekende archeologische en ondergrondgegevens, met aandacht voor zowel maritieme archeologie als resten uit de prehistorie in de ondergrond van het IJsselmeer). Rapport bevat geheel geologisch profiel langs het tracé).

Voor het natuurontwikkelingsproject Marker Wadden', dat thans wordt uitgevoerd in het Markermeer, vindt grootschalig grondverzet plaats waaronder de aanleg van zandwinputten voor het werk. Bij dit grondverzet kunnen eventueel voorkomende archeologische waarden in de ondergrond van het plangebied Marker Wadden worden aangetast. In dit rapport is ten behoeve van het prospectief archeologisch vooronderzoek van de Winput Zuid de onderwaterbodem van dit gebied onderzocht. De aandacht lag specifiek op de top van het begraven Pleistocene oppervlak. Met name de hoge delen van het oppervlak zijn er archeologisch gezien kansrijk voor bewaard gebleven erfgoed uit de steentijd. Het onderzoek is uitgevoerd als een combinatie van geofysische opnamemethoden, te weten: sonderingen (CPT's), het Boomer seismisch meetsysteem, en het Electrical Resistivity Tomography meetsysteem (ERT). Met CPT's en Boomer seismiek werden eerst 4 geologische raaien over het zandwingebied gezet. Met het verworven inzicht in de profielopbouw werd vervolgens een kaart van de top van het Pleistocene oppervlak vervaardigd, waarbij een erosiegebied van Holocene getijdengeulinsnijdingen (lage archeologische verwachting) en een niet-erosief gebied aan Pleistocene oppervlakte gekarteerd is. Het Pleistocene oppervlak heeft haar hoogste ligging in het oostelijk deel van de Winput Zuid, op een diepte rond de 12 m -NAP. De ERT meetresultaten bevestigen de ligging van de Holocene geulinsnijdingen maar in het niet-erosieve Pleistocene gebied fluctueren de ERT weerstand metingen (te) sterk. De ERT grote meetuitslagen worden daar niet bevestigd door de CPT en Boomer metingen en zijn om die reden niet gebruikt voor het Pleistocene hoogtelijnen patroon voor het Pleistocene niet-erosieve top zandgebied.

Opdrachtgever: Rijkswaterstaat, directie Noord-Holland

Opdrachtgever: Rijkswaterstaat, directie Noord-Holland

Projectnummer: 034.69295.

Door Deltares zijn geofysische metingen verricht naar het mogelijk voorkomen van restanten van de oude korenmolen De Blijdschap (of ook wel Molen van Terra genoemd) op het terrein aan de Dorpsstraat 603 te Assendelft. Deze molen heeft daar tot in het begin van de 20e eeuw (1907) gestaan waarna hij gesloopt is. De molen was van oorsprong zeer oud. Uit schriftelijke bronnen is bekend dat reeds voor 1441 op het perceel aan de Dorpsstraat 603 een molen gestaan heeft. Doel van het geofysisch onderzoek was het vaststellen of er nog fundamenten van de molen in de ondiepe ondergrond aanwezig waren, en of er mogelijk binnen het betreffende perceel zich nog oude, dichtgestorte greppels (of sloten) gevonden. Het uitgevoerde geofysisch onderzoek bestond uit magnetische en grondradar metingen. De geofysische meetresultaten (patronen of anomalieën) zijn in het veld met behulp van handboringen getoetst om daarmee de archeologische betekenis van deze meetresultaten te kunnen vaststellen. De conclusie van het onderzoek is dat uit de geofysische metingen concentrische of stervormige patronen naar voren komen op de locatie van de voormalige molen De Blijdschap. Met handboringen is aangetoond dat op deze locaties concentraties van heterogeen bouwmateriaal voorkomt, in de top van het veen, tot een diepte van maximaal 50 cm beneden (voormalig) maaiveld. Op basis van dit onderzoek kan worden gesteld dat er op het terrein hoogst waarschijnlijk geen intacte fundamenten van de molen meer voorkomen hetgeen suggereert dat deze bij de sloop van de molen eveneens zijn weggebroken. In het geval er nog resten aanwezig zijn, dan zijn ze – op basis van de geofysische patronen – minder dan een halve meter bij een halve meter groot. Er zijn op de geofysische beelden geen patronen te herkennen die duiden op de aanwezigheid van dichtgegooide sloten of greppels op het onderzochte terrein.

Omdat in de ondergrond van het te ontgraven deel van Middensluiseiland bodems aanwezig waren - en omdat in vergelijkbare duinafzettingen in de omgeving archeologische nederzetingssporen waren gevonden - werd door Rijkswaterstaat (in samenspraak met het RACM) besloten om een archeologisch proefsleufonderzoek uit te voeren naar het mogelijk voorkomen van archeologische resten in het te ontgraven deel van het havenhoofd. Het proefsleufonderzoek vond plaats in de eerste drie weken van december 2007 en werd uitgevoerd door het archeologisch bedrijf Hollandia te Zaandijk. Er is een proefsleuf midden over het eiland gegraven met een maximale diepte van 4 à 5 m onder maaiveld. Om instortingsgevaar te voorkomen, werd de sleuf ‘getrapt’ aangelegd. Aan TNO Bouw en Ondergrond (TNO BenO, BU Bodem en Grondwater) - vanaf 1 januari 2008 opgegaan in het nieuwe kennisinstituut Deltares - werd gevraagd het archeologisch proefsleufonderzoek geologisch te begeleiden en op te nemen, ten einde een geolandschappelijk rapport over de duingeschiedenis op te stellen met daarbij speciale aandacht voor de menselijke invloed op de landschapsprocessen in dit gebied. De resultaten van dit geo- en archeolandschappelijk onderzoek worden beschreven in dit rapport. Voorafgaand aan het proefsleuf onderzoek zijn georadar opnamen gemaakt over het tracé van de sleuf. Georadar is een techniek waarmee in de bodem kan worden gekeken zonder deze verder te verstoren. In het veld werd de ontsloten profielwand aan de noordzijde van de proefsleuf geologisch opgenomen. Om de 20 meter werd een profielkolom van 2 meter breed ingetekend, gefotografeerd en de voorkomende lagen sedimentologisch beschreven. In die delen waar bijzondere geologische of archeologische verschijnselen aanwezig waren werd het profiel over een groter traject opgenomen. De geologisch opgenomen delen van het profiel werden profielwanden (1 t/m 24) genoemd. In de opgenomen profielwanden werden monsters genomen om de ouderdom van de duinzandafzettingen, de bodemlagen in het duinzand en het onderliggende strandzand te dateren. Ook werden uit de bodems pollen- (stuifmeelkorrels) en monsters van macroresten- (plantenresten, waaronder zaden) genomen voor de reconstructie van de vegetatie ten tijde van de duinvorming.

Dit rapport bevat de resultaten van het multidisciplinair onderzoek naar de landschapsvorming op het terrein van de Vergulde Hand West (VHW). Tijdens de opgravingen in 2005 zijn op het terrein - in het kader van het archeologisch onderzoek - op uitgebreide schaal geologische opnamen verricht en bemonsteringen gedaan voor paleoecologisch- en dateringsonderzoek. Doel van dit onderzoek was de ontstaansgeschiedenis van het landschap in de perioden voor, tijdens en na de menselijke aanwezigheid in het gebied te ontrafelen (reconstructie van het paleolandschap); dit om het menselijk handelen in dit gebied beter te kunnen begrijpen. Het onderzoek concentreerde zich vooral op de tijdperiode tussen de Midden-Bronstijd en de Late Middeleeuwen (1500 v.Chr. tot 1250 n.Chr.); de periode waaruit de meeste archeologische vondsten op het terrein afkomstig zijn. Het terrein van de VHW was tijdens de opgravingen opgedeeld in 4 deelgebieden, namelijk deelgebied Oost, Midden en West en het gebied waar de boomstamkano is gevonden. Het accent van het archeo-landschappelijk onderzoek in de deelgebieden werd bepaald door de aanwezige archeologische resten die in het betreffende deelgebied zijn gevonden. In deelgebied Oost betrof het vooral de Vroege en Midden-IJzertijd en de periode die daar aan vooraf ging. In deelgebied Midden ging het met name om de lagen uit de Bronstijd, Midden-IJzertijd en Late IJzertijd. In deelgebied West zijn het vooral de afzettingen uit de Romeinse tijd en Middeleeuwen waarin belangwekkend archeologisch materiaal is gevonden. Bij het landschappelijk onderzoek in deelgebied Boomstamkano stond de vraag centraal hoe de boomstamkano in oudere veenlagen terecht is gekomen. Tijdens de geologische veldopnamen in de vondstzones werden de lagen stratigrafisch ingedeeld en de sedimentkarakteristieken beschreven. Monsters (voornamelijk in bakken van 50 bij 10 bij 10 cm) zijn verzameld voor laboratorium onderzoek, dit om de ouderdom van de organische lagen (14C onderzoek) en het afzettingsmilieu van de afzettingen nader te kunnen bepalen (paleo-ecologisch onderzoek). Het paleo-ecologisch onderzoek betrof stuifmeelkorrels (pollenanalyse), diatomeeën (kiezelwieren), mollusken, botanische macroresten (grotere plantenresten) en micromorfologisch onderzoek aan slijpplaten. Daarnaast zijn uit de archeologische cultuurlagen ook mijten en Chironomidae (‘dansmuggen’) onderzocht die informatie geven over het paleomilieu. Ook de gevonden archeologische resten zelf geven informatie over het paleomilieu. De aanwezigheid van een permanent bewoonde nederzetting wijst er bijvoorbeeld op dat het terrein het hele jaar door voldoende droog was en dat het gebied niet frequent werd overstroomd tijdens hoge vloeden. Wanneer archeologische criteria gebruikt worden in een landschapsreconstructie moet in de toelichting op de reconstructie dit duidelijk vermeld worden omdat het gevaar van een cirkelredenering dreigt. Dat het landschap geschikt is voor bewoning is namelijk in dat geval niet afgeleid uit de geografische of paleo-ecologische gegevens maar op basis van de archeologie zelf. In dit rapport wordt eerst de paleogeografische setting van het terrein van de VHW in de Rijnmond regio en de aangetroffen stratigrafie (laagopbouw) beschreven. Om de specifieke lagen - die in de profielen van de VHW ontsloten zijn - te kunnen duiden, is een eigen stratigrafie ontwikkeld voor de site. De laageenheden en laagcodes die onderscheiden zijn in de verschillende deelgebieden zijn weergegeven in een stratigrafisch overzichtschema. Na de stratigrafie wordt ingegaan op de gebruikte paleo-ecologische methoden, en worden hun mogelijkheden – en beperkingen – om het paleomilieu te reconstrueren kort vermeld. Vervolgens wordt – per deelgebied en geologisch laagniveau – de ouderdom en het milieu gereconstrueerd op basis van de beschikbare paleo-ecologische en dateringsgegevens. Voor ieder laag worden de gegevens per onderzoeksmethode op een rij gezet en de milieuinterpretatie en ouderdom van de laag besproken. Ook het gevonden archeologisch materiaal behoort daartoe, dit voor zover het relevant is voor de landschapsgenese. Het paleomilieu en dateringsonderzoek - per laag en per deelgebied – is samengevat in de tabellen. In de landschaps- en bewoningssynthese worden alle veld- en laboratoriumgegevens geïntegreerd tot één landschapsgenetisch verhaal. Vanaf de Midden-Bronstijd wordt op chronologische volgorde de landschapsgeschiedenis en de menselijke activiteiten die plaats hebben gevonden op het terrein van de VHW beschreven. Uit het landschapsonderzoek komt naar voren dat het gebied van de VHW gedurende de tijdperiode tussen 5000 en 1000 jaar voor heden (tot aan de bedijking) altijd relatief hoog heeft gelegen. Met ‘relatief hoog’ wordt bedoeld dat het maaiveld van het grootste deel van het gebied van de VHW altijd boven het toenmalige gemiddeld hoogwaterniveau heeft gelegen. Het gebied overstroomde alleen tijdens hoogwaterperioden. Deze perioden van hoogwater werden veroorzaakt door stormvloeden van uit zee en/of tijdens periode van grote waterafvoer door de grote rivieren Rijn en Maas. Tijdens bepaalde perioden vond er veenvorming plaats in het gebied van de VHW en het veen kon zo hoog opgroeien dat het veenoppervlak nauwelijks of niet meer tijdens hoogwater werd overstroomd. De mens heeft in het natte landschap van de Rijn-Maas delta geleefd en zijn sporen achtergelaten. Niet alleen uit de gevonden archeologische resten - zoals takkenpaden, aardewerk en houten palen van gebouwen en nederzettingen – maar ook uit het paleoecologisch onderzoek (o.a. macroresten, pollen en micromorfologie) blijkt dat het gebied door de mens betreden is en dat de lokale vegetatie verstoord is.