Search

Het Instrumentarium Kosten Natuurbeleid (IKN) is een tool, bestaande uit een kostendatabase en een rekenmodel, voor de berekening van de te maken kosten voor verschillende varianten (of ‘kijkrichtingen’) van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) die ontwikkeld zijn voor de Natuurverkenningen. Het instrumentarium is opgezet om verschillende toekomstige situaties te kunnen vergelijken. Dit werkdocument zorgt er voor dat de kwaliteit van de berekeningen met IKN geborgd is conform ‘Status A’. Het bevat daarom een theoretische onderbouwing, een technische beschijving van het model en de kostendatabase, en een beschrijving van de werking ervan en de gebruikte gegevens.

This report presents an analysis of the impact of environmental cooperative decision-making for the European Commission’s legislative proposals for the EU Common Agricultural Policy (CAP) 2014-2020. The analysis is based on scenarios with a spatially explicit rural agent-based model (SERA) that explicitly models farmers, their socio-economic decision-making, their land use, and the landscape of which they are part. The first part of the analysis focuses on the effects of environmental cooperative collective decision-making for implementation of the ‘greening measure’ Ecological Focus Areas (EFAs). The second part of the analysis focuses on the interest of collective agri-environment measures. Results show that ways through which EFAs are allocated are crucial for effectiveness of cooperative approaches. Relying on simple market oriented governance structures will not by definition result in a better allocation of EFAs in a region. Results show that when the environmental cooperative is a key player in the designation and allocation of Pillar II agri-environment schemes, farmland biodiversity potentially increases because local expert knowledge on favorable ecological sites can be used for optimal allocation of the schemes

Dit werkdocument gaat in op de methoden en resultaten van de kosten en baten uit de atuurverkenning 2010- 2040, die met terrestrische natuur samenhangen. De kosten- en batenberekeningen worden getoond voor de vier kijkrichtingen uit de Natuurverkenning. De kostenberekeningen omvatten aankoop en inrichting, beheer en maatregelen om de verdroging en de depositie tegen te gaan. De effecten op houtproductie, biomassaproductie en koolstofvastlegging vormen de batenberekeningen. Ook zijn de secundaire kosten en baten van de kijkrichtingen voor de land- en tuinbouw geschat.

De omgevingsscenario’s Hoog en Laag zijn ontwikkeld om te verkennen of de beleidsopgaven waarop de kijkrichtingen van de Natuurverkenning 2010-2040 een antwoord geven in de toekomst ook nog relevant zullen zijn en hoe groot zij dan kunnen zijn. Daarnaast geven zij inzicht in de mogelijkheden en beperkingen waarmee het beleid te maken kan krijgen en daarmee in de realiseerbaarheid van het beleid. De basis voor scenario Hoog wordt gevormd door een sterke internationale oriëntatie en veel marktwerking. Binnen de Europese Unie is er sprake van verdergaande economische en financiële integratie; het Europese natuur- en landbouwbeleid wordt juist minder ambitieus. Er is sprake van een stevige economische groei en een toename van de bevolkingsomvang. Het resultaat is dat de ruimte- en milieudruk in ons land sterk toeneemt. De basis voor scenario Laag betreft een focus op de eigen regio en op de collectieve sector. In Laag komt een verdere mondiale handelsliberalisatie niet van de grond en valt de wereld in een aantal handelsblokken uiteen. Het Europese beleid wordt sterker op duurzaamheid gericht. Bedrijven en burgers zijn vooral op de eigen regio en eveneens op duurzaamheid gericht. De economische groei is laag en de bevolking krimpt uiteindelijk. Als gevolg van deze ontwikkelingen neemt ruimtedruk nauwelijks toe en neemt de milieudruk af. Als de opgaven in de context van de omgevingsscenario’s worden geplaatst, blijven ze robuust. Het belang en de absolute omvang van de opgave kunnen wel verschuiven, afhankelijk van het omgevingsscenario. Tevens zitten er in de omgevingsscenario’s elementen die tegengesteld kunnen uitwerken op de omvang en het belang van een opgave. De realiseerbaarheid van de kijkrichtingen kan worden beïnvloed door de individuele en onderling samenhangende of elkaar juist elkaar tegenwerkende ontwikkelingen van de diverse drijvende krachten. In Hoog kan vooral de economische situatie een gunstige invloed hebben op de realiseerbaarheid van de kijkrichtingen. De ruimtedruk kan realiseerbaarheid van Inpasbare natuur vergroten, maar kan negatief uitwerken op de realiseerbaarheid van de andere drie kijkrichtingen. In dit scenario is er niet zoveel maatschappelijke en bestuurlijke aandacht voor collectieve goederen als natuur en milieu, wat de realisatie van Vitaal en Functioneel niet ten goede komt. In Laag is er juist wel maatschappelijke en politieke aandacht voor collectieve goederen als natuur en milieu en bieden ook het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid en de ruimtelijke invulling van klimaatadaptatie in veel gevallen kansen voor de realisatie van de kijkrichting Vitale, Functionele of Beleefbare natuur. Daarbij is het niet altijd vanzelfsprekend dat wat goed is voor Functioneel ook goed is voor bijvoorbeeld Beleefbaar. Denk daarbij aan klimaatadaptatiemaatregelen. Deze hoeven niet altijd te leiden tot beleefbare natuur. De economische situatie waarin scenario Laag zich bevindt, kan voor alle drie de scenario’s een negatieve uitwerking hebben op de realisatiekansen. De bestuurlijke en maatschappelijke context maakt de realisatie van Inpasbare natuur moeilijk. Uit de kwalitatieve toetsing blijkt dat beide mogelijke toekomstige omgevingen drijvende krachten bevatten die een positieve, kunnen hebben op de realisatiekansen van iedere kijkrichting, maar ook drijvende krachten die een negatieve uitwerking kunnen hebben. Belangrijk is om deze drijvende krachten te herkennen en er op een adequate manier op in te spelen.

In deze studie wordt aan de hand van een aantal casestudies een veelzijdig beeld geschetst van duurzame initiatieven en strategieën in de wereld van landbouw en voedsel. De veelzijdigheid van de praktijk is te plaatsen binnen enkele paradigma’s of veranderingsroutes. De hoofdboodschap is dat verduurzaming in landbouw en voedsel langs verschillende routes zal moeten verlopen. Hierin zijn vier pijlers aan te wijzen: (i) innovatieve en praktische kennis, (ii) marktervaring, (iii) betrokkenheid burgers en consumenten en (iv) ondersteunende beleidsarrangementen. De verduurzaming in landbouw en voedsel is op te vatten als een samenspel van kleinschalige en grootschalige initiatieven in combinatie met veranderingen in productie én consumptie. Veel hangt af van in hoeverre partijen en netwerken elkaar zullen weten te vinden, of ze hun energie ook in houdbare business weten om te zetten, en of innovatieve kennis haar eindgebruikers zal weten te bereiken

Overal bloeien initiatieven op van burgers die iets aan hun leefomgeving willen doen. Het verfoeide individualisme lijkt te hebben plaatsgemaakt voor de ‘doe het zelf’-maatschappij. Burgers zoeken elkaar op uit verzet tegen veranderingen die anderen in gang willen zetten of vanuit de wens een bestaande situatie te verbeteren. Onderzoekers van Wageningen UR hebben samen met betrokkenen uit beleid en samenleving op 21 maart 2013 een studiedag besteed aan het verkennen van de betekenis hiervan voor het natuurbeleid. De uitkomsten hiervan zijn in WOt-paper 23 gecombineerd met reeds bestaande inzichten. Aangeven wordt welke onderzoeksvragen deze ontwikkeling met zich mee brengt.

Dit werkdocument geeft een beschrijving van een methode om kosten en ecologische effecten van maatregelen ten faveure van aquatische ecologie te bepalen. De resultaten van de kosten- en effectberekeningen worden getoond aan de hand van enkele kijkrichtingen uit de Natuurverkenning 2010-2040 die in 2012 is verschenen.

In opdracht van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu heeft LEI Wageningen UR de ammoniakemissies op gemeenteniveau berekend met het MAMBO-TAN model. Vervolgens zijn de emissies van beweiding, aanwenden van dierlijke mest en aanwenden van kunstmest met een ontwikkelde verdeelsleutel op basis van de Bedrijfs Registratie Percelen over grids verdeeld op het niveau van 500 * 500 meter. Het onderzoek is gefinancierd door het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie via de WOT Natuur en Milieu, onderdeel van Wageningen UR. Deze rapportage is een verantwoording van de methodiek en de gehanteerde uitgangspunten.

Dit werkdocument beschrijft de uitbreiding van het kosteneffectiviteitsinstrumentarium waarmee op basis van de kosten en ruimtelijke interactie tussen gebieden een selectie van gebieden kan worden gemaakt. Hiermee kan de potentiële bijdrage van natuurgebieden, zoals de Ecologische Hoofdstructuur aan het duurzaam behoud van doelsoorten worden bepaald. Belangrijk bij deze uitbreiding is het gebruik van SERES (Selection of Reserve Sites), dat een ruimtelijke, economische optimalisatie uitvoert met uitkomsten van LARCH, een ruimtelijk verspreidingsmodel van soorten, en met uitkomsten van een eerder opgezette kostendatabase. De wetenschappelijke achtergronden en de opzet van SERES komen in dit werkdocument aan bod. Enkele voorbeeldberekeningen bieden zicht op de meerwaarde van de uitbreiding voor analyses over het natuurbeleid.

Dit werkdocument raamt de overheidsuitgaven voor natuur in Nederland op langere termijn, waarbij als richtjaar 2040 is genomen. Deze raming is gemaakt in het kader van de Natuurverkenning 2011. Bij de raming is gebruik gemaakt van scenario’s voor economische ontwikkeling, zoals gegeven in de studie Welvaart en Leefomgeving en op econometrische analyses op de daarin opgenomen data. Uitgegaan is van ongewijzigd beleid (Ecologische Hoofdstructuur vóór herijking) en 2040 als tijdhorizon. De uitgaven hebben voor het overgrote deel betrekking op beheer, omdat verwerving van terreinen op grond van het huidige beleid in 2040 is afgesloten. De kapitaallasten van deze aankopen spelen in 2040 nog wel een rol.

Dit rapport is onderdeel van het project ‘Actualisatie Grondprijs- en Eigendomskaart’. Het geeft grondprijskaarten voor de jaren 1998, 2000, 2002, 2004, 2006 en 2008 weer. Daarnaast geeft het rapport inzicht in de grondmobiliteit (per grondmarktsegment) alsmede in de lange termijnontwikkeling van de grondprijs.

Dit document dient als input voor de omgevingsscenario's van de Natuurverkenning 2011. Het behandelt de gevolgen voor natuur en landschap van demografische ontwikkelingen tot 2040. Die effecten verlopen via het ruimtebeslag door bebouwing, openluchtrecreatie en vestigingspatronen & woonvoorkeuren. Er is gebruik gemaakt van de regionale bevolkingsprognose van het CBS/PBL van 2009, met daaraan toegevoegd twee varianten voor migratie, Er is verder een vergelijking gemaakt met de CPB/RPB/MNP-studie Welvaart en Leefomgeving uit 2006.

Dit onderzoek richt zich op de percepties over de ontwikkeling van de systeeminnovatie Integraal duurzame stallen (ID-stallen) als één van de graadmeters voor de verduurzaming van de veehouderij. Hiertoe zijn interviews gehouden met respondenten uit beleid, onderzoek en ketens. Uit de interviews komt naar voren dat de ontwikkeling van integraal-duurzame stallen in de voorontwikkelingsfase zit.

Dit werkdocument geeft een beschrijving van een kwalitatieve monitoringsmethodiek die gebruikt is binnen het project ‘Monitor systeeminnovaties verduurzaming landbouw’. In dit project zijn drie systeeminnovaties gericht op een verduurzaming van de landbouw gemonitord namelijk: integraal duurzame stallen, gesloten voer-mest kringlopen en functionele agrobiodiversiteit. Het project is onderdeel van een omvangrijker project ‘Monitoring verduurzaming landbouw’ dat in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit onder regie van het Planbureau voor de Leefomgeving is uitgevoerd.

Provincies maken bij de vormgeving en uitvoering van gebiedgericht beleid vooral gebruik van adviescommissies en nauwelijks van bestuurscommissies. Het takenpakket van de adviescommissies overstijgt in de meeste gevallen hun wettelijke bevoegdheden. Ze hebben een hoge regionale dekkingsgraad en claimen beter zicht op lokaal-specifieke omstandigheden te hebben dan de provincies zelf. De commissies houden zich met meerdere thema's bezig (waaronder natuur, landschap, landbouw, recreatie en water). Deze brede insteek brengt extra transactiekosten met zich mee maar lijkt niettemin effectief om tot een integrale belangenafweging te komen en tegenstellingen te overbruggen. De provincies nemen de uitgebrachte adviezen meestal over.

Er is in de maatschappij veel draagvlak voor particuliere organisaties die zich bezighouden met bescherming en ontwikkeling van natuur en landschap. Het grote aantal organisaties op dit gebied en hun omvangrijke achterban illustreren dit. Het draagvlak voor het overheidsbeleid ten aanzien van natuur- en landschapsbeleid lijkt echter af te kalven. Vraag is wat het beleid voor draagvlak kan leren van de aanpak van de natuur- en landschapsorganisaties. Dit werkdocument geeft de resultaten weer van een onderzoek onder natuur- en landschapsorgansaties, hun (interactie met de) achterban en de ontwikkelingen waarmee zij zich geconfronteerd zien (worden).

organisaties en recreatiebedrijven te onderzoeken. Om de economische betekenis van deze marktbare baten te bepalen, gaan we uit van de netto toegevoegde waarde (NTW) van deze organisaties. Op basis van de jaarverslagen kan de NTW voor natuurbeherende organisaties geschat worden op ca. 350 euro per ha en 180 miljoen euro per jaar. Deze NTW wordt voor een groot gedeelte bepaald door subsidies, bijdragen van de overheid en bijdragen van de postcodeloterij. De economische betekenis van de marktbare baten van de recreatiesector - voor zover deze een relatie vertoont met de EHS - wordt in deze studie bepaald door het berekenen van de werkgelegenheid/NTW van de recreatiebedrijven. In dit onderzoek wordt voor recreatiebedrijven (restaurants, cafés en verblijfsrecreatie) empirisch aangetoond dat bij bedrijven die in de buurt liggen van bossen en kust meer personen werkzaam zijn dan bij bedrijven die deze typen natuur niet in de buurt hebben liggen. Het effect is echter voor het gemiddelde recreatiebedrijf gering. Het uitbreiden van natuur heeft dus maar een gering effect op de NTW in de recreatiesector. Onder de categorie bossen vallen in dit onderzoek onder andere cultuurhistorische bossen, natuurbossen en heiden. De kust bestaat uit kwelders, schorren en open duinen. In de analyse is zowel de afstand tot de EHS als de oppervlakte natuur meegenomen. Minder natuur in de directe omgeving van het recreatiebedrijf laat een afnemend effect zien op het aantal werkzame personen bij recreatiebedrijven. Er is in dit onderzoek niet gekeken naar ondernemerschap als verklarende factor.

De verduurzaming van de Nederlandse landbouw wordt kwalitatief en kwantitatief gemonitord. Voor de kwantitatieve monitor zijn voor zeven verschillende primaire landbouwsectoren de belangrijkste cijfers gepresenteerd. Voor de kwalitatieve monitor is deze verduurzaming onderzocht aan de hand van percepties over drie sectoroverstijgende systeeminnovaties. WOt-paper 2 bevat kernpunten uit twee WOt-rapporten (nr. 105 en nr. 106).

Demografische ontwikkelingen hebben invloed op natuur en landschap. Met name via ruimtebeslag door bebouwing, recreatieve consumptie en vestigingspatronen. In WOt-paper 3 wordt ingegaan op een studie die is uitgevoerd om input te leveren voor de omgevingsscenario's van de Natuurverkenning 2010-2040. Naast de lichte bevolkingsgroei die wordt voorzien, bepalen ook welvaart, samenstelling en herkomst van de bevolking het ruimtebeslag. Door de vergrijzing zal er een grotere behoefte zijn aan groen in de directe woonomgeving en aan wandel- en fietsmogelijkheden. De woonlocatie wordt steeds minder bepaald door sociale en economische motieven en steeds meer door kwaliteit van de woonomgeving. De druk op de Randstad neemt toe en wonen op het platteland nabij de stad is in trek.

Het doel van dit onderzoek is het beschrijven van beleidsprogramma’s uit het buitenland waarin boeren (financieel) gestimuleerd worden om groene en blauwe diensten aan te bieden, en die mogelijk interessant zijn voor Nederland. Er is gekozen voor een aantal thema’s die interessant zijn binnen de huidige Nederlandse beleidscontext, namelijk: • beleidsprogramma’s met een puntensysteem; • beleidsprogramma’s gericht op blauwe diensten; • beleidsprogramma’s gericht op realisatie van EU-verplichtingen (zoals Natura 2000); • beleidsprogramma’s gericht op gebiedsniveau; • beleidsprogramma’s met een alternatieve coördinatiewijze, met name veilingen.

Dit onderzoek richt zich op de percepties over de ontwikkeling van de systeeminnovatie ‘Gesloten voer-mest kringlopen’ als één van de graadmeters voor de verduurzaming van de veehouderij. Hiertoe zijn interviews gehouden met respondenten uit beleid, onderzoek en ketens. Uit de interviews komt naar voren dat de ontwikkeling van de gesloten voer-mest kringlopen in de voorontwikkelingsfase zit, èn dat een grote diversiteit omtrent de percepties heerst. Een belangrijk knelpunt is de economische haalbaarheid van mestverwerking. Als belangrijkste drijvende krachten achter het veranderingsproces worden genoemd de toenemende fosfaatschaarste op lange termijn, alsmede toenemende energieprijzen. Verder gaven respondenten aan dat voor het kunnen beoordelen van de vooruitgang meer feiten en cijfers beschikbaar zouden moeten zijn.

In deze studie is een evaluatiekader ontwikkeld om de economische en sociale gevolgen van natuur- en milieubeleid in kaart te brengen. Gebruikmakend van diverse handleidingen voor evaluatie- en impact-assessments zijn allereerst negen economische en zes sociale impactvelden geïdentificeerd. Onderscheiden economische impactvelden zijn onder andere concurrentiepositie, kosten, opbrengsten, rentabiliteit en administratieve lasten voor bedrijven. Onderscheiden sociale impactvelden zijn werkgelegenheid en arbeidsmarkt, verdeling en bescherming specifiek groepen, en governance en uitvoerbaarheid. Voor alle vijftien impactvelden zijn vragen en (operationele) indicatoren ontwikkeld. Het ontwikkelde evaluatiekader is toegepast op vier cases, te weten de mestwetgeving, het gewasbeschermingbeleid (Nota Gewasbescherming), de Europese Kaderrichtlijn Water en de Ecologische Hoofdstructuur. Bestaande evaluaties zijn naast het hier ontwikkelde kader gelegd. Ten slotte is een checklist ontwikkeld, waarin in tien stappen de centrale keuzes en stappen die moeten worden genomen in een beleidsevaluatie worden aangegeven en toegelicht.Trefwoorden: evaluatie, impactanalyse, sociale gevolgen, economische gevolgen, milieu- en natuurbeleid

De landbouw is voor een belangrijk deel drager van het landschap in Nationale Landschappen. Dit rapport verkent de betekenis van groene diensten door de landbouw, tegen de achtergrond van verschillende ontwikkelingsrichtingen in die landbouw (schaalvergroting - verbreding). Twee kwalitatieve visies worden ontwikkeld aan de hand van al bestaande scenariostudies (de zogenaamde CPB-scenario’s), een analyse van instrumenten van groene diensten in nationaal en internationaal verband en een discussiemiddag. Beide visies laten ontwikkelingsrichtingen van Nationale landschappen zien en werken de rol van groene diensten door de landbouw verder uit. Deze rol wordt uitgewerkt aan de hand van een raamwerk over de organisatie van groene diensten en een analyse van de te realiseren kernkwaliteiten in Nationale Landschappen.

De vraag is welke belangstelling burgers voor landschap tonen. Gaat het om hun zorgen voor het landschap of speelt eerder hun passie om ermee aan de slag te kunnen. Dit hoofdstuk geeft resultaten van eerder verricht onderzoek (op basis van NIPO onderzoek 2007) en over actieve betrokkenheid van bewoners in Overijssel (Hof van Twente en Raalte) en in Zeeland (Schouwen-Duiveland en Borssele). Het gaat hierbij om niet-agrarische bewoners

Het landelijk gebied beslaat circa 70% van het grondoppervlak van Nederland. Om de biodiversiteit en de landschappelijke waarden te beschermen, heeft het Rijk de Ecologische Hoofdstructuur en Nationale Landschappen aangewezen. Buiten deze rijksprioritaire gebieden komen echter ook belangrijke natuur- en landschapswaarden voor. Dit werkdocument beschrijft de natuur en landschapswaarden in het agrarisch gebied. Dit onderzoek is uitgevoerd in het kader van de Natuurbalans 2009. Op verzoek van het ministerie van LNV is het thema ‘Biodiversiteit en het landelijk gebied’ uitgewerkt.

Via een korte verkenning is getracht zicht te krijgen op de achtergronden van het verzet tegen de aankoop van landbouwgronden voor natuur. De verkenning is uitgevoerd door een analyse van berichten in de pers en een serie interviews met landbouweconomen, ruraal sociologen, bestuurskundigen en ecologen. Uit de verkenning komt naar voren dat er drie dominante verhaallijnen of discoursen onderscheiden kunnen worden waarin het gaat om verschillen in natuurbeelden, de strijd om zeggenschap in de groene ruimte en de belemmeringen die agrariërs ervaren in hun bedrijfsvoering als gevolg van het natuurbeleid. De resultaten van deze korte verkenning geven slechts een eerste beeld. Voor toepassingen van de resultaten in bijvoorbeeld een Natuurverkenning zou overwogen kunnen worden de verschillende discoursen nader onder de loep te nemen.

Dit onderzoek verkent zowel analytisch als kwantitatief de verschillen in de ecologische effectiviteit en de doelmatigheid (economische efficiency) tussen individuele en collectieve gebiedscontracten. De eigenschappen van individuele en collectieve contracten blijken onderling nauwelijks te verschillen. Voor een collectief contract, met een agrarische natuurvereniging (ANV) als intermediair, kunnen in vergelijking tot individuele contracten activiteiten zoals het afsluiten van een contract, screening en monitoring relatief efficiënt worden uitgevoerd. Bij een collectief contract zijn bovendien de private transactiekosten voor de deelnemers relatief laag. Dit komt door schaaleffecten en de samenbundeling van expertise in de ANV’s. Ook de ecologische effectiviteit is bij een ANV relatief goed gewaarborgd omdat men reputatie wil opbouwen en handhaven. In dat kader past men maatregelen toe zoals locatiespecifieke pakketsturing (bijvoorbeeld mozaïekbeheer), inventarisatie en monitoring, resultaatbeloning, stimuleren van zwaardere pakketten en flexibiliteit. Voor botanische pakketten is de toename van de effectiviteit door collectieve contracten overigens minder groot dan voor weidevogelbeheer. Trefwoorden: collectieve contracten, ecologie, agrarische natuurverenigingen

Dit rapport beschrijft de fysieke en sociaaleconomische ontwikkelingen tussen 1980 en 2005 van de grondgebonden landbouw binnen en buiten de Nationale Landschappen. Verder zijn de relaties tussen bedrijfskenmerken en kernkwaliteiten met behulp van regressiemodellen beschreven. Daarna zijn deze modellen gebruikt om de effecten van schaalvergroting en intensivering op kernkwaliteiten voor het jaar 2020 te berekenen. Effecten van verbreding- en verdiepingactiviteiten op kernkwaliteiten zijn alleen kwalitatief beschreven. De uitkomsten van de ex ante analyse zijn gebruikt om opties voor beleid te formuleren. Trefwoorden: Nationale Landschappen, landbouw, kernkwaliteiten, schaalvergroting, intensivering, verbreding, verdieping

Dit rapport beschrijft en analyseert een serie gestructureerde sectordialogen als onderdeel van een monitoringsmethodiek voor de verduurzaming van de landbouw. Deze dialogen zijn in 2006 in opdracht van het Ministerie van LNV georganiseerd met de volgende doelen: 1) Welke ambities hebben de verschillende sectoren op het gebied van het verduurzamen van de landbouw en 2) hoe vindt de sector dat zij er op dit moment voorstaat in haar ontwikkeling naar een duurzame landbouw? In een kritische reflectie wordt de kwaliteit en effectiviteit van de uitgevoerde sectordialogen behandeld. In een vergelijking met een kwantitatieve monitoringsmethodiek wordt de toegevoegde waarde van de dialogen als (aanvullend) onderdeel van een meer omvattende methodiek voor de monitoring van verduurzaming van de landbouw bediscussieerd. Trefwoorden: lerende monitoring, participatieve monitoring, dialogen, duurzame landbouw

Als onderdeel van de monitoring van de ontwikkeling naar een meer duurzame landbouw, zijn in 2006 zeven dialogen gehouden. Deelnemers aan deze dialogen zijn op zoek gegaan naar de ambities voor een duurzame landbouw. Het maatschappelijk draagvlak bleek een vaak genoemde ambitie, net zoals het beperken van de belasting voor het milieu. Ook ambities over continuïteit, innovatie en kwaliteit van het landschap zijn naar voren gekomen. De deelnemers hebben voor de verschillende ambities aangegeven in hoeverre deze al zijn gerealiseerd. Men blijkt het minst tevreden te zijn over de profitkant. De planet-kant scoort beter en de vorderingen op het gebied van people-ambities zijn met een voldoende tot goed beoordeeld. De dialogen hebben een aantal aanbevelingen opgeleverd om de ambities te realiseren. Het onderwijs zou een rol kunnen vervullen in innovatie en het verbeteren van het imago van de landbouwsector. Het Ministerie van LNV zou ondernemerschap en werkgeverschap moeten stimuleren en zorgen voor bedrijfseconomisch gunstige randvoorwaarden. De landbouwsector zelf moet samenwerking opzoeken en de productieprocessen waar mogelijk aanpassen aan de duurzaamheidprincipes. Trefwoorden: ambities, dialogen, duurzame landbouw, participatieve monitoring, people, planet, profit

Dit rapport bevat een evaluatie van de rol van provincies bij de functiewijziging van landbouwgronden naar gronden met een functie natuur, als onderdeel van de omslag in het Natuurbeleid. Hierbij worden minder gronden voor natuur verworven voor beheer door terreinbeherende organisaties, en meer gronden door particulieren in beheer genomen. Via documentanalyse en interviews met provincies is geanalyseerd hoe ze deze omslag vormgeven en zijn conclusies getrokken over de kansrijkheid van de omslag. De verwerving van gronden door provincies is via gesprekken met Natuurmonumenten nader bestudeerd. De beleidsprestaties voor de functiewijziging van landbouw naar natuur blijven landelijk gezien achter bij de verwachting; dit kan mogelijk verklaard worden door een afwachtende houding van provincies voor particulier natuurbeheer met functiewijziging. Ook kan het aan een gering aanbod van grond te wijten zijn. Bij het vormgeven van de omslag hanteert elke provincie een eigen realisatiestrategie en ervaart andere knelpunten. Hieruit kan het verschil in beleidsprestaties echter niet worden verklaard. Trefwoorden: Provincies, Natuurbeleid, particulier natuurbeheer, evaluatie

In dit onderzoek wordt ingegaan op de vraag hoe agrarische ondernemers zullen inspelen op toekomstige ontwikkelingen in de maatschappij. Hiervoor zijn agrarische ondernemers in vier verschillende regio’s geconfronteerd met twee uiteenlopende wereldbeelden. Het ene wereldbeeld vertegenwoordigt mondialisering, terwijl het andere wereldbeeld meer gericht is op de eigen regio. Agrarische ondernemers uit de regio’s Winterswijk, Land van Cuijk, Westland en het Hoge Land zijn tijdens een workshop meegenomen in één van de wereldbeelden. Daar is hen gevraagd hoe zij binnen dit wereldbeeld hun bedrijf en het gebied waarin zij wonen zien in het jaar 2030. Op basis van de resultaten van deze workshops kan worden geconcludeerd dat niet alleen het wereldbeeld bepalend is voor de toekomst van een agrarische onderneming, maar dat fysieke omstandigheden van het gebied, cultuur en mentaliteit en ondernemerschap in grote mate meespelen. Trefwoorden: duurzaamheid, agrarische ondernemingen, toekomstbeelden, scenario’s

In opdracht van de WOT Natuur & Milieu zijn in 2006 in totaal zeven dialogen georganiseerd door LEI, WING (Wageningen UR) en het Instituut voor Milieuvraagstukken IVM, Amsterdam. Dialogen zijn gehouden in zes sectoren: de varkens-, melkvee- en pluimveehouderij, de glastuinbouw, de akkerbouw en de opengrondsteelten. Daarnaast is een afsluitende, zevende, dialoog georganiseerd over thema’s gebaseerd op de uitkomsten van de voorafgaande zes sectordialogen. Dit werkdocument bevat het basismateriaal uit de dialogen

Dit rapport schetst de methoden, resultaten en implicaties voor beleid van een onderzoek onder grondeigenaren naar hun belangstelling, motieven en knelpunten bij natuuraanleg volgens de functieverandering van de Subsidieregeling Natuurbeheer. Het onderzoek omvatte drie delen: een gericht op grondeigenaren, een gericht op deelnemers aan de functieverandering en een gericht op grondeigenaren die geprobeerd hebben functieverandering te realiseren, maar waarvan de pogingen gestrand zijn. Het onderzoek onder grondeigenaren heeft gegevens over de belangstelling, motieven en knelpunten opgeleverd voor het merendeel van de grondeigenaren die in aanmerking komen voor een functieverandering. Inzicht in de belangstelling van alle grondeigenaren gezamenlijk ontbreekt op dit moment. De gesignaleerde knelpunten van de regeling functieverandering komen overeen met andere onderzoeken. Deze overeenkomst is ook bij de motieven aanwezig. Het onderzoek onder grondeigenaren die tevergeefs hebben geprobeerd in aanmerking te komen voor functieverandering toont aan dat beleidswijzigingen direct van invloed kunnen zijn op deelname en deelnamebereidheid. Trefwoorden: natuurbeleid, particulier natuurbeheer, grondeigenaren.

Voor dit onderzoek zijn 772 grondeigenaren geïnterviewd die landbouwgrond in of om de Ecologische Hoofdstructuur bezitten. Doel van het onderzoek is: het nagaan van de interesse bij landbouwers om hun landbouwgrond om te zetten in blijvende natuur, tussen nu en 10 jaar, binnen de EHS volgens de PSN regeling

In deze studie worden de kosten en baten van de maatregelen en van de KRW-doelen (Kaderrichtlijn Water) bepaald. Een interactieve Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse (MKBA) is toegepast waarin regionale deskundigen de generieke analyse hebben aan- en ingevuld. De stappen van een MKBA zijn in twee workshops doorlopen. De fysieke effecten van de maatregelen zijn benoemd in de eerste. In de tweede workshop zijn de belangrijkste effecten gekwantificeerd en gemonetariseerd. De kosten en baten zijn bepaald ten opzichte van bestaand beleid. De baten nemen toe in zowel de tussenvariant als in de Maximaal Plus variant voor de periode 2007-2057 (met respectievelijk circa € 42 miljoen en € 325 miljoen). Aangezien de kosten groter zijn dan de baten is het MKBA-saldo negatief voor beide pakketten. Deze interactieve aanpak kan de acceptatie van de resultaten vergroten. Trefwoorden: MKBA, Kaderrichtlijn Water, kosten-baten analyse, interactieve methode

Dit rapport vormt een naslagwerk bij de Natuurbalans 2006. Het geeft een overzicht van de gegevens die het LEI in opdracht van het Milieu- en Natuurplanbureau ten behoeve van de Natuurbalans 2006 heeft geïnventariseerd en geanalyseerd. De aandacht gaat daarbij uit naar veranderingen in het landschap tussen 1990 en 2005, met een focus op de dynamiek in grondgebruik en grondgebruikers in het landelijk gebied in de afgelopen 15 jaar. Trefwoorden: landschap, ruimtegebruik, dragers landelijk gebied, ontwikkelingen landelijk gebied.