Search

In dit rapport staat het Natura 2000 habitattype H2130, de Grijze duinen, centraal. In veel duingebieden is de hoge stikstof-depositie een probleem voor een gunstige staat van instandhouding van de Grijze duinen. In de herstelstrategie die binnen de Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) is uitgewerkt voor dit habitattype, staat o.a. de maatregel plaggen genoemd. In deze rapportage wordt onderzocht of plaggen de Grijze duinen minder gevoelig maakt voor stikstofdepositie en daarmee of deze maatregel effectief is. Voor het beheer van grijze duinen is het belangrijk meer inzicht te krijgen in de betekenis van N-opslag in de bodem en de rol van het bodemleven daarbij. Het in dit rapport beschreven onderzoek geeft antwoord op de vraag in welke mate micro-organismen en mesofauna, en uiteindelijk de opslag van N in organische stof in de bodem, een rol speelt bij de gevoeligheid van duinen voor N-depositie.

In dit rapport wordt verslag gedaan van de resultaten van een praktijkproef gericht op herstel van een verdroogd beekdalbos in het landgoed Het Lankheet bij Haaksbergen (Ov.). De proef was gekoppeld aan een grootschalig experiment gericht op waterzuivering in rietvelden met een kunstmatig peilbeheer (vanaf 2006). De looptijd van het herstelproject bedroeg vijf jaar (2005 – 2010). Het doel was te onderzoeken in hoeverre het oorspronkelijk bostype (Vogelkers-Essenbos; Pruno-Fraxinetum) kon worden hersteld door vernatting met gezuiverd “afvalwater” van de zuiveringsmoerassen. Voor de praktijkproef werden in een bosperceel grenzend aan de zuiveringsmoerassen 18 meetpunten ingericht, in de helft waarvan strooisel en vegetatie werden verwijderd. Daarnaast werden elders op het landgoed, buiten de verwachte hydrologische invloed van de waterzuiveringsproef, nog eens zes meetpunten ingericht als referentie. Ook hier werden in de helft van de punten strooisel en vegetatie verwijderd.

Natuurmonumenten en Dienst Landelijk Gebied hebben de potenties voor natuurontwikkeling in graslanden in de kwelrijke flank van de Oostelijke Vechtplassen laten onderzoeken. Het gaat hierbij de ontwikkeling van Blauwgrasland, Dotterbloemhooiland en Kamgrasweiden, voornamelijk door een intensief maaibeheer en lokaal afgraven. In eerste instantie is 350 ha geselecteerd als zoekgebied voor de meest kansrijke percelen. Op basis van een Landschapsecologische Systeemanalyse (LESA) volgens de benadering van de Landschapsleutel zijn ca. 40 percelen (61 ha.) geselecteerd voor een gedetailleerd ecopedologisch en bodemchemisch onderzoek. Van de percelen is een gedetailleerd bodem- en grondwatertrappenkaart gemaakt, is de waterkwaliteit van grond- en oppervlaktewater afgeleid uit EGV-metingen en is de mate van kwelinvloed afgeleid uit pH-profielen. Voor het vaststellen van de voedselrijkdom zijn bodemmonsters genomen van de bovengrond en de laag daaronder. De eenheden van de bodemkaart zijn herleid tot primaire standplaatsen met bijbehorende potentiële vegetaties. De standplaatscondities voor vocht, zuurgraad en voedselrijkdom van de onderzochte percelen zijn getoetst aan de abiotische randvoorwaarden voor de potentiële vegetaties. Op basis hiervan is een knelpuntenanalyse uitgevoerd en zijn inrichtings- en beheeradviezen gegeven

Om effecten van verzuring in bossen te bestrijden worden vaak herstelmaatregelen, zoals plaggen, bekalken en mineralengiften, genomen. Deze blijken niet altijd effectief te zijn: doelsoorten van de ondergroei blijken vaak niet terug te keren. Daarom is onderzoek gestart naar mogelijke alternatieve herstelmaatregelen. Daarbij werd uitgegaan van het vermoeden dat verzuring niet alleen hogere planten maar ook het bodemleven heeft beïnvloed met mogelijke gevolgen voor de nutriëntenkringlopen. Het onderzoek biedt een aangrijpingspunt voor alternatieve maatregelen

De kwaliteit en de ontwikkeling van de natuur dient gemonitord geworden volgens een nieuwe landelijke systematiek in het kader van het Subsidie Stelsel Natuur (SNL). Daarnaast speelt de monitoring voor Natura 2000-gebieden en specifiek voor de verdroging van de TOP-gebieden. In dit rapport wordt een ontwerp gegeven van het meetnet met de steekproefopzet in ruimte en tijd, de te meten parameters, bemonsterings- en analysemethode en meetlocaties. Hierbij is rekening gehouden met de verschillende beheertypen en hun oppervlakte en het belang van de bodemkwaliteit voor het type. Het ontwerp is zo opgezet dat het monitoringsprogramma over meerdere jaren kan worden uitgerold.

Voor beleidsdoeleinden is een aansprekende indicator ontwikkeld waarmee het effect van stikstofdepositie op biodiversiteit zichtbaar kan worden gemaakt. De voedingstoestand van de bodem kan met de nieuwe methode niet alleen worden gespecificeerd naar stikstof (N) beperkte maar ook naar fosfaat (P) beperkte groeiomstandigheden. Voor de berekening van effecten van depositiescenario’s op de nieuwe biodiversiteitsmaat is gebruik gemaakt van het model SMART2-SUMO-NTM. Volgens deze nieuwe methode lijken voor graslanden soms minder strenge en soms strengere normen voor kritische depositieniveaus nodig te zijn dan tot nu werd verondersteld. Daarbij blijken P-beperkte standplaatsen minder tolerant te zijn voor overschrijding van kritische N-niveaus dan N-beperkte standplaatsen. Op N-beperkte standplaatsen worden op N-arme bodemtypen lagere en op N-rijke bodemtypen hogere toleranties gevonden dan in de huidige praktijk. Het is niet mogelijk gebleken ruimtelijk bodemkundige informatie te gebruiken als voorspeller van standplaatsen met N-beperkte of P-beperkte omstandigheden. De resultaten van de scenarioberekeningen impliceren dat volgens de nieuwe methode de kritische stikstofdepositieniveaus van graslanden naar beneden zouden moeten worden bijgesteld in geval van P-beperkte standplaatsen en N-beperkte standplaatsen met N-arme bodemtypen. Op N-beperkte standplaatsen met N-rijke bodemtypen zouden de stikstofdepositieniveaus naar boven kunnen worden bijgesteld. Gezien het grote politieke belang en de onzekerheid over de ruimtelijke verspreiding van N-beperkte en P-beperkte standplaatsen wordt nader onderzoek aanbevolen.

Dit rapport geeft een samenvatting van de resultaten van de analyses van het bodemleven, de stikstofstromen en bodemcondities over een brede range van bosgronden. In dit rapport staat de vraag centraal of door verzuring de relatie tussen ondergrondse en bovengrondse biodiversiteit via de N-kringloop is beinvloed. De conclusie is dat door verzuring de activiteit van bacterien (protozoa) en regenwormen is afgenomen en die van schimmels, nematoden en potwormen is toegenomen. Hierdoor is een verschuiving opgetreden in de stikstofbalans van N-immobilisatie naar netto N-mineralisatie. Hiervan profiteren opportunistische soorten in de ondergroei door het extra N-aanbod om te zetten in biomassa waardoor kritischer soorten worden benadeeld. Herstelmaatregelen moeten gericht zijn op herstel van de N-balans tussen bovengronds en ondergronds leven in de richting van een grotere N-retentie door het bodemleven. Hierin kan via het beheer worden gestuurd.

In het kader van Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (OBN) heeft de Unie van Bosgroepen het proefproject “Plaggen in naaldbos op arme zandgronden” in uitvoering genomen. Omdat een dergelijke proefmaatregel monitoringplichtig is, werd in 2005 opdracht gegeven in een aantal bosopstanden het effect van de maatregelen te monitoren. Doel van het plaggen is de ruwe humus- en strooisellaag (L-, F- en H-horizont), met de grote hoeveelheden stikstof die zich daarin hebben geaccumuleerd, te verwijderen, waardoor de veel nutriëntarmere, open, minerale bodem aan het oppervlak komt. De vraag is of deze veranderingen in de abiotische omstandigheden leiden tot een herstel van de bosvitaliteit en de kenmerkende vegetatie met een grote soortenrijkdom van mossen, korstmossen en mycorrhiza-paddenstoelen

Effectgerichte maatregelen voor vegetaties richten zich doorgaans op het herstel van abiotische factoren in de bodem, zoals nutriënten- en waterhuishouding en tegengaan van verzuring. Lang niet altijd heeft dat het gewenste effect. Het is aannemelijk dat deze milieustress ook tot verstoring van het bodemleven kan leiden. De vraag is in hoeverre een goed functionerend bodemleven van belang is voor het herstel van de vegetatie. Het onderzoek richtte zich op blauwgraslanden en heischrale graslanden, vanwege hun gevoeligheid voor milieustress.

De Landschapsleutel beoogt een praktisch instrument te zijn om te beoordelen welke aquatische of terrestrische natuur-ontwikkelingpotenties waar aanwezig zijn bij de omvorming van voormalige landbouwgrond naar nieuwe natuur. De landschapsleutel maakt deel uit van een Landschapsecologische Systeemanalyse (LESA), ontsluit ruimtelijke patrooninformatie, is vormgegeven in een digitale omgeving en opgebouwd uit een aantal onderdelen: 1) Een kennissysteem waarbij op basis van vragenlijsten primaire standplaatsen of aquatische systeemtypen worden geïdentificeerd en aangegeven wordt welke vegetatietypen of aquatische gemeenschappen daar in potentie tot ontwikkeling kunnen worden gebracht; 2) Referentie databases met vereiste rand¬voorwaarden voor de ontwikkeling van de potentiële vegetatie- en watertypen; 3) Protocollen voor het vaststellen van de actuele toestand van de betreffende randvoorwaarden; 4) Een evaluatiemethode om de actuele toestand te vergelijken met de vereiste toestand; 5) Richtlijnen voor inrichtingsmaatregelen om de actuele toestand in overeenstemming te brengen met de vereiste toestand. De Landschapsleutel veronderstelt een bepaalde ordening in het landschap volgens zgn. primaire (of onveranderlijke) ecosysteemfactoren. In de onveranderlijke eigenschappen ligt de sleutel tot inschatting van de natuurontwikkelingsmogelijkheden bij omvorming van landbouw naar natuur.

Het nadeel van het creëeren van schraalgrasland op voormalige landbouwgrond is het te hoge fosfaatgehalte, wat leidt tot Pitrus, is de heersende gedachte. Tijdens deze veldwerkplaats werden we geïntroduceerd in het schraalgrasland-experiment in het Geeserstroomgebied. Wat vooral duidelijk werd is dat de relatie tussen Pitrus en fosfaat niet zo eenduidig is. Fosfaat is wel belangrijk, maar er spelen nog meer factoren mee waarvan het effect niet goed bekend is. In het Geeserstroomgebied bleek dat de uitgangssituatie van de grond een rol speelt.

Bij natuurontwikkeling op voormalige landbouwgronden wordt vaak ontgronding toegepast om de fosfaattoestand in de bodem te verlagen en eutrofiering van doelvegetaties te voorkomen, met name in situaties waar tevens wordt vernat. In januari 2009 zijn tijdens een symposium vanuit verschillende invalshoeken de ervaringen met ontgronding op een rij gezet. Ontgronden werd als "de meest kansrijke en innovatieve beheersmaatregel van de laatste 20 jaar" gepresenteerd. Er is echter een aantal fundamentele en maatschappelijke kanttekeningen te plaatsen bij natuurontwikkeling en ontgronden.

In verschillende kwaliteitstypen blauwgrasland en heischraal grasland werd bodemchemisch, bodembiologisch en vegetatiekundig onderzoek uitgevoerd om te toetsen of er een relatie bestaat tussen bovengrondse en ondergrondse biodiversiteit. Hoewel verschillen tussen diverse kwaliteitstypen grasland in veel gevallen niet significant aantoonbaar zijn geven de resultaten voldoende evidentie dat het bodemleven een essentiële factor is voor de kwaliteit van de vegetatie; aantasting van onderdelen van het bodemvoedselweb leidt tot een versterkte bodemproductiviteit, maar een verminderde diversiteit en specificiteit van de vegetatie in schraalgraslanden. Effectgerichte maatregelen zouden zich daarom tevens moeten richten op het bodemvoedselweb.

Complexe leefgebieden met gradiënten en mozaïeken (of combinaties van habitats) zijn voor veel dier- en plantensoorten noodzakelijk om duurzaam te kunnen voortbestaan. Dit rapport (in samenwerking met Sichting Bargerveen) presenteert een methodisch raamwerk voor de analyse van ecologische gradiënten op het schaalniveau van natuurdoeltypen en Natura 2000-habitattypen en geeft enkele uitgewerkte voorbeelden. Voor de diersoorten van de habitatrichtlijn zijn de benodigde landschapsfuncties voor voedsel, reproductie en beschutting gecodeerd en toegekend aan natuurdoeltypen. Apart uitgewerkte onderdelen van het raamwerk zijn een methode voor de analyse van abiotische gradiënten op grond van de ecologische bodemkaart van Nederland en een methode voor de stapsgewijze analyse van het gradiëntkarakter van vegetatietypen

Het doel van het OBN-onderzoek naar de Zuid-Limburgse hellingbossen is het aangeven van concrete opties voor de beheerder waarmee de oorspronkelijke diversiteit aan planten- en diersoorten van deze bossen behouden dan wel hersteld kan worden. Uitgangspunt hierbij is dat er sprake moet zijn van een gedifferentieerd beheer, waarbij rekening wordt gehouden met de – grotendeels geologisch bepaalde – landschappelijke context, waarbij niet alleen verschillende regio’s (löss-, mergel en vuursteengebied) maar binnen elke regio ook verschillende hellingzones met hun specifieke waarden worden onderscheiden

Onderwaterdrains vormen een alternatief voor het verhogen van slootpeilen om maaivelddalingen te beperken, waarbij toch goede omstandigheden voor het boerenbedrijf worden gehandhaafd. Daarbij wordt via drains oppervlaktewater aangevoerd onder het maaiveld. Als bezwaar tegen onderwaterdrains wordt vanuit natuurbeschermingsorganisaties gewezen op het gevaar van interne eutrofiering en veenafbraak. Via een literatuurstudie is onderzocht welke effecten inlaat van ‘Gebiedsvreemd’ sulfaathoudend water heeft op de mobilisatie van met name fosfaat door afbraak van veentypen onder anaerobe condities zoals in het Hollandse Veenweidegebied kunnen voorkomen. Voor het onderzoek zijn zowel peer reviewed .wetenschappelijke artikelen als interne rapporten met resultaten van toegepast onderzoek geraadpleegd. Zowel empirische als experimentele studies zijn in beschouwing genomen. Naast veel overeenkomsten in effecten worden ook verschillen in resultaten gevonden. Deze verschillen zijn waarschijnlijk toe te schrijven aan het toepassen van doorstroomsystemen dan wel stagnante systemen tijdens experimenten waardoor het instellen van chemische evenwichten tussen vaste en opgeloste fase van de bodem worden beïnvloed.

Dienst Landelijk Gebied (DLG) heeft van de provincie Gelderland in het kader van NBL (natuur buiten landinrichting) opdracht gekregen voor de inrichting van een aantal percelen nabij de steengroeve ten oosten van Winterwijk. Het gebied is bekend onder de naam Willinks Weust. Alvorens kan worden ingericht is een ecohydrologisch en biochemisch onderzoek noodzakelijk. Het gebied is echter ook sterk verdroogd door diepe ontwateringsloten, met name in het erosiedal en op de overgang naar het plateau. Ook de steengroeve aan de noordkant van het gebied heeft in een overgangzone een verdrogende invloed. Inrichting van de percelen en herstel van de hydrologie bieden goede mogelijkheden de natuurwaarden in het gebied te herstellen en versterken.

Om verdroging in beeld te brengen is, naast informatie over hydrologische randvoorwaarden voor natuur, informatie nodig over actuele grondwaterstand, kwel en kwaliteit van ingelaten water in natuurgebieden. In dit werkdocument wordt een methode beschreven waarmee, uitgaande van bestaande landelijke modelberekeningen ecologisch relevante informatie over kwel in de wortelzone kan worden berekend. Informatie over kwelsamenstelling kan met de huidige modellen nog niet berekend worden. Uitgaande van meetresultaten en geostatistiek zijn landelijke kaarten gemaakt van grove kweltypen. De kaartbeelden waarin de invloed van regenwater, hard grondwater, Rijnwater en zeewater is weergegeven laten plausibele patronen zien. Een grondwaterstromingsmodel berekent de kwelflux over de eerste scheidende laag terwijl planten reageren op kwel die van invloed is op de omstandigheden in de wortelzone. In het proefgebied Drentse Aa zijn twee methoden beproefd om kwelfluxen uit het hydrologisch model (MIPWA), ontwikkeld door Deltares, te vertalen naar een kwelflux tot in de wortelzone. De modelvoorspellingen over het al dan niet voorkomen van ecologisch relevante kwel zijn in het Drentse Aa-gebied getoetst aan gegevens die ecologisch relevante kwel indiceren, zoals humusprofielen, vegetatieopnames en bodemchemische analyses. De drie getoetste kwelkaarten onderschatten alle het areaal met kwelinvloed. De geringste onderschatting wordt gemaakt met de MIPWA-kwelkaart van de flux over de eerste scheidende laag. Deze uitkomst is onverwacht omdat op theoretische gronden verwacht mocht worden dat de kwelflux over de eerste scheidende laag niet overal tot in de wortelzone doordringt. Dit impliceert dat het gebruik van de toegepaste regenwaterlensmodule gekoppeld aan een regionaal grondwatermodel nog niet de meerwaarde oplevert die op theoretische gronden mag worden aangenomen. Verbetering van de methodes is dus gewenst.

Wie geluk heeft komt in Zuid Limburgse bossen nu een van de meest bijzondere orchideeën van Nederland tegen: de Purperorchis, alleen al door zijn formaat (tot 75 cm hoog!) een opvallende verschijning. Het is een van de bedreigde soorten die in de laatste decennia zo goed als verdwenen was uit Nederland. Dankzij succesrijk herstelbeheer is deze soort in sommige hellingbossen bij Oud-Valkenburg inmiddels niet zeldzaam meer.

De afgelopen jaren is in veel graslandreservaten een zodanige toename van Pitrus geconstateerd dat botanische en weidevogeldoelstellingen niet meer kunnen worden gerealiseerd. Het probleem doet zich vooral voor op gronden die de laatste 20 jaar zijn overgekomen uit de landbouw. Op verzoek van en in samenwerking met Staatsbosbeheer heeft het OBN deskundigenteam natte schraallanden in 2003 een onderzoeksprotocol opgesteld om dominantie van pitrus terug te dringen. Dit heeft in overleg met Staatsbosbeheer geleid tot de selectie van het Geeserstroomgebied als locatie voor experimenten op praktijkschaal. De vegetationtwikkelingen over de afgelopen 2 jaar staan in dit rapport centraal

Om een goede uitgangssituatie voor natuurontwikkeling mogelijk te maken kan het zinvol zijn om de bouwvoor en / of diepere bodemlagen te verwijderen. Dat is echter lang niet altijd haalbaar of wenselijk. Het uitmijnen kan dan een alternatief zijn. Dit nu is onderzocht door het selectief toedienen van voedingsstoffen, bv stikstof en kalium, waardoor fosfaat versneld via planten en afmaaien aan de bodem wordt onttrokken.

Bodemgeografisch onderzoek van het natuurgebied Olde Maten; actualisatie van de bodemkaart 1:10.000. Van het natuurgebied Olde Maten is onvoldoende actuele informatie beschikbaar over bodemopbouw, voedselrijkdom van de bovengrond en de waterhuishouding om een ontwerpplan te kunnen opstellen voor inrichting als Natura-2000-gebied. Er is actuele patrooninformatie verzameld over zand- en veendikte en over verandering in het grondwaterstandverloop. Het risico van interne eutrofiering door vernatting is beoordeeld door fosfaatgehalten te relateren aan ijzergehalten in de bodem en is gering. Het advies over te nemen inrichtingsmaatregelen om een gewenste fosfaattoestand voor beoogde natuurdoeltypen te verkrijgen, hebben wij onderbouwd met een gebeurtenis-beslissingsboom per deelgebied.

De afgelopen jaren is in graslandreservaten dusdanig veel pitrus geconstateerd dat botanisch beheer en weidevogels niet meer kunnen gerealiseerd. Het probleem doet zich vooral voor op gronden die de laatste 20 jaar zijn overgekomen uit de landbouw. Op verzoek van en in samenwerking met Staatsbosbeheer heeft het toenmalige OBN deskundigenteam natte schraallanden in 2003 een protocol opgesteld voor experimenten waarin beheersmaatregelen worden onderzocht op hun effectiviteit om dominantie van Pitrus terug te dringen. Dit protocol heeft in overleg met Staatsbosbeheer geleid tot de selectie van het Geeserstroomgebied als locatie die geschikt is voor de uitvoering van de voorgestelde experimenten

De mogelijkheden voor natuurontwikkeling op voormalige landbouwgronden worden sterk bepaald door de fosfaatbeschikbaarheid. In een case study is de zogeheten GM Soil Meter gebruikt om de bodem vlakdekkend te scannen op de fosfaatbeschikbaarheid. Deze Soil Meter bevat een sensor waarmee natuurlijke radioactiviteit uit de bodem in de vorm van gammastraling wordt gemeten. Gammaspectra worden gekalibreerd aan chemische bodemeigenschappen. Door proceskennis over P-adsorptie- en -desorptie te koppelen aan verzamelde ruimtelijke informatie kon vlakdekkende informatie met een hoge resolutie worden verkregen over gebiedsdelen waar een te hoge fosfaatbeschikbaarheid is te verwachten. De verkregen kaartinformatie is veelbelovend: de patronen zijn met gebiedskennis te interpreteren. Een validatiestudie verdient aanbeveling om de betrouwbaarheid te kwantificeren

In het Lankheet gebied onderzoeken Alterra en KIWA al enkele jaren of bevloeiing kan helpen de kwaliteit van beekbegeleidende, natte bossen te verhogen. In de eerste jaren werd er bevloeid met basenrijk oppervlaktewater, maar in droge jaren was er hiervoor niet genoeg water beschikbaar. Sinds de aanleg van zuiveringsmoerassen kan water voortaan via stuwen gereguleerd naar de natte bossen geleid worden. Helaas zijn de bossen zelfs in de zomer te nat, door kwel van de rietvelden, dus er zullen nog wel aanpassingen in de lokale waterhuishouding nodig zijn. Toch zijn de eerste resultaten bemoedigend

De Kolonievaart is een akkerbouwgebied dat wordt ingericht als natuurgebied. De natuurdoelen die worden nagestreefd zijn natte heide, bos en ven. Er is geen inzicht in de huidige fosfaattoestand en –beschikbaarheid. Het doel van het onderzoek is drieledig en zal leiden tot inzicht in de huidige fosfaattoestand en beschikbaarheid van fosfaat in relatie tot de gewenste natuurdoeltypen, inzicht op de effecten van vernatting op de beschikbaarheid van fosfaat, en een voorstel van inrichtingsmaatregelen die nodig zijn om de gewenste natuurdoeltypen te realiseren. De fosfaattoestand wordt bepaald aan de hand van bodemanalyses, die genomen worden middels een gestratificeerde aselecte steekproef. Uit de interpretatie van de bodemanalyses blijkt dat het gebied Kolonievaart voor het realiseren van de natuurdoeltypen kansrijk is voor uitmijnen en verschralen.

In het landinrichtingsplan van landinrichtingsgebied Haarzuilens is opgenomen dat in het noordelijk deel van het Wielrevelt op gronden van Natuurmonumenten schraalgraslanden ontwikkeld zullen worden. Bij de voorbereiding van de inrichting van schraallanden in het Wielrevelt heeft Dienst Landelijk Gebied behoefte aan aanvullende informatie over de realisatiekansen voor Dotterbloem¬hooilanden. Het gaat met name om aanwezigheid van kwelinvloed in de wortelzone en de fosfaattoestand. Alterra heeft een ecopedologisch onderzoek verricht en de fosfaattoestand beoordeeld. Hoewel regionale kwel in het verleden in het hele studiegebied voor kwam, is dit nu beperkt tot het oostelijk en centrale deel, waar het kleidek dunner is dan in de rest van het gebied. Langs de zuidrand komt lokale kwel voor vanaf de stroomrug ten zuiden van het studiegebied. Een deel van het studiegebied is te droog, in het overige deel is de vochttoestand suboptimaal. Dit zou verbeterd kunnen worden door in delen van percelen de bovengrond af te graven en de bolle ligging te versterken. Vernatten wordt afgeraden

Op de bosgrond onder de bomen zouden allerhande mossen, bloemen en kruiden moeten kunnen groeien. In Nederland lijdt de kwaliteit van de ondergroei echter al enkele decennia onder verzuring, vermesting en verdroging. Natuurbeheerders doen hun best om de schade te herstellen, maar de genomen maatregelen hebben nog onvoldoende effect. De gewenste planten komen pas terug als de basis goed is: de bodem

In Drenthe is het areaal veengronden in de afgelopen decennia met 21 000 ha afgenomen naar ca 33 000 ha. Er is sprake van een sluipend proces van afbraak van organische stof door oxidatie, dat voornamelijk een onbedoeld gevolg is van ontwatering en grondgebruik

Momenteel werken de provincies aan het nieuwe subsidiestelsel voor (agrarisch) natuurbeheer, dat het huidige Programma Beheer gaat vervangen. Het streven is het nieuwe stelsel geïmplementeerd te krijgen in 2009. Met het stelsel is veel bereikt, maar er zijn zeker ook kansen gemist, namelijk om de ecologische kwaliteit van de EHS te realiseren. In dit artikel wordt een voorzet gegeven voor het inbedden van het realiseren van ecologische kwaliteit in een nieuwe regelgeving. Er valt namelijk een kwaliteitsslag te behalen bij het omvormen van landbouwgrond naar natuur

De natuur in Nederland herstelt zich de laatste jaren enigszins door de gunstige effecten van eerder genomen milieumaatregelen. Zo is bijvoorbeeld de luchtverontreiniging met zwavel afgenomen waardoor de zuurgraad van de bodem in natuurgebieden zich lijkt te herstellen. Dat is belangrijk voor allerlei zuurgevoelige planten en dieren.

Op het landgoed Het Lankheet, gelegen tussen Eibergen (Gld.) en Haaksbergen (Ov.) wordt sinds het voorjaar van 2006 een strook verdroogd, beekbegeleidend bos vernat met voorgezuiverd water. In deze proef worden onder meer de mogelijkheden voor herstel van Vogelkers-Essenbos onderzocht. Het onderzoek vindt plaats in het kader van Ontwikkeling + Beheer Natuurkwaliteit (OBN) en is gestart in de nazomer van 2005 en zal worden afgerond in 2009. Het onderzoek werd tot eind maart 2006 begeleid door het Deskundigenteam Natte Schraallanden en nadien door het Deskundigenteam Beekdallandschap

Weidevogels en talloze plantensoorten verdwijnen door veel Pitrus. Alleen de zeldzame Noordse woelmuis is er gek op. En wie inzet op Roerdomp, ganzen, eenden, Bruine kikker, Ringslang en Rugstreeppad, Mineervliegejes, Wortelvlieg, Bladwesp, zakrupsen, libellen, sprinkhanen en spinnensoorten maakt met Pitrus ook een goede kans op succes. Door verzuring en door verruiging van het grasland door Pitrus, dat midden jaren negentig inzette, nam sinds 2000 het aantal weidevogels jaarlijks met 3% af. In 2002 was inmiddels meer dan de helft van het Ilperveld bedekt met Pitrus. Alhoewel niet de enige bedreiging, is de Pitrus de belangrijkste vijand van de weidevogels in het Ilperveld.

Verdroging van veengronden is een veel voorkomend verschijnsel in beekdalen. Hoewel hydrologisch herstel een eerste vereiste is, zijn aanvullende maatregelen wenselijk. In deze obn bijdrage wordt verslag gedaan van ervaringen met het plaggen in De Lage Maden (Drentse Aa), De Barten (Linde) en De Wyldlannen (lage midden, Friesland)

Doel van het onderzoek was inzicht te verkrijgen in de ontwikkelingen van het organische stofgehalte en in het herstel van bodembiodiversiteit na transitie van landbouw naar natuur. Van enkele transitiegebieden werden met beschikbare bodemkundige gegevens over een 30-jarige periode verbanden gelegd tussen organische stof en de bodemzuurgraad en parameters die de kwaliteit van de organische stof typeren. Aanvullend werd bodembiologisch onderzoek uitgevoerd aan organismen uit verschillende trofische niveaus van het bodemvoedselweb.

In de benedenloop van de Hunze zijn nabij De Groeve twee moerasgebieden aangelegd waar Hunzewater kan worden ingelaten en inundatie van het maaiveld mogelijk is. Een van de moerasgebieden (ca 1,5 ha) fungeert als zuiveringsmoeras voor het Hunzewater. In dit gebiedje is nutriëntenonderzoek uitgevoerd

De aanleg van vloeivelden voor zuivering van beekwater kan een bijdrage leveren aan verdrogingsbestrijding, piekafvoerreductie en voldoen aan KRW-doelstellingen. Voor het landgoed het Lankheet is de hydrologische en bodemchemische geschiktheid voor aanleg van moerasfilters onderzocht, op basis van bestaande gegevens en een beperkt veldonderzoek. De belangrijkste conclusies zijn dat het landgoed het Lankheet in hydrologisch opzicht geschikt is. De bodemchemische geschiktheid is door het lage fosfaatbindende vermogen gering

Via beschikbare gegevens is geëvalueerd of het generiek milieubeleid sinds 1990 heeft geleid tot terugdringen van de verzuring en vermesting en op herstel van natuurwaarden van Multifunctionele bossen. Als basis voor de evaluatie zijn bodem- en vegetatiegegevens van ca. 200 opstanden uit het meetnet ‘Vitaliteit en Verdroging’ geanalyseerd. Zowel het bodemchemisch als het vegetatiekundig onderzoek bevestigt dat er in multifunctionele bossen sprake is van een licht herstel van de zuurgraad en een daling van ammoniumgehalten. Er is nog steeds sprake van een voortgezette strooiselaccumulatie, waarschijnlijk als gevolg van een weinig actief bodemleven.

In het kader van obn onderzoek is in het Reestdal een experiment uitgevoerd om na te gaan of de oude praktijk van bevloeiing in aanmerking kon komen als effectgerichte maatregel tegen verdroging en verzuring van dotterbloemhooilanden. Bevloeiing zou de functie van kwel met de aanvoer van bufferende stoffen (kalium, calcium, ijzer) kunnen overnemen.

Een zand-, klei- en veengrond werden in het laboratorium onderzocht op het desorptiegedrag van fosfaat na vernatting gevolgd door het adsorptiegedrag in een daarop volgende droge periode. Wij concluderen dat fosfaat tijdelijk vrijkomt, maar op iets langere termijn weer wordt vastgelegd. De bindingsterkte neemt bij inundatie af naarmate de grond rijker is aan organische stof. De resultaten bieden uitzicht op nieuwe vormen van waterbeheer waarmee fosfaatbeschikbaarheid op duurzame manier kan worden teruggedrongen

In deze studie is een methode ontwikkeld om de voedselrijkdom van natuurlijke graslanden te bepalen. De ontwikkelde methodiek moet een bijdrage leveren aan de reductie in de onzekerheid in de voorspelling van kritische depositieniveaus voor stikstof. Het onderzoek leidde tot verrassende resultaten. Een groot aantal bodemparameters waarmee de kalium, fosfaat en stikstofrijkdom van de bodem kan worden beschreven werd gemeten op een 30-tal locaties langs een landschappelijke hydrologische gradiënt

Om na te gaan of bij omvorming van landbouwgronden naar natuur ontgronding noodzakelijk is, is voor twee gebieden (namelijk Cranendonck, Noord-Brabant en Loefvledder, Drenthe) nagegaan in hoeverre de voedselrijkdom, en met name daarbij de fosfaatvoorraad in de bodem, is afgenomen onder verschillende vormen van beheer. Van beide gebieden zijn gegevens over 30 jaar beschikbaar, wat vergelijkenderwijs gebruikt kon worden

In natte natuurgebieden wordt steeds vaker oppervlakkig pyriet aangetroffen in de bodem. Dit wijst op interne eutrofiering, waarbij sulfaat en ijzer worden gereduceerd en stikstof en fosfaat vrijkomen. Doel van het onderzoek was de ernst en omvang van dit probleem te verkennen. Daartoe werd op 32 standplaatsen in 14 natuurgebieden de pyrietvoorraad in de bodem geanalyseerd. De pyrietvoorraad kan zowel verklaard worden uit de aanvoer van sulfaat via atmosferische depositie sinds 1880 als uit toestroming via lokale kwelsystemen sinds de afgelopen halve eeuw. Micromorfologisch onderzoek toonde aan dat pyrietvorming een actueel proces is, maar kon geen uitsluitsel geven over de herkomst. Via regressieanalyse werden de sleutelfactoren voor pyrietvorming en interne eutrofiering bepaald. Onderzocht werd in welke mate het gevormde pyriet de fosfaatbindingscapaciteit en de fosfaatmobilisatie beïnvloed kan hebben. Uit het onderzoek blijkt dat bij vernatting het sulfaateffect dat door de aanwezigheid van pyriet kan worden verklaard een veelvoud kleiner is dan het vernattingseffect op zich zelf. Lokaal kunnen echter ernstige problemen ontstaan

Door atmosferische stikstofdepositie zijn veel dennenbossen van de arme zandgronden vermest en in hun successie verstoord. Bij Kootwijk is in een voedselarm dennenbos onderzocht of de overmaat aan stikstof die in de strooisellaag lag opgeslagen door brand kan worden teruggedrongen en de bosontwikkeling zo kan worden teruggezet naar een voedselarme pionierfase. Op grond van de resultaten lijkt het twijfelachting dat brand effectief is als maatregel tegen vermesting. Hoofdlijnen uit Alterra rapport 1028; gevolgd door de visie van de beheerder (Staatsbosbeheer) in de persoon van Klein Lebbink

Door atmosferische stikstofdepositie zijn veel bossen van de arme zandgronden vermest en in hun verdere successie verstoord. In een voedselarm dennenbos op zandgrond is onderzocht of door brand de overmaat aan stikstof die in de strooisellaag ligt opgeslagen kan worden teruggedrongen en de bosontwikkeling kan worden teruggezet naar een voedselarme pionierfase. Het onderzoek werd uitgevoerd bij Kootwijk waar in 1995 een bosbrand woedde. De vegetatie- en bodemkundige toestand van voor de brand, één en negen jaar na de brand werd geanalyseerd. Een belangrijke conclusie is dat brand eerder tot een verrijking van de bodem leidt dan tot een verschraling. Door brand vindt een verplaatsing van elementen van ectorganische naar endorganische horizonten plaats. Weliswaar verdwijnt er in zijn totaliteit stikstof, maar direct na de brand is de bodem sterk verrijkt met kalium, ammonium en fosfaat en in zuurgraad gedaald. Bovendien wordt het beschikbaar gekomen ammonium door micro-organismen vastgelegd in organische stof wat daardoor een rijk karakter krijgt. Dit effect is negen jaar na de brand nog steeds aanwezig. Het laten staan van de necromassa na de brand, zoals in Kootwijk plaatsvond, draagt niet bij aan het terugzetten van de vegetatiesuccessie naar een initieel schraal stadium, maar wel aan de diversiteit van bodemeigenschappen

Twee 30-jarige reeksen met natuurontwikkeling op fosfaatverrijkte vochtig tot droge gronden werden vegetatiekundig en bodemkundig geanalyseerd op de mate waarin natuurdoeltypen werden gerealiseerd in relatie tot de fosfaattoestand van de bodem. In beide casestudies werden geen inrichtingsmaatregelen genomen, zodat de fosfaattoestand die door landbouwkundig gebruik was ontstaan, tevens het uitgangspunt voor natuurontwikkeling is geweest. In Baronie Cranendonck werd via extensieve begrazing en in Loefvledder via maaien en afvoeren een halfnatuurlijk beheer gevoerd. Bij beide vormen van beheer blijkt de productie van de vegetatie over een periode van 30 jaar sterk te zijn gedaald, waarbij de fosfaatvoorraad en -beschikbaarheid in de bouwvoor van percelen in de Baronie sterk daalden, maar in die van Loefvledder toenamen. Niet zozeer de beheersvorm maar de bodemkundig/hydrologische gesteldheid is van invloed op de vermindering van de fosfaatvoorraad. Uit het onderzoek kan worden geconcludeerd dat zonder afgraven zowel via begrazing als via hooien laagproductieve vegetaties van de Koelerio-Corynephoretea en het Nardo-Galion saxatilis kunnen worden ontwikkeld op matig tot sterk fosfaatverzadigde gronden. Onder invloed van beide beheersvormen zijn vooral de beperking aan stikstof- en kalium van invloed geweest op de teruglopende productiviteit. Verdere verschraling is alleen mogelijk indien fosfaatbeperking ontstaat, wat in de huidige situatie nog niet het geval is. Wel lijkt het van belang maatregelen te nemen die de kolonisatie van karakteristieke plantensoorten via dispersie van zaden vereenvoudigt