Search

İnsanlık tarihinin en eski dillerinden biri olarak kabul edilen Arapça, Kur’ân-ı Kerîm’in dili olması hasebiyle konuşulduğu bölgenin sınırlarını aşmasının ötesinde tüm Müslümanların ibadet dili olmuştur. İnsanlığa rehber olarak gönderilen Kur’ân-ı Kerîm, doğal olarak Hz. Muhammed’in (sallâllahu ‘aleyh ve sellem) yaşamış olduğu toplumun diliyle nazil olmuştur. Bununla beraber. Kur’ân-ı Kerîm’in dilinin Arapça olmasının başka hikmekleri de bulunmaktadır. İnsanoğlu tabiatı itibariyle süslü ifadeleri ve sanatsal sözleri seven bir varlıktır. Bu yüzden; kitleleri etrafında toplayanlar, soyut bilimsel ifadeler kullananlar değil, sanatsal sözler ve renkli tasvirlerle duygulara hitap eden hatipler olmuştur. Etkili bir anlatımın en önemli aracı olan dil, insanlar, toplumlar veya bireyler arasındaki ilişkilerde çok önemli bir rol oynamış ve dilin kullanım şekline ve ustalığına bağlı olarak değer görerek tarihte yer edinmiştir. Kur’ân-ı Kerîm edebiyatta doruk noktasında olduğundan, ona inanan ve ona gönül veren insanlar, ilk dönemlerden beri Kur’ân'ı doğru okumak ve anlamak gayesiyle, dönemin kendine özgü edebi üslubunu göz önünde bulundurarak çeşitli çalışmalar ortaya koymuşlardır. Meâni’l-Kur’ân, Ğarîbu'l-Kur’ân, Te’vîlu Muşkili’l-Kur’ân ve İ‘râbu'l-Kur’ân gibi eserler, bu çalışmalara örnek verilebilir. Bu tür çalışmaların yanı sıra Kur’ân’ı anlamak için Arapça tüm yönleriyle incelenmiş, günümüze kadar bu alanda birçok çalışma kaleme alınmıştır. “Terakkî” ve “tedellî” üslupları da, belagatçıların ilgisini çeken iki olgudur. “Terakkî” ve “tedellî” üsluplarından her biri Kur’ân’ı Kerîm’in birçok konusu bağlamında kullanılmıştır. Terakkî üslubu, aynı cins ve sınıftan oluşan şeyleri küçükten büyüğe, zayıftan güçlüye ve azdan çoğa doğru sıralamaktır. Tedellî ise bunun tam tersi olup, bahsi geçen şeyleri yukarıdan aşağıya, çoktan aza ve güçlüden zayıfa doğru zikretmektir. Bu üslup muktezâ-ı hale uygundur, sunulan delilleri güçlendirir ve muhatap için sözü daha etkileyici hale getirir. Zira Arapçada kelimeler önem, öncelik ve uyumluluk sırasına göre dizilirler. Bu dizimin birçok amacı var. Bu uyum, Arapça kelimenin güzelliğini daha da artırır. Çünkü Arapça’da kelimeler, ya başka bir kelimenin sıfatı olurlar ya da mevsuf olurlar. Sıfat veya mevsufun dizilişinde “terakkî” ve “tedellî” üslupları önemlidir. Bu üsluplar, dilin güzelliğini göstermekte ve Arapların bu üslupları ne kadar iyi kullandıklarını ortaya koymaktadır. Sıfat sahibi yüce ve şerefli ise, sıfat onunla büyüklük kazanır. Bazen de sıfat, anlatılan kişinin görkemini ortaya çıkarmak için zikredilir. Kur’ân-ı Kerîm, nazil olduğu toplumun dil karakterine uygun olduğundan o toplum tarafından kolaylıkla anlaşılabilen bir kitap olmuştur. İçindeki belagat figürlerinin tamamı Arap dil özellikleri sınırları içindedir. Daha sonraki açıklamaların çoğu, eski Arap şiirinden seçilmiş örneklerle yapılmıştır. Terakkî ve tadellî üslupları, Arap dili ve belagatının önemli güzelliklerinden biri olarak kabul edilir. Belâgat âlimleri, cümle ve kelimelerle ilgili edebî ve anlamsal unsurlara bakmışlar ve ortaya çıkardıkları her güzelliğe bir isim bulmuşlardır. Bu unsurlardan biri de terakkî ve tedelli üslubudur. Bu üsluplar Kur’ân-ı Kerim'de kullanıldığı gibi Peygamberimiz de birçok hadisinde bu üslupları kullanmıştır. Bu iki üslup, Kur'ân-ı Kerîm'deki durumun gerektirdiği duruma uygun olup, delilleri meydan okumada ve bağlayıcılıkta daha beliğ, muhatabı ikna etmek için daha güçlü kılar. Belagatçılar ve yorumcular bu iki üsluba özellikle dikkat etmişlerdir. Çünkü bu üslup sözü daha tatlı hale getirir ve muhatabı etkiler. Ayrıca bu üslup, Kuran'ın icaz yönünü ortaya koyan unsurlardan biridir. Bu iki olgu Kur’ân-ı Kerîm’in birçok konu sadedinde kullanılmıştır. Bu çalışmada ise meânî ilminin takdîm ve ta’hîr konusunun alt başlığı niteliğindeki terakkî ve tedellî üslupları Kur’ân’ı Kerîm’deki bazı örnekler eşliğinde incelenmeye çalışılacaktır.

Hz. Peygamber (s.a.s.) insanla ilgili her alanda ümmetine örnek olarak gönderilmiş bir elçidir. Onun gerek eylem ve gerekse de davranış bakımından ortaya koyduğu model, sünnet olarak isimlendirilmektedir. Dolayısıyla Allah’ın insanlığa gönderdiği örnek şahsiyetin fiillerinin yanında ona isnat edilen her söz, din dili açısından bir değer yargısı içermektedir. Fasih bir dil çevresinde yetişen ve kendi çağında konuşulan Arapçanın dil varlığını bütün yönleri ile aktif olarak kullanan Hz. Peygamber, Kur’an’da kendisine verilen ilahi hakikatleri beyan etme görevi gereğince iletmek istediği mesajları muhataplarına etkin ve dinamik bir şekilde aktarmıştır. Dilbilimsel açıdan bakıldığında kendine özgü üsluba sahip olduğu anlaşılan Resûlullah, Müslümanlar için ideal rol model olması çerçevesinde insanlarla iletişim kurma konusunda da takip edilmesi gereken bir sünnet ortaya koymuştur. Onun kendi dönemindeki fasih Arapçanın anlatım tekniklerini etkin bir şekilde kullandığı ifade üslupları, şekil ve muhteva açısından yukarıda temel nitelikleri anlatılan çatı bir kavram olan sünnetinin bir parçasını oluşturmaktadır. Bu nedenle ona isnat edilen ifadeler üzerinde yapılacak dilbilimsel analiz ve değerlendirmeler, peygamberlik vazifesi uyarınca geliştirdiği nebevî söylemin bir parçası olarak ele alınmalıdır. Bu tespiti doğrulayan en önemli kanıtlardan birisi, Hz. Peygamber’e ait olan anlatımlara genel olarak bakıldığında hiçbir surette söz israfının yapılmamış olmasıdır. Çünkü onun bakış açısına göre söz, boşa harcanmaması gereken değerli bir olgudur. Hadislerin dilbilim açısından irdelenmesine geçilmeden önce Hz. Peygamber’e isnat edilen ve manen rivayet edilen sözlerin onun üslubu konusunda güvenilir bir malzeme olup olmaması konusunun ele alınması gerekmektedir. Dil araştırmaları bağlamında hadislerde yer alan manevi rivayet meselesinin ele alındığı tek alan, normatif ve kural koyucu bir ilim olan nahivdir. Kaldı ki, hadislerin mutlak anlamda nahivde istişhâd için kullanılabileceğini savunan İbn Hişâm ve İbn Mâlik gibi otorite olarak kabul edilen dilciler vardır. Belagat felsefesinin gelişiminde önemli rol oynayan bazı kaynak metinlerin yazarları olan Ebû Hilâl el-Askerî, İbn Reşîk el-Kayravânî, Abdulkâhir el-Cürcânî ve et-Taftâzânî gibi dilbilimciler, hadislerin manen rivayet edilmesi meselesini tartışmamışlardır. Dilbilim açısından hadisler, Hz. Peygamber’in üslubunu yansıtan klasik Arapçanın dil varlığının kaynaklarından birisi olup hadislerin manen rivayet edilmesi konusu, özellikle belagat araştırmalarında herhangi bir problem teşkil etmemektedir. Ayrıca sahih hadis kitaplarında Resûlullah’a isnâd edilen ifadelere bakıldığında onun üslup özelliklerini tespit etme noktasında sıkıntı yaratacak lafız farklılıklarının olmadığı anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber’e ait olan bir ifade üzerinde yapılacak dilbilimsel bir çalışma tabiatı itibari ile bir üslup ve söylem analizidir. Bu açıdan bakıldığında Hz. Peygamber’in genel manada insanlarla, daha özelde ise çocuklarla iletişiminde kullandığı anlatımların dilbilimsel açıdan değerlendirilmesinin hareket noktası, onun ontolojik açıdan insan varlığına bakışının temel ögelerini doğru bir şekilde tespit etmektir. Buradan hareketle ifade edilebilir ki; Hz. Peygamber insanı, Allah’ın muhatap alıp yarattığı saygın ve değerli bir varlık olarak görmektedir. Dolayısıyla o, küçük-büyük, erkek-kadın her insanın değerli olduğunu söz ve fiillerinde ortaya koymuş ve bu konuda müstesna bir örneklik sergilemiştir. Hz. Peygamber çocuklarla olan iletişiminde onların bilişsel gelişim seviyelerine uygun bir ifade üslubu benimsemiştir. Buna göre zaman zaman muhatap aldığı çocukların idrak ve anlayış kapasitesine göre onlara yetişkinlerin anlayabileceği üst düzey mesajlar vermiştir. Bazen de çok sevdiği kuşu öldüğü için kalbi kırık bir çocuğu teselli etme amacı ile şiirsel formda bir anlatım kullanmıştır. Dolayısıyla onun çocuklarla olan iletişiminde ortaya koyduğu üslup özellikleri, anlatım tekniği bakımından oldukça etkin ve dinamik bir görünüm arz etmektedir. Bu makalede Hz. Peygamber’in genel olarak çocuklar hakkında, özel olarak onlarla olan diyaloglarında kullandığı ifadeler, örnekler üzerinden dilbilimsel açıdan incelenmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen verilerin interdisipliner hadis çalışmalarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

İnsanlar ve cinler, bazı açılardan birbirlerinden üstün kılınmış olan varlıklardır. Yirmi üç yıllık bir süre içinde vahyedilen Kur’an’ın, sıkça bahsedilen iki kelimenin tertibini rastgele kullanması düşünülemez. Bu nedenle bu konu üzerinde çalışmak çok önemlidir. Bu çalışmada, bu kelimelerin bağlama göre takdim-tehirlerinin müfessirler tarafından nasıl değerlendirildiği ortaya konulmaya çalışılacaktır. Buradaki amacımız, Kur’an’ın iç bütünlüğünü göz önünde bulundurarak bu konuyu ele almak ve müfessirlerin ulaştıkları sonuçları değerlendirmektir. İnsanlar ve cinler, Allah’ın ilahi emirlerine uymak ya da uymamak konusunda özgür olarak yaratılmış varlıklardır. Ortak özellikleri, akıl sahibi olmaları ve iyiyle kötüyü ayırt etme gücüdür. Yaratıldıkları özler, hareket tarzları, güçleri ve yetenekleri açısından farklı olmakla birlikte, ilahi hitaba muhatap olma, günah ve iyilik yapma potansiyeline sahip olma ve cezayı hak etme bakımından ortak özelliklere sahiplerdir. Kur’an’da “cin” ve “ins” kelimelerinin bir arada geçtiği yerlerde, daha çok “cin” kelimesi ilk olarak geçmektedir. Birbirlerine “vâv” harfi ile atfedilen kelimelerin tertibinin farklı olması cümleye fazladan bir anlam katmamaktadır. Bunun nedeni, “vâv” harfinin tertip ifade etmemesidir. Müfessirlerin görüşleri farklı düşünce sistemlerine dayanıyorsa ifadeler aynı olmasına rağmen bazen birbiriyle zıt görüşler ileri sürülmektedir. Müfessirler bu iki kelimenin beraber geçtiği yerlerde takdim tehirleri konusunda yorum yapma zorunluluğu hissetmedikleri için bazen ortaya koydukları genellemelerin uzlaştırılmasının oldukça zor olduğunu da belirtmek gerekmektedir. Eğer ayetin bağlamı Allah’ın, kullarını imtihana tabi tutması ise önce “cin” kelimesi gelir. Bu bağlamda “cin” kelimesinin önce geçmesi cinlerin insanlardan önce yaratıldığı, insanlardan daha güçlü oldukları, günah işlemeye daha yatkın oldukları ve sayılarının daha fazla olduğu şeklinde yorumlanmıştır. Belagat yeteneği daha fazla olan insanlar Kur’an’ın bir benzerini getirme konusunda önce zikredilirken yeryüzünde ve gökyüzünde hareket kabiliyeti yüksek olan cinlerin kâinatın dışına çıkma bağlamında meydan okuyan âyette önce zikredildiği görülmektedir. Kur’an’ın bu retoriğinin sosyo-kültürel durumlarla yakından ilişkili olduğu görülmektedir. Cinlerin cezayı hak eden günahkâr kullar olduğu gerçeği, ilk muhatapların olağanüstü güçleri cinlere atfetmelerine ve kendilerini olası zararlardan korumak için cinlere kulluk etmelerine bir cevap olarak, bu gibi bağlamlarda “cin” kelimesi “insan” kelimesinden önce getirilmek suretiyle bu gerçek vurgulanmaktadır. İlgili âyetlerin -Rahmân ve Nâs sureleri dışında- tamamına yakınının Mekkî oluşu bu üslubun özellikle cinler ile ilgili yanlış inanca sahip birincil muhataplar olan Mekkeli müşriklere yönelik olduğu kanaatini uyandırmaktadır. Ayrıca bu iki kelime bazen bir isim gibi kullanılmaktadır. Hatta sadece birisi için geçerli bir durum söz konusu olduğunda ifadeyi güçlendirmek için beraber kullanıldığı da olmuştur. Bunu da insanların ve cinlerin birbirleri ile olan ortak özellikleri ve sık sık yolları kesişen iki farklı varlık alanına ait varlıklar olmalarına bağlamak mümkün gözükmektedir. Cinlerden bahseden ayetlerin çoğunlukla İslam’ı takip etmeyen Arapların, cinlerin vahiy üzerindeki etkisi ve gücü hakkındaki yanlış algılarını ortadan kaldırmak için yer aldığı görülmektedir. Çünkü o dönemde cinlere tapan, gaybı bildiklerine inanan ve Kur’an’ı Hz. Peygamber’e getirenlerin cinler olduğuna inanan kimseler vardı. Bu açıdan Kur’an, muhataplarına cinlerin gaybe ulaşamayacakları, vahiy getiremeyeceklerini ve onların da insanlar gibi kul oldukları mesajını iletmektedir. Ayrıca Kur’an’a kulak veren cinlerin Kur’an’a inanma konusunda tereddüt göstermedikleri ortaya konularak abartılı güç isnat ettikleri cinlerin bile inandığı Kur’an’a ilk muhatapların da inanmaları gerektiği söylenmektedir. Dolayısıyla Kur’an cinlerden söz ederken müşriklerin cinlerle ilgili gerçek dışı telakkilerini düzeltme amacı gözeterek cinlerden bahsettiği sonucuna ulaşmak mümkündür.

Şiir insanın muhatap aldığı kişi veya topluluğa karşı duygularını en etkili bir biçimde aktardığı, yaygın bir şekilde kullanılan edebi bir türdür. Bütün dillerde ve kültürlerde bir edebi sanat olarak yer alan şiir Arap toplumu ve Arapça dili için de önemli bir unsurdur. İslam öncesi Cahiliye döneminden günümüze kadar bu önemini devam ettirmiştir. Binlerce Arapça divan kaleme alınmış, bu divanların bir kısmı incelenmiştir, bir kısmı ise incelenmek üzere araştırılmayı beklemektedir. Teknolojik gelişmeler ışığında, kitap yapraklarında araştırılmayı bekleyen binlerce şiir dijital ortamlara aktarılmaya başlanmıştır. Binlerce şairin divanının yer aldığı dijital programlardan birisi de el-Mevsûʻatu’ş-Şiʻriyye isimli programdır. Bu programda İslam öncesi dönemden günümüze kadar yaşamış 2.300 şairin divanı yer almaktadır. Programda divanlar şairlerin yaşadığı dönemlere ve ülkelere göre tasnif edilmiştir. Program sade ve kullanışlı bir ara yüze sahiptir. Program dili Arapçadır ve menü sayısı oldukça azdır. Bu özelliği ile programın kullanımı oldukça basittir. Bu çalışmada el-Mevsûʻatu’ş-Şiʻriyye isimli programın kurulumu ve kullanımı resimlerle birlikte anlatılmıştır. Ayrıca programın içeriği detaylı bir şekilde verilmiştir.

Arap dili ve belagatının gelişimine katkıda bulunmuş olan dil ve belagat âlimlerinden birisi de Abdulaziz ʻAtîk’tir. Abdulaziz ʻAtîk, 1906-1976 yılları arasında Mısır’da yaşamış muasır âlimlerden birisidir. Dil, edebiyat ve belagat unsurlarını derleyip bir araya topladığı eserleriyle, Arap dili ve belagatı alanında, neredeyse tek elden bütün bilgileri vermiştir. Avrupa’da bulunmuş olmasıyla hem doğu, hem de batı kültürlerine vakıf oluşu ona, Arap dili, edebiyatı ve belagatına çok farklı bir perspektiften bakma imkânı vermiştir. Bu makale, Abdulaziz ʻAtîk’in hayatı, eserleri ve Arap Dili ve Belagatına katkılarını ele almaktadır. Müellifin hayatı ve eserleri hakkında herhangi bir çalışmanın bulunmaması, bu doğrultuda bir çalışma yapma ihtiyacı doğurmuştur. Çalışmada öncelikle müellifin hayatı hakkında kısa bir giriş yapıldıktan sonra, eserleri ele alınmıştır. Eserler incelenirken, sırayla Arap dili, aruz, kafiye, belagat, edebiyat ve tarih üzerine yazdığı eserleri ele alınmıştır. Sonuç kısmında, müellifin Arap dili ve belagatına katkıları değerlendirilmiştir.

Bir ilim dalı olarak Bedî’, Arap belagatinde kelâmı, lafız ve mana yönünden süsleyip güzelleştirme usûl ve kaidelerini ortaya koyar. Onun incelediği bedî’ sanatlarından biri de aks’tır. Aks, manevî sanatlardan biri kabul edilse de aynı zamanda söz ahengi sağlayan bir sanattır. Bir cümlenin sonunu başa, başını da sona alarak yeni bir cümle oluşturmak şeklinde tanımlanır. Tebdîl olarak da bilinir. Arap belagati ve Türk ede-biyatının nazım ve nesrinde geçmekle birlikte nazım olarak kullanımı daha yaygın-dır. Bu sanatın gelişmesinde Ebû Hilâl el-Askerî, İbn Ebi’l-İsba’ ve el-Kazvînî gibi âlim-lerin önemli katkıları olmuştur. Ancak o, özellikle kalb ve tasdîr gibi sanatlarla karış-tırılmaktadır. Bedî’ ilminde hâlihazırda isimlendirilmemiş üç farklı kullanımı vardır. Bu türlerin ikisi, Kur’an’da da yer alır. Bundan dolayı bu çalışma, aks sanatını müsta-kil olarak ele almış, onun türlerine isim önerisinde bulunmuş ve bu türlerin Kur’an’daki örneklerini ortaya koymuştur. Bunu yaparken de Kur’an âyetlerinden yararlanarak, aks sanatını kendisiyle karıştırılan sanatlardan ayırmayı hedeflemiş-tir.

Kur’ân, insanın zihnî tasavvur mekanizmasını harekete geçiren bir kitaptır. Bunu iftirâzî cümle yapılarında sıkça görmek mümkündür. Bu sayede muhatabın zihninde soru işaretleri oluşturan Kur’ân, onları davranışlarını sorgulamaya sevk eder. İstidlâl ve istinbât içerikli ifadelerde kullanılan iftirâziye metoduna belâgatta da rastlanmaktadır. Mantık biliminin akıl yürütme ilkeleri çerçevesinde gelişen bu metot, Arap dili belâgatçıları tarafından farklı sanat adlarıyla incelenmiştir. Bu çalışma, akıl yürütme ilkelerinin kullanıldığı metotların, Arap dili belâgatı içerisindeki yerini, tarihi gelişimini ve Kur’ân âyetlerindeki uygulamaları üzerinden değerini ele alacaktır.

Önemli bir mütekellim olduğu kadar etkili Belâğat üslûbu ve dil kullanımına sahip olması yönüyle de dikkati çeken Ekmelüddin el-Bâbertî (ö.786/1384) gerek Kelâm sahasında gerekse Belâğat alanında yazdığı eserlerle her iki alanda da pek çok düşünürü etkilemiş büyük bir ilim adamıdır. Bâbertî, el-Maksad, Şerhu’l-Maksad, Şerhu Akîdeti’t-Tahâviyye gibi Kelâma dair yazdığı eserleri ile sadece Kelâm alanında değil, aynı zamanda, Şerhu Elfiyeti İbn Mu’tî, Telhîsu’t-Telhîs gibi eserleriyle nahvin yanı sıra meânî, beyân ve bedi’ yani Belâğat sahasında da haklı bir şöhrete sahiptir. Bâbertî’nin hem Kelâm hem de Belâğat sahasında yetkinliği, Kelâmî argümanlarına Belâğatın, Belâğat ile ilgili yaklaşımlarına ise Kelâmın yansımasına neden olmuştur. Biz bu çalışmamızda özellikle onun retorik görüşleri açısından Kelâm alanındaki konumunu belirlemeye çalışacağız.

İbn Sinân el-Hafâcî, fesahat konusunu ayrıntılı ve sistematik bir şekilde Arap belagatçileri arasında ilk kez ele alan kişidir. Bu işe girişirken kendisine edebi ve dini olmak üzere iki amaç belirlemiş, edebiyatla ilgilenenlere fesahatin ne olduğunu öğretmek amacıyla konuları yeterli sayılan ve kusurlu bulunan örneklerle açıklayarak eserini tam anlamıyla bir ders kitabı haline getirmiştir. Yaptığı taksim ve öne sürdüğü görüşler bazı istisnalar bulunmakla birlikte kabul görmüş ve ken-disinden sonra gelenleri etkilemiştir.

Bu çalışma, teşbih sanatı ve bu sanatın hadislerdeki yansımasını konu edinmektedir. Çalışmada, öncelikle fesâhat ve belâgat kavramları üzerinde durularak Hz. Peygamberin fesâhatı ve belâgati ile ilgili bilgi aktarılmıştır. Daha sonra teşbih sanatının tanımı, unsurları ve gayesi ele alınmıştır. Sonunda da lafızlara zengin anlamlar yükleyen ve güzel bir anlatım vasıtası olan teşbih sanatı ile ilgili hadislerden örnekler verilmiştir.