Search

Hendiadyses, which have been in common use since the earliest periods of Turkish, are employed for emphasis as well as to add beauty to the expression. Hendiadyses, especially common in Old Uyghur Turkish, may have been used to translate the text more accurately and descriptively. Thus, the source language may also have affected the use of hendiadyses. In this paper, based on the Chinese equivalent of the AYIV text, the Chinese equivalents of the hendiadyses will be determined and the way they were formed, the meaning differences of the Old Uyghur words will be revealed. Thus, the paper will contribute to Old Uyghur lexicology studies., Türkçenin en eski dönemlerinden beri yaygın bir kullanıma sahip olan ikilemeler, dilde pekiştirme sağlamakla birlikte anlatıma güzellik katmak amacıyla da kullanılmaktadır. Özellikle Eski Uygur Türkçesinde yaygın olan ikilemeler, çevrilen metni daha doğru ve açıklayıcı tercüme etmek amacıyla kullanılmış olabilir. Böylece çevirilen kaynak dilin de ikilemeler konusunda etkisi söz konusu olabilir. Bu çalışmada AYIV metninin Çince denkliğinden yola çıkılarak ikilemelerin Çince denklikleri tespit edilip onların nasıl oluşturuldukları ve Eski Uygurca kelimelerin anlam farklılıkları ortaya çıkarılacaktır. Böylece Eski Uygurca sözlük çalışmalarına katkı sağlanacaktır.

İnsanın en büyük amacı tanrıyı ya da belki kendini bulmaktır. Tanrıyı ya da kendini bulan kişi ebedi sükûnete ve özgürlüğe kavuşmuş olacaktır. Bu yüzden mitolojilerde/edebî metinlerde ‘seçilmiş kahraman’, ‘büyülü nesne’yi bulmak için bir yolculuğa çıkar. Elbette ki bu arayış ve yolculuk kahraman için engellerle ve tehlikelerle dolu bir yolculuktur. Kişinin kendiyle hesaplaştığı, kendini dinlediği, hatta kendini öldürüp yepyeni bir tanrısal insan yarattığı bu yolculuğun sonunda kahraman ebedi mutluluğu elde edecektir. Kahraman artık benliğini öldürmüş, tüm duygularından ve arzularından kurtulmuştur. Sonuç: nihai kurtuluş. Eski Uygur Türkçesiyle yazılmış anlatıların pek çoğunda kahraman ve kahramanın yolculuğunu görmek mümkündür. Bu metinlerde yer alan kahramanların yolculuğunu takip etmek bu anlatıların daha iyi anlaşılmasını sağlayacağı gibi metinlerin semantik örgüsünü ortaya çıkarmak açısından da yardımcı olacaktır. Bu düşünceden hareketle Eski Uygur Türkçesinin önemli metinlerinden biri olan İyi ve Kötü Prens Öyküsü’ndeki ana kahramanın yolculuğu ele alınmış ve bu yolculuk Joseph Campbell’in Kahramanın Sonsuz Yolculuğu adlı çalışmasına uyarlanarak tahlil edilmiştir., Human’s greatest goal is to find God, or perhaps himself/herself. Human who finds God or himself/herself will attain eternal peace and freedom. That’s why the ‘chosen hero’ in mythologies/literary texts goes on a journey to find the ‘magical object’. Of course, this quest and journey is a journey full of obstacles and dangers for the hero. The hero will attain eternal happiness at the end of this journey in which the person settles accounts with himself/herself, listens to himself/herself, even kills himself/herself and creates a new divine person. The hero has now killed his/her ego, freed from all his/her feelings and desires. The result: ultimate liberation. It is possible to see the hero and the hero’s journey in many of the narratives written in Old Uyghur. Following the journey of the heroes in these texts will not only provide a better understanding of these narratives, but will also help to reveal the semantic pattern of the texts.Based on this idea, the journey of the main hero in The Story of the Good and the Bad Prince, one of the important texts of Old Uyghur Turkish, was discussed and this journey was analyzed by adapting it to Joseph Campbell’s The Hero’s Endless Journey.

Dinler tarihi incelendiğinde ibadet şekillerinin ve bu ibadet şekillerinin çeşitli simgelerinin ortaklık gösterdiği görülecektir. İlahi olana yaklaşmak ve çeşitli kazanımlar elde etmek için dua ya da büyülü sözler okumak tüm dinlerde mevcuttur. Budizm’de özellikle de Tantrik Budizm’de buna benzer ibadet şekilleri bulunmaktadır. Bunlardan biri maṇḍala töreni esnasında bir Buddha’nın dhāraṇīsi okunarak Budha’nın tasvirini mantralar eşliğinde resmetmektir. Bu mantralar içten söylendiği zaman kişinin kazanımları elde etmesi daha kolay olacaktır. Uygur Türkçesinde Cuṇḍīdevīdhāraṇī ‘Cuṇḍī tanrıçanın/Buddha’nın dhāraṇīsi’nde Cuṇḍī Buddha’nın tasviriyle ilgili çeşitli bilgiler bulunur ve onun resminin yapılmasıyla ilgili çeşitli talimatlar verilir. Bu talimatlara göre, göl suları içerisinde iki ejderha kardeş tarafından korunan nilüfer çiçeğinin içine oturmuş şekilde Cuṇḍī Buddha resmedilir ve Cuṇḍī’nin üç gözü vardır. Bununla birlikte Cuṇḍī Buddha’nın on sekiz eli bulunmaktadır ve bu on sekiz elinde çeşitli objeler tutmaktadır. Bu çalışmada Cuṇḍī Buddha’nın tasvirinde bulunan sembolik ifadeler ve onların anlamsal değerleri üzerinde durulacaktır. Böylece bu sembolik ifadelerin Uygurcadaki yeri tespit edilecektir.

Matematiksel değer olarak tüm evreni ölçümleyen sayılar, kültürel ve dinî çeşitli anlamları içinde barındırır. Bu bağlamda Eski Uygur Türkçesindeki 108 boncuktan oluşan tespih, bir dhāraṇīnin 108 kez tekrar edilmesi ya da Mañjuśrī Buddha’nın 108 adının tekrarı gibi örneklerdeki 108 sayısı da önemli bir sayısal değerdir. Çünkü gerek Budizm’de ve gerekse diğer dinlerde 108 sayısı oldukça önemli bir yere sahiptir. Eski Uygur Türkçesindeki 108 sayısı da incelendiğinde görülecektir ki bu sayı üç farklı yaratılışı ifade etmektedir. Bunlar; 1. Evren, 2. Dünya, 3. İnsan. İlk olarak burada evrenin yaratılışında güneş, dünya ve ayın birbiri ile olan mesafeleri söz konusudur. İkincisi dünyanın yaratılışıdır ve dünyada ya da doğada önemli bir kural olan altın oran kuralı 108 sayısıyla bağlantılıdır. Son olarak da insan vücudu ve ruhu 108 sayısıyla ilintilidir. İnsan bedeninde bulunan 108 basınç noktası ile beden ve tanrı arasındaki mesafe 108 sayısıyla gösterilir. Ayrıca matematiksel ve astronomik değer taşıyan 108 sayısı astrolojiyi de ilgilendirir.

Şiŋko Şeli Tutuŋ tarafından 10. yüz yılda Çinceden Uygurcaya çevrilen Xuanzang Biyografisi ünlü seyyah Xuanzang’ın 7. yüzyılda Çin’den Hindistan’a yapmış olduğu seyahati içerir. 10 kitap hâlinde olan bu biyografi, içerdiği kelimeler, atasözleri, coğrafi adlandırmalar, dinî terminoloji ve daha pek çok konuda bize zengin malzeme sunar. Ne var ki eser Çinceden Uygurcaya çevrilmiş olsa da 法師fashi, 白馬寺 baimasi, 班 ban, 碑 bei, 貝 bai, 戊wu, 草 cao, 笙歌 shengge, 瀔 gu, 道恭 daogong, 夾 jia, 街 jie, 晋昌 里 jichangli vs. gibi pek çok Çince kelimeyi içinde barındırır. Bu çalışmada eserde geçen bir kısım Çince kelimeler tespit edilerek bu kelimelerin sınıflandırılması yapılacak ve hangi alanlarda kelime alıntılandığı ortaya konulanacaktır.

Budist Uygur metinleri dinî metinler olduğu için bu metinler pek çok anlamsal değer ifade eder. Eski Uygur metinlerinde mandal ve tilgen kelimeleri bulunmaktadır. Sanskrit kökenli olan maṇḍala kelimesi, Mahāyāna Budizm’inde ve Tantrik Budizm’de önemli bir yere sahiptir. Büyüsel ve simgesel bir anlam ifade eden maṇḍala, Budizm’de insan fizyolojisinin oluşumu, şehir, kent ve sarayların inşası ve evrenin oluşumuyla bağlantılıdır. Bu makalede ise insan fizyolojisi ile ilgili maṇḍala konusu incelenecektir. İnsan fizyolojisinin oluşumu canlının ölümüyle başlar. Ölen canlı ara dünyada 49 gün geçirir, fakat aynı zamanda bu ara dünyada yeniden doğumsüreci de başlamıştır. Yeniden doğum sürecine giren canlının bedeni de bu süreçte oluşmaya başlar. Bu bağlamda bu makalede hem insan bedeni hem de insan bedeninde bulunan enerji noktalarıyla birlikte Buddhalar ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

Budist Uygur metinlerindeki t(e)ŋri sözü, Tanrı hayat şeklini ve Budizm’deki Tanrıları ifade etmekle birlikte Buddha’nın sıfatı olan t(e)ŋri t(e)ŋrisi ‘tanrılar tanrısı’ ifadesi için de kullanılır. Bu durum Budizm ile alakalıdır. Bununla birlikte Eski Uygurcada kullanılan pek çok t(e)ŋri sözü, tercüme edilen orijinal metinlerde bulunmazken Uygur metinlerinde sıklıkla kullanılmaktadır. Bu çalışmada t(e)ŋri sözünün orijinal metinlerde kullanılmadığı halde Budist Uygur metinlerinde neden kullanıldığı konusu üzerinde durulacaktır.

This theis is prepared to defect the word groups in Nehcu’l-Ferdais. Nehcu’l-Ferdais was written by Kerderli Mahmud in 14th century which has a great importance at Turkish language history. It is a kind of religious-didactic literary work and it reflects Harezm Turkish language characheristics. In the research based on this work of art, fifteen word groups detected and they grouped in themselves. The usage of handled word groups with other word groups and function in the sentences is placed in the thesis. Bu tez Nehcü’l-Feradis’te geçen kelime gruplarını belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Türk dil tarihi açısından kıymetli bir eser olan Nehcü’l- Feradis 14. yüzyılda Kerderli Mahmud tarafından yazılmıştır. Dinî- didaktik bir eserdir ve dili Harezm Türkçesinin özelliklerini yansıtır. Bu eser temel alınarak yapılan çalışmada on beş kelime grubu tespit edilmiş ve bunlar da kendi içinde gruplandırılmıştır. Ele alınan kelime gruplarının diğer kelime gruplarıyla birlikte kullanılışlarına ve cümle içindeki görevlerine de çalışmada yer verilmiştir.

Animals have an important role in Turkish society. Animal names in the Old Uighur society had been used as sacred terms like in Manihaist and Buddhist translation texts too. In the Old Uighur Buddhist texts animal life forms is one of the three devil life forms and, Hayvanlar, Türk toplumunda önemli bir yere sahiptir. Eski Uygur toplumunda da büyük öneme sahip olan hayvan adları özellikle Budist ve Manihaist çeviri metinlerinde dinî terim olarak kullanılırlar. Eski Uygur Budist metinlerinde hayvan hayat şekli, üç kötü hayat şeklinden biridir ve günahkâr canlılar bu hayvan hayat şeklinden birinde doğarlar. Yine Manihaizmde de önemli bir yere sahip olan hayvan hayat şekli, beş kötü dünya içerisinde gösterilir ve karanlıklar dünyası olarak tanımlanırlar. Buna rağmen pek çok hayvan adı özellikle Budizmde Buddhaları ve Tanrıları simgeleyen adlar olarak da kullanılmaktadır. Böylece dinî bir terim niteliği taşıyan bu hayvan adları, Eski Uygurcada genellikle simgesel anlamlar ifade etmektedirler. Yine bu dönemdeki hayvan adları, dinî terim olmak dışında da pek çok anlamda kullanılabilmektedir. Bu dönemdeki hayvan adları zaman isimleriyle birlikte bitki ve organ adları da olabilmektedir. Ayrıca hayvan adları, pek çok atasözü niteliği taşıyan ifadelerde kullanılmakla birlikte tıp metinlerinde de yer almaktadır

In this study, katun, kunçuy, kişi, yutuz, evçi “woman, wife, wives” and koduz, tul, kara tul “widow” in Runic Turkish inscription were examined and compared with the Old Uyghur text. This examined resulted, in the woman’s words about the Turkish Runic inscriptions that have been demonstrated to meet a particular title and the existence of a hierarchical order among women, Bu çalışmada, Runik Türk yazıtlarındaki katun, kunçuy, kişi, yutuz, evçi “kadın, eş, zevce” ve koduz, tul, kara tul “dul kadın” kelimeleri Eski Uygurca metinleriyle karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu incelemenin sonucunda Runik Türk yazıtlarındaki kadın ile ilgili sözlerin belli bir unvanı karşılamakta olduğu ve kadınlar arasında hiyerarşik bir düzenin varlığı ortaya konulmuştur

Erhan Aydın, Eski Türkçe dönemine ait yazıtlardaki yer adlarını toplu olarak ele aldığı, bugüne kadar bulunan hemen hemen bütün yazıtları incelediği, yeni okuyuş ve yeni anlamlandırış önerilerinde bulunduğu eserini, bilim camiasının dikkatine sunmuştur. Moğolistan, Yenisey, Dağlık Altay, Kırgızistan ve Doğu Türkistan bölgesi yazıtlarında geçen yer adlarını konu edinen çalışmanın amacının bu yazıtlarda geçen yer adlarının incelenmesi olduğu yazar tarafından çalışmanın giriş bölümünde belirtilmiştir. Böylece önceki yazıtların yanı sıra yeni bulunanyazıtlar da incelenmiş ve buradaki yer adları da çalışmaya dâhil edilmiştir. Ayrıca çalışmaya dâhil edilen yer adları “dağ adları, ırmak adları, göl adları” biçiminde tematik olarak sınıflandırılmak yerine alfabetik olarak sıralanmıştır. Bununla birlikte çalışmanın sonunda yer alan Dizin bölümünde bu yer adları tematik olarak verilmiştir. Çalışma, “Giriş” bölümünden sonra altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm “Yer Adları Bilimi ve Đlk Çalışmalar” başlığını taşımaktadır. Burada konuyla ilgili temel literatüre yer verilmiştir

Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri başlıklı çalışma Eski Uygur Türkçesindeki Budizm ve Manihaizm metinlerini kapsamaktadır. Çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. Bu bölümler: 1. Eski Uygur Türkçesinde Budizm Terimleri, 2. Eski Uygur Türkçesinde Manihaizm Terimleridir.Eski Uygur Türkçesinde Budizm Terimleri bölümünde terimler öncelikle ETü, Skr., Pali., Çin., Tib., Sgd. ve Toh. olarak sıralanmış daha sonra da terimlerin Budizmdeki anlamları açıklanmıştır. Arkasından terimlerle ilgili Eski Uygur metinlerinden taranan örnekler sıralanmış ve bu örnekler günümüz Türkçesine aktarılmıştır. Bu bölümde terimler, alfabetik sıra hâlinde verilmekten ziyade Budizmin itikadı ve din şablonuna uygun olarak tasnif edilmiştir.Eski Uygur Türkçesinde Manihaizm Terimleri bölümünde ise terimler öncelikle ETü., Syr. ve Sgd. olarak sıralanmış olup daha sonra da terimlerin Manihaizmdeki anlamları açıklanmıştır. Yine Budizm terimlerinde olduğu gibi bu bölümde de terimlerle ilgili Eski Uygur Türkçesi dönemi metinlerinden taranan örnekler verilmiş ve bu örnekler günümüz Türkçesine aktarılmıştır. Yine bu bölümde terimler, alfabetik sıra hâlinde verilmemiş olup Manihaizmin itikadına uygun olarak sınıflandırılmıştır.Çalışmadaki dizin bölümünde ise her iki din ayrı ayrı ele alınmış ve bu dinleri konu edinen terimler de tezde yer alan dillere göre dizinlenmiştir.Anahtar Kelimeler: Eski Uygur Türkçesi, Budizm Terimleri, Manihaizm Terimleri. The study titled Buddhism and Manichaeism in Ancient Uighur Turkish includes the texts for Buddhism and Manichaeism in Ancient Uighur Turkish. This study is composed of two parts. These parts are: 1. Buddhism Terms in Ancient Uighur Turkish and, 2. Manichaeism Terms in Ancient Uighur Turkish.In the part for Buddhism Terms in Ancient Uighur Turkish, the terms are firstly juxtaposed as ETü, Skr., Pali., Çin., Tib., Sgd. and Toh., and then Buddhism meanings of the terms are explained. Subsequently, the examples scanned throughout the Ancient Uighur texts in relation with these terms are listed and they are translated into modern Turkish. In this part, rather than giving the terms in alphabetic sequence, they are classified in accordance with Buddhism belief and religious template.In the part for Manichaeism Terms in Ancient Uighur Turkish, again firstly the terms are juxtaposed as ETü., Syr. and Sgd., and then Manichaeism meanings of the terms are explained. Furthermore, as is seen in Buddhism terms, the examples scanned throughout the texts belonging to the period of Ancient Uighur Turkish in relation with the terms are given, and these examples are translated into modern Turkish. Again in this part, the terms are not given in alphabetic sequence but they are classified in accordance with Manichaeism belief.In index of the study, both religions are examined separately and, the terms discussing these religions are indexed according to the languages included in the thesis.Key Words: Ancient Uighur Turkish, Buddhism Terms, Manichaeism Terms. 613

Bu tez, VIII. yy. - XII. yy. arası Göktürk, Uygur ve Karahanlı sahalarındaki yardımcı fiilleri belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Ele alınan yardımcı fiiller, yapı ve fonksiyon açısından değerlendirilmiştir. Buna göre, yardımcı fiiller `I. Esas Anlamını Korumuş veya İşlev İncelikleri Kazanmış Olan Yardımcı Fiiller` ve `II. Esas Anlamını Kaybederek Kalıplaşmış Olan Yardımcı Fiiller` olmak üzere iki grupta incelenmiştir. Birinci gruptaki yardımcı fiiller de kendi içerisinde `İsimlere Gelen Yardımcı Fiiller` ve `Fiillere Gelen Yardımcı Fiiller` olmak üzere ikiye ayrılmıştır. İsimlere gelen yardımcı fiiller `Oluş ve Kılış Fonksiyonu İle İsme Gelen Yardımcı Fiiller` ve `Bildirme Fonksiyonu İle İsme Gelen Yardımcı Fiiller` olarak incelenmiştir. Fiillere gelen yardımcı fiiller ise kendi içerisinde beş grupta incelenmiştir. Bunlar; 1. Karmaşık Fiiller, 2. Birleşik Kipli Yardımcı Fiiller, 3. Kuvvetlendirme ve İhtimal Fiilleri, 4. Bir Yanı Zarf Fiil Bir Yanı Yardımcı Fiil Olan Birleşik Fiiller veya Tasvir Fiilleri, 5. Belirleyici Yardımcı Fiiller, şeklindedir. İkinci ana grup olan `Esas Anlamını Kaybederek Kalıplaşmış Olan Yardımcı Fiiller` de ise tamamıyla anlam kaymasına uğrayarak kalıplaşma temayülü gösteren yardımcı fiiller ele alınmıştır. Burada birleşik fiilleri oluşturan yardımcı fiiller somut anlamdan sıyrılarak soyut anlama geçmiş ya da geçme temayülü göstermiştir.Anahtar Sözcükler: Eski Türkçe, Yardımcı (Eylemler) Fiiller, Birleşik (Eylemler) Fiiller. This thesis has been prepared to identify the auxiliary verbs used in Köktürk, Uigur, Karakhan fields, between Vm th and XII th centuries. The mentioned auxiliary verbs are evaluated according to the formation and the function. Therefore, the auxiliary verbs are examined into two groups: `I. The auxiliary verbs that preserved the main meaning and gained some functional details` and `II. Stereotyped auxiliary verbs that lost the main meaning.` The auxiliary verbs of the first group are divided into two group called `The auxiliary verbs used with noun` and `The auxiliary verbs used with verbs`. The auxiliary verbs used with nouns are examined as `The auxiliary verbs used with nouns with the function of formation and renderer` and `The auxiliary verbs used with nouns with function of information.` The auxiliary verbs used with verbs are examined in five groups: 1. Complex verbs, 2. Auxiliary verbs with compound mood, 3. Verbs of strengthening and probability, 4. Compound verbs which are adverb verbs on one side and auxiliary verb on the other sides or descriptive verbs, 5. Definitive auxiliary verbs. In the second main group `The stereotyped auxiliary verbs that lost the main meaning` the auxiliary verbs that had meaning slip and tend to be stereotype are dealt with. There, the auxiliary verbs that form compound verbs leave the concrete meaning out and adopt the abstract meaning or tend to adopt it.Key Words: Old Turkish, Auxiliary Verb, Compound Verb. 437

Köktürk ve Uygur dönemi birleşik sayı sisteminde kullanılan ilave sözler, dilin kendi bünyesinde olabileceği gibi yabancı dillerin özellikle de Toharcanın etkisinden de kaynaklanabilir. Köktürk yazıtları birleşik sayı sisteminde kullanılan, fakat Yenisey mezar taşlarında kullanılmayan yine Uygurcanın erken dönem Mani ve Buddha metinlerinde sınırlı sayıda kullanılan ve yine Uygurcanın erken dönem metni olan Maitreyasimit metninde yaygın kullanılan birleşik sayılardaki ilave sözler, yabancı etkiyi özellikle de Tohar etkisini düşündürmektedir, Additional words used in number of compound systems in Köktürk and Uyghur period can be as caused by the origin of language, effect of foreign languages especially Tocharian language. Köktürk inscriptions used in number of compound systems, but the Yenisei tombstones not used, again early period Manichean and Buddhist texts of Uyghur limited number of used and Uyghur early period text that Maitreyasimit text used widely additional words in the number of compound systems suggests of foreign effect, especially Tocharian Language effect

ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDE CEHENNEM ALGISI İLE İSLAMİ DÖNEM ESERLERİNDEKİ CEHENNEM ALGISININ KARŞILAŞTIRILMASIFatih UĞURErciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi, Mayıs 2019Danışman: Doç. Dr. Hacer TOKYÜREKÖZETBu çalışma, Eski Uygur Türkçesiyle yazılmış Budist ve Manihaist metinlerle İslami Dönemde kaleme alınmış dini ve edebi eserlerde yer alan 'cehennem' dünyasının görünümlerinin karşılaştırılmasıdır. Uygur Türkleri Budizm ve Manihaizm inançlarını kabul ettikten sonra dini, sosyal ve kültürel alanda birçok farklılaşma meydana gelmiştir. Bu farklılaşma unsurlarından din olgusunun bir bölümünü oluşturan cehennem algısı bizler için önem arz etmektedir. Özellikle Budist sahada cehennemle ilgili pek çok detay mevcuttur. İslami Dönem eserlerine yansıyan ve yansımayan hususları görme bağlamında başlıklandırmalar benzer nitelikte oluşturulmuştur. Bu başlıklandırmalar sayesinde üç farklı dönemde ortak ve farklı noktaları ifade edip değerlendirmeler yapılmıştır. Bu çalışmada dini metinlerin yanı sıra edebi eserlerden de istifade edilerek kesişim kümeleri yakalanmaya çalışılmıştır. Çalışmada cehennem söz varlığı, köken incelemesi, cehennemin farklı inanç sistemlerindeki görünümleri, cehennemin aynı medeniyet dairesi içerisinde farklı inançları kabul etse de ortak algılar yakalayıp yakalamadığı gibi konulara açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın giriş kısmında araştırma konusu olan Budizm, Manihaizm ve İslamiyet'te cehennem söz varlığının gelişimi ele alınmıştır. İkinci bölümde Eski Uygur Türkçesi Budist ve Manihaist metinlerde cehennem anlayışı, tasvirler, cehennem türleri, günahlar, azaplar, azap ögeleri, cehennemdeki hayvanlar, günahkârların cehennemdeki durumu ele alınıp genel değerlendirme yapılmıştır. Üçüncü bölümde İslami Dönem Türk metinlerde ve Kur'ân-ı Kerim'de cehennem kapsamlı olarak ele alınıp değerlendirilmiştir. Dördüncü bölümde de çalışmanın genel değerlendirilmesinin yapıldığı sonuç bölümü oluşturulmuştur. Eski Uygur Türkçesi ve İslami Dönem metinlerinin incelendiği çalışmada Eski Uygur Budist ve Manihaist metinlerinde yer alan cehenneme dair ifadelerin İslami Dönem eserleriyle uyum gösterip göstermediği tespit edilmiş bunların benzer ve farklılıkları dördüncü bölümde bir sonuca vararak tablolar halinde de gösterilmiştir. Anahtar Kelimeler: Cehennem, tamu 'cehennem', Budizm, Manihaizm, İslamiyet. COMPARISON OF THE PERCEPTION OF HELL IN THE OLD UIGHUR TURKISH TEXTS AND THE PERCEPTION OF HELL IN THE ISLAMIC PERIOD WORKSFatih UĞURErciyes University Social Sciences Institude,MA. Thesis, May 2019Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Hacer TOKYÜREKABSTRACTThis study is a comparison of the Buddhist and Manichaist texts written in Old Uighur Turkish and the views of the world of hell in religious and literary works written in the Islamic Period. After accepting the beliefs of Buddhism and Manichaism, many differentiations occurred in religious, social and cultural fields. The perception of hell, which forms a part of the phenomenon of the religion, became important for us. There are many details about hell, especially in the Buddhist site. In the context of seeing the things that are reflected and not reflected in the works of Islamic Period, the titles are formed in a similar nature. Thanks to these titles, evaluations were made by expressing common and different points in three different periods. In this study, intersection clusters were tried to be captured by using literary works besides religious texts. In this study, it is tried to clarify issues such as the existence of hell, the investigation of origin, the views of hell in different belief systems, the beliefs of different beliefs within the same civilization circle, whether it catches common perceptions about hell. In the introduction part of the study, the development of the word of hell in Buddhism, Manihaism and Islamism is discussed. In the second chapter, the old Uighur Turkish Buddhist and Manichaist texts, the concept of hell, depictions, types of hell, sins, dooms, elements of torment, animals in hell, the situation of sinners in hell, and a general evaluation were made. In the third chapter, in the Islamic Period Turkish texts and in the Qur'an, hell has been considered and evaluated comprehensively. In the fourth section, the final part of the study is evaluated. In the study which examined the texts of Old Uighur Turkish and Islamic Periods, it was determined whether the statements related to the hell included in the Old Uighur Buddhist and Manichaist texts were compatible with the Islamic Period works and their similarities and differences were shown in tables in the fourth chapter.Key Words: Hell, tamu 'hell', Buddhism, Manihaism, Islam. 377

Tezimizde Çağatay döneminin en önemli şairlerinden biri olan Ali Şir Nevayi'nin eserlerinde geçen yardımcı fiiller tespit edilmiş, yapı bakımından sınıflandırılmış ve eserlerden örnekler verilerek açıklanmıştır.Çalışmamızın giriş bölümünde Çağatay Türkçesi ve Ali Şir Nevayi hakkında bilgi verilmiş, ele alınan eserler özetlenmiş ve birleşik fiil tanımı ve tasnifi hakkında kısa açıklamalar verilmiştir.Çalışmamızın inceleme bölümünde ise Ali Şir Nevayi'nin Leyli vü Mecnûn, Lisänü't-Tayr, Sedd-i İskenderî, Ferhäd ü Şîrîn eserlerindeki yardımcı fiiller tespit edilerek sınıflandırılmış ve Çağatay Türkçesinin dil özelliklerini taşıyan bu dört eserdeki örnekler günümüz Türkçesine çevrilmiştir. Değerlendirme ve sonuç bölümünde de çalışmamızın sonucunda elde edilen bulgular değerlendirilmiştir.Anahtar Kelimeler: Çağatay Türkçesi, Ali Şir Nevayi, yardımcı fiiller In our thesis, the auxiliary verbs in the works of Ali-ShirNava'i, one of the most important poets of Chagatai period, were identified, classified in terms of structure and explained by giving examples from the works. In the introduction part of the study, information about Chagatai Turkicand Ali-Shir Nava'i was given, the works discussed were summarized and short explanations were given about the definition and classification of the combined verb.In the analysing section of our study, the auxiliary verbs in the works of Ali-Shir Nava'i's Layli va Majnun (Layli and Majnun) Lisonut-Tayr, Sadd-i Iskandari (Alexander's Wall), Farhad va Shirin (Farhad and Shirin) were identified and classified and the examples in these four works bearing the characteristics of Chagatai Turkic were translated intomodern Turkish. In the evaluation and conclusion section, the findings obtained from our study were evaluated.Keywords: Chagatai Turkic, Ali-Shir Nava'i, auxiliary verbs 214

Bu çalışma Orhun Yazıtlarında bulunan kelimelerin Eski Uygur Türkçesindeki anlamsal gelişimini incelemektedir. Günümüzden yaklaşık bin üç yüz yıl öncesine ait olan Orhun Yazıtları, içerisinde Türk dilinde hala kullanılan kelimeleri barındırmaktadır. Bu kelimelerin yazıldığı dönemden sonraki zaman diliminde nasıl bir gelişme gösterdiği bu açıdan oldukça önemlidir.Çalışmanın giriş kısmında Göktürkler, Orhun Yazıtları Uygurlar, Eski Uygur dönemi metinleri, Dilbilim ve Anlambilim hakkında bilgiler verilmiştir. İnceleme kısmında ise Köl Tegin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarında tespit edilen kelimeler alfabetik sıraya göre toplamı otuz altı tane olan eski Uygur metninde taranmıştır. Bunun sonucunda hala kullanımı devam eden kelime varsa ait olduğu kelime türü belirtilmiştir. Sonrasında kelimenin manasının daha iyi anlaşılması için cümle içerisindeki kullanımı metinden alınan kısa parçalar vasıtasıyla gösterilmiş, örneklerin Türkiye Türkçesine aktarımı yapılmıştır. İncelenen Uygur metinlerinde sıklıkla ikilemeler ve terimsel anlamlar bulunmaktadır. Bu doğrultuda taranan kelimenin Uygur döneminde ikileme içerisinde kullanılıp kullanılmadığı ve terimsel anlam ifade edip etmediği belirlenmiştir. Bu ikileme ve terimler de metinden alınan örneklerle açıklanmıştır. Tez çalışmasının sonuç kısmında incelemeler doğrultusunda genel bir değerlendirme yapılmıştır.Hem Orhun Yazıtlarının hem de Uygur dönemi metinlerinin incelendiği çalışmada, kelimelerin anlam gelişiminin belirlenmesinin yanı sıra kelimelerde meydana gelen fonem farkları da anlaşılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Orhun Yazıtları, Eski Uygur metinleri, anlam, anlamsal gelişim This study examines words of found in Orkhon inscriptions semantic development in Old Uyghur Turkish. About three hundred thousand years ago from our day in the Orkhon inscriptions, contains the words in Turkish language is still used in. From the time these words were written in the next time zone, as demonstrated by an improvement in this respect is very important in how.In the introduction part of the study are given information about Kokturks, Orkhon inscriptions, Uyghurs, the period of old Uyghur texts, linguistics and semantics. In review portion, the words identified in Kol Tegin, Bilge Kagan and Tonyukuk were scanned in the old Uyghur text which was in total thirty-six ve these words were shown in alphabetical order. As a result, if the word is still in use, the type of word to which it belongs is indicated. In order to better understand the meaning of the word, the use of the sentence in the sentence is shown by means of short pieces taken from the text, examples have been transferred to Turkish. In reviewed Uyghur texts often have been found hendiadyoins and semantic meanings. In this direction, it has been determined whether the scanned word is used in the Uyghur period and whether it is meaningful or not. In these hendiadyoin and terms are explained with examples from the text. In the final part of the thesis study, a general evaluation was made according to the examinations.In the study, which examines both Orkhon inscriptions and Uyghur texts, the phoneme differences occurring in the words as well as determining the meaning development of words are understood.Keywords: Orkhon inscriptions, Old Uyghur texts, meaning, semantic development 535

Bu tez Nehcü'l-Feradis'te geçen kelime gruplarını belirlemek amacıyla hazırlanmıştır. Türk dil tarihi açısından kıymetli bir eser olan Nehcü'l- Feradis 14. yüzyılda Kerderli Mahmud tarafından yazılmıştır. Dinî- didaktik bir eserdir ve dili Harezm Türkçesinin özelliklerini yansıtır. Bu eser temel alınarak yapılan çalışmada on beş kelime grubu tespit edilmiş ve bunlar da kendi içinde gruplandırılmıştır. Ele alınan kelime gruplarının diğer kelime gruplarıyla birlikte kullanılışlarına ve cümle içindeki görevlerine de çalışmada yer verilmiştir.Anahtar Kelimeler: Nehcü'l-Feradis, Harezm Türkçesi, Türk Dili, kelime grupları. This theis is prepared to defect the word groups in Nehcü'l-Ferdais. Nehcü'l-Ferdais was written by Kerderli Mahmud in 14th century which has a great importance at Turkish language history. It is a kind of religious-didactic literary work and it reflects Harezm Turkish language characheristics. In the research based on this work of art, fifteen word groups detected and they grouped in themselves. The usage of handled word groups with other word groups and function in the sentences is placed in the thesis.Key Words: Nehcu'l-Feradis, Harezm Turkish, Turkish Language, word group 208