Search

Përgjatë shekujve hartografë, historianë dhe institucione nga vende të ndryshme evropiane dhe të botës kanë botuar shumë harta dhe atlase, ku tregohet përhapja gjeografike e shqiptarëve dhe e Shqipërisë në hapësirë. Ndonëse këto harta janë një pasuri e madhe me vlerë hartografike e sidomos historike, të cilat faktojnë etninë e lashtë autoktone të shqiptarëve në Ballkan, asnjëra syresh nuk ishte në gjuhën shqipe, por në gjuhën e hartografëve të huaj që i përpunuan. Botimi i hartës së parë të trevave shqiptare me toponimastikë në gjuhën shqipe më 1902 shënon një moment të madh historik pasi me të themelohet hartografia shqiptare. Ky punim merr në shqyrtim rëndësinë historike, gjeografike, gjuhësore dhe kulturore të kësaj arritjeje të padytë. Harta qe fryt i një bashkëpunimi të begatë gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare midis spanjollit Don Juan Pedro de Aladro Kastrioti, i mbiquajtur nga shqiptarët Gjin Aladro Kastrioti dhe Faik bej Konicës, themeluesit edhe redaktorit të revistës rilindëse "Albania". Punimi merr për herë të parë në analizë veçoritë hartografike dhe gjeografike të hartës së parë me toponimastikë në shqip të vitit 1902. Mes shumë të dhënave përshkrimore të kësaj vepre hartografike shquhet shtrirja e trungut etnik shqiptar në Ballkanin Perëndimor gjatë fillimviteve 1900. Për më tepër, ky punim do të përshkruajë edhe ndihmesën e pashlyeshme që dha një nga gjeografët më të shquar botërorë të asaj kohe, Élisée Reclus, në drejtimin e grupit të punës që u mor me ndërtimin e hartës së parë të Shqipërisë me toponimastikë në gjuhën shqipe.

This paper explores the experiences of the main character in Michalis Malandrakis’ short novel, Patriot (2018). The protagonist, an Albanian migrant in Greece, is compelled to change his name and (re) invent his identity to achieve his goals in the new country. Agim becomes Yiannis (John) and ultimately dies as Yiannis. The novel engages in an open dialogue with theoretical questions about the self and the Other, subjectivity and objectivity, as well as the feeling of “belongingness.” This paper addresses several questions: What role does the self-narrator play in constructing an identity? To what extent is the protagonist welcomed into this new world after his name change? What must he sacrifice to become accepted? And to what extent can a person (re)invent their identity? Keywords: Contemporary Greek Fiction, Albania, Other, Self, Name, Identity

The book “Bosniaks Facing the Challenges of Global Political Processes: The Political Maturation of a Nation” provides a synthetic overview of the development of Bosniaks as a nation amidst various historical and societal challenges.

This research paper examines the transition of urban spaces and architectural changes in Elbasan, Albania, from Ottoman influence to modernity. By analyzing urban development and architectural styles from both the Ottoman and contemporary periods, the paper aims to provide a comparative perspective on the architectural language between these two periods. The study explores the alterations in characteristics of city urbanism and architecture in Ottoman and post-Ottoman times, spanning from the early 19th century to the present day. It also examines the implications of these changes for urban spaces and cultural identity. Through case studies and comparative analysis, the paper highlights the dynamic evolution of Elbasan’s architectural landscape and provides insights into its future development. The data was collected using a multi-faceted methodology, including archival drawings, scholarly works, maps, field visits, and observations. The results reveal significant variability in the urban and architectural patterns of the city. The differences between 18th- 19th- century Elbasan and that of the 20th and 21st centuries are profound and distinct. However, the central area of the city, which remains the most historic part due to the survival of structures such as the castle, the clock tower, old bathhouses, and the king’s mosque, still retains traces of the Ottoman city. Keywords: Urban Transition, Ottoman Architecture, Modernity, Elbasan, Cultural Identity, Urban Development

Greece and Bulgaria are neighboring countries. In the 19th century, the two countries became independent after the Greеk-Turkish and Russian-Turkish Wars, respectively. After several territorial transformations, the modern territory of Greece was formed in the 1920s, and that of Bulgaria after WWII. In addition to territorial transformations, both countries underwent socio-economic and political transformations differently. Between the two countries as well, there are geographical differences as well as cultural and lifestyle differences. Differences in mortality between Eastern and Western European countries have been and still are, of scientific interest to many researchers. However, differences in mortality between Bulgaria and Greece, in particular, have not been well studied. The paper aims to analyze the differences in life expectancy in Bulgaria and Greece from 1961 to 2019. We used data provided by EUROSTAT. The main results show significant differences between Bulgaria and Greece in mortality and longevity due to socioeconomic development, diet, lifestyle, access to medical care, etc. Keywords: mortality; life expectancy, life expectancy decomposition, Bulgaria, Greece

This article analyzes the origin and the development of the women’s partisan journals that were published during the Greek Civil War (1946-1949). It constitutes an unexplored topic despite the fact that it can provide crucial insights into the women of that time. In the beginning, it describes the basic factors of the early feminist editions. Subsequently, it examines the course of those newspapers during WWI and the Interwar period in order to delineate the disruption of their progressive evolution. Afterwards, it presents the changes that affected the character of the women’s publications throughout the Second World War, the Axis occupation and the first post-liberation years. Then, it focuses on the fundamental characteristics of the women’s partisan newspapers, their technical aspects, their objectives, their thematic content and the journalistic coverage of the feminist issues. In parallel, it makes several comparisons with the Spanish case and it places the Hellenic example within a broader framework (pertinent European phenomena, feminist waves, etc.) to outline a clear, satisfying and comprehensive picture. Keywords: press, clandestine, underground, women, publishing, newspapers, journals

РОБЕР БАДЕНТЕР (1928 – 2024)

İktisadın doğuşundan günümüze kadar makroekonomik büyüme tüm ülkelerin temel hedefi olmuştur. Bu yüzden her ülke daha hızlı ve sağlam büyüyebilmek için farklı ekonomik politikalar uygulamaktadır. Bu çalışmanın temel amacı, Afganistan, Pakistan ve Irak’ta 2001-2020 yılları arasındaki dönemde kamu harcamalarının, alınmış kalkınma yardımlarının ve enflasyon oranın ekonomik büyüme üzerindeki ektisini Panel analizi ile araştırmaktır. Bu amaçla çalışmada, değişkenlerin grafik incelenmesinden sonra çeşitli testler yapılarak nihai model elde edilmiştir. Elde edilen nihai modelin sonuçlarına göre, devlet harcamalarındaki %1’lik bir artış ekonomik büyümeyi %0,86 ve enflasyon oranındaki %1’lik bir artış ekonomik büyümeyi %0,12 oranında artırmaktadır. Ancak alınmış kalkınma yardımlarındaki %1’lik bir artış ekonomik büyümeyi %0,29 oranında azaltmaktadır.Sonuç olarak, Afganistan, Pakistan ve Irak’ta Keynes’in Teorisinin geçerli olduğu sonucu tespit edilmiştir. Bununla birlikte bu ülkelerde enflasyon oranındaki artış da ekonomik büyüme üzerinde olumlu etki yaratmaktadır. Ancak dış yardımlar Afganistan, Pakistan ve Irak’ta iç gelir dağılımının bozulmasına, yolsuzluğun artmasına, ülkenin ekonomik ve siyasi politikalarına müdahale edilmesine neden olmuştur. Böylece dış yardımlar alıcı ülkelerin ekonomik büyümesi ve kalkınması üzerinde olumsuz etkiler yaratmıştır.

Çalışmanın konusu tasavvufun metafizik konularından ve varlık mertebelerinden biri sayılan “amâ” kavramıdır. Çalışma, İbnü’l-Arabî ve ilk dönem şarihlerinin "amâ"ya yönelik düşünceleri çerçevesinde ele alınmıştır. "Amâ" düşüncesi, Allah'ın varlığının ilk belirginleştiği nokta olma özelliğiyle önem arz etmektedir. İslam literatüründe bu düşüncenin temellendirilmesi yolunda yapılan açıklamaların kökeni, İslam Peygamberinin yaratılış öncesinde “Hakk’ın nerede olduğu” şeklinde sorulan bir soruya “amâ”da diye verdiği cevaba dayanır. Buna göre amâ, âlemin yaratılışından önce Allah'ın bulunduğu konuma işaret eder. Bu bakımdan İbnü’l-Arabî, amâ kavramı üzerinden yaradılışın kökeni ile ilgili tasavvurunu yaratıcı hayal gücüyle birleştirerek kendini başka suretlerde tahayyül eden Hakk’ın nefes vermesinin amâya kaynaklık eden bir bulut oluşturduğunu ifade etmiştir. Ona göre, bu ilk bulut sonradan meydana gelecek olan varlığın tüm tümel formlarını kabul eden bir kaptır. Bu nedenle amâ hem nefes hem de Hakk’ın mutlak hayali ile ilişkilidir. Bu çalışmada Hakk’ın kendi nefesiyle ilkin "amâ"yı yarattığı ve "amâ" içerisinde tüm varlık âlemini yaratmasıyla da İlahi varlığın tüm mekan ve zamanlara hükmettiği sonucuna varılmıştır.

We live in a cyber-universe created by millions of data sets. This universe, where there are almost no time-space constraints, allows people to perform activities in the intercardinal direction in a comfort they could not imagine before. At the same time, this multicultural and global world (infosphere) is a source of ethical challenges. While living in our unique culture, is it possible to share common ethical values in our world, which is becoming more global with each passing day? Or is it getting more and more impossible in this complex cyber universe? This article draws attention to Bynum's Emerging Ethics theory, which carries the umbrella concept that has the potential to unite people around some common values in ethical practices developed for intelligent systems such as artificial intelligence, even if we have different ethical approaches. The main purpose of this article is how, although different approaches they are, theories based on the common nature of human beings can be combined for the same purpose and Thanks to the 'ethical family unity' structure they have created under the ethical umbrella, it is questioned how they will determine the ethical components that can be applied to intelligence systems like AI for the solution of the common problems of the information age.

هذا البحث يقدم معلومات عن حياة سلام الدين طوبراق، ودراساته وانتاجاته الفكرية وشخصيته الأدبية، وهو شاعر كردي وعربي، أنشد أشعارا باللغتين الكردية والعربية. ولد في قرية تَاخِكْ (Taşpınar) التابعة لمقاطعة سِيلْوَانْ (Silvan) في دياربكر (Diyarbakır). يذكر البحث أن سلام الدين طوبراق تلقى دراسته المدرسة عند والده، وأنه عمل إمامًا في قرى مختلفة، وأنه استخدم أشكالاً وأساليبَ من الأدب العربي الكلاسيكي في شعره العربي، وأنه تناول موضوعات مثل الحب والدين والتصوف والأخلاق، وأنه تأثر بالأدب الكردي والعربي، وأنه استخدم لغة بسيطة وواضحة، وأحيانًا أدخل عبارات وكلمات كردية. في نهاية البحث، يُشار إلى أن شعر سلام الدين طوبراق به بعض النقائص، وأنه ارتكب بعض الأخطاء في النحو والصرف وبناء الجملة العربية، وأنه خالف بعض القواعد لإتقان الوزن والقافية. مصادر البحث هي مقابلات أجريت مع سلام الدين طوبراق نفسه، شعره، ودراسات باحثين آخرين

Bu makalede, dilde/lafızda var olan yüklemli ve şartlı önerme ayrımının düşünce ve varlıkta da mevcut olup olmadığının üzerinde durulacak, buna ilaveten İslam mantık tarihi içerisinde ele alınan şartlı önermelerin mahiyetine dair bir bakış açısı sunulmaya çalışılacaktır. Aristoteles (Ö. 322) tarafından sözün neliği üzerine yazılan Peri Hermenias adlı kitapta sadece yüklemli (kategorik) önermelerin mahiyetinden bahsedilmektedir. Buna mukabil İbn Sînâ, (ö.1037) şartlı önermelerin hükümlerine değinerek onların yüklemli önermelerden farklı olan taraflarına işaret etmektedir. Aristoteles takipçisi İbn Rüşd (ö. 1198) ise şartlı önermelerin Aristoteles’in önermenin tek türü olarak kabul ettiği kategorik önermelerden farklı olmadığını iddia etmiş, bazı şartlı önermelerin yüklemli önermelere indirgenebilir olduğunu savunmuştur. Bu makalede, 11. yüzyıldan başlayıp 14. yüzyıla kadar devam eden tartışmalarda ileri sürülen deliller ele alınacak, tercihi gerektiren delillerin kuvvet dereceleri (ķuwwa al-tašīr) üzerinde durulacaktır.

Bu çalışma, Bedir Savaşı’nın unutulmaz anlarından mübâreze sahnesini konu edinmektedir. Müslümanlarla müşriklerin karşı karşıya geldiği mübâreze sahnesi, İslâm tarihinin ana temalarından Hâşim-Abdüşems rekabetini sembolize etmesi açısından ayrı bir öneme sahiptir. Araştırmamızın amacı, mübârizlerin kabile mensubiyetleri ile Mekke’nin iç siyaseti arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Bu bağlamda yapılan çalışmada mübârizlerin tamamının daha önce aralarında husumet bulunan Abdümenâf’ın alt boylarına mensup oldukları tespit edilmiştir. Müslümanları temsil eden Hz. Ali ve Hz. Hamza, Benî Hâşim’den, Ubeyde b. Hâris ise Benî Mutallib’tendir. Müşrikleri temsil eden Utbe b. Rebîa, Şeybe b. Rebîa ve Velîd b. Utbe de Abdüşems kabilesine mensupturlar. Söz konusu kabilelerden Hâşimoğulları ve Abdüşemsoğulları arasında geçmişten gelen bir rekabet vardı. Mübâreze sahnesi ve devamında savaşın kazanılması, iki kabile arasındaki krizi derinleştirmiştir.

Şairlerin kültür hazinelerinin oluşumunda bulundukları şehrin muhakkak bir etkisi vardır. Aynı şekilde şairlerin de o şehirlerin medeniyetine şiir yoluyla katkıda bulunduğu söylenebilir. Şehirler çeşitli terkiplerle ve sahip oldukları anlam dünyasıyla şiirlere konu olabilmekte ve hatta efsaneleri telmih yoluyla canlandırabilmektedir. Bu şehirlerden bir tanesi de üç kapılı Necef şehridir. Bağdat’ın yüz elli kilometre güneyinde, Kerbela’nın yetmiş kilometre güneydoğusunda bulunan Necef şehri, Hz. Ali’nin burada medfun olduğu rivayetinin yayılmasının ardından önem kazanmış ve bunu takip eden yıllarda bir yerleşim merkezine dönüşmüştür. Yüksek bir platoda ve çöl kenarında bulunan şehir, dokuzuncu yüzyıldan itibaren mamur bir yapıya bürünmüş ve şairlerce kutsal sayılan bir yere dönüşmüştür. Hz. Ali’nin burada medfun olması dolayısıyla Hz. Ali ile ilgili mazmunlarla derinlik kazanan Necef şehrine, klâsik Türk edebiyatı şairlerince sıklıkla başvurulmuştur. Bu çalışmada klâsik Türk edebiyatında Necef şehrinin nasıl ve hangi sebeplerle ele alındığı konusu ortaya konulmuştur. Bu durum ortaya konulurken de iki yüzden fazla manzum eser taraması yapılmıştır.

Antik Yunan dini düşüncesinde merkezi öge, yeryüzü ya da toprak ana olan ve tüm var olanların kendisinden doğduğu Gaia’dır. Bundan dolayı Gaia’ya güçlü ve etkili bir kült adanmıştır. Gaia’ya adanan kült, başlangıç çağlarında yerin kendisine doğrudan bir tapınım şeklindedir. Sonraki dönemlerde ise bu kült, farklı varlıklara tapınım şeklinde devam etmiştir. Bu çalışmada, Antik Yunan dini düşüncesinde, bazı yeraltı tanrılarına yapılan tapınımların kökenlerinde, Gaia’ya atfedilen güçlerin bulunduğu ve bu varlıklara adanan kültün kökenlerinde Gaia kültünün bulunduğu iddia edilmiştir. İddia gerekçelendirilirken hem Gaia’ya atfedilen güçlere hem de ilgili yeraltı tanrılarına atfedilen güçlere karşılaştırmalı olarak değinilmiştir. Böylelikle yeraltı tanrıları olarak adlandırılan varlıkların, aslında Gaia’nın kişileştirmesi olan varlıklar olduğu iddia edilmiştir. Çalışmada ayrıca Gaia kültünün, Antik Yunan dininin sonraki dönemlerinde ortaya çıkan yeraltı tanrılarında aynen korunduğu ve devam ettiğinin gösterilmesi amaçlanmıştır.

Tarihte pek çok olayla üzerinde araştırmalar yapılan Haçlı seferleri, bu sürede meydana gelen depremler ile farklı bir şekilde karşımıza çıkmıştır. Bu depremler her toplumda korku uyandırmasına rağmen, bazı kesimlerde depremlere sebep arama eğilimleri kendisini göstermiştir. Depremlere bir sebep arama eğilimi ise yerli Hıristiyanlarda ve Bizans’ta daha çok ilâhî ikaz şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Süryânîlerin daha temkinli yorumlar yaptıkları bu depremlere, en çok dinî sebep arayanlar ise Ermeniler olmuştur. Haçlı din adamları da depremlerde ilâhî ikaz görme eğilimini devam ettirmişlerdir. Katolik ruhaniler, Antakya’ya atanan Ortodoks patriğin 1170 depreminde kilisenin enkazında kalmasını kendi patriklerinin görevden alınmasına bağlamışlardır. Bu doğal felâketin siyâsî tarafı da kendisini göstermiştir. Güçlü hükümdarlar iş başında iken herhangi bir yorum yapılmamış, ancak istenmeyen hânedanlar iş başında iken meydana gelen depremlerde yöneticilerin yanlış tercihleri veya Haçlılarla yaptıkları ittifaklar ön plana çıkarılmıştır. Bu makale 1095-1291 yılları arasında süren Haçlı seferlerini depremler ve bunların milletlere ve devletlere göre yansımasını ele almayı hedef edinmiştir.

Will education, encompasses skills such as making decisions in line with one's desires and goals, taking responsibility, and managing motivation. This education significantly contributes to the development of various skills in children, including self-confidence, sense of responsibility, problem-solving, and communication. One of the negative consequences of digitization today is that children struggle to control themselves, which also complicates the acquisition of values. The study aims to reveal the effects of willpower education in early childhood on value acquisition. The study was conducted within the framework of a qualitative research design, and the document review technique was used in the data collection process. For this purpose, academic sources such as articles, books, and theses were examined, and data obtained from the existing literature were analyzed. After explaining the concepts of will and willpower education, the importance of willpower education in early childhood and its impact on children's value acquisition were evaluated. As a result of the study, the importance of willpower education in value acquisition is emphasized, and activities such as games and drama are recommended for value acquisition through willpower education.

Kur’ân’da deprem başta olmak üzere kuraklık, kıtlık, sel, su taşkını, erozyon ve obruk gibi yeryüzünde gerçekleşen jeolojik, klimatik ve biyolojik afetlerle ilgili kavramlara yer verilmektedir. Çalışma, tarama yöntemi kullanılarak ilgili ayetlerden söz konusu bu kavramların tespit edilmesi ve bağlamlarının tefsir kaynakları başta olmak üzere çeşitli eserlerden araştırılıp ortaya konulmasıyla hazırlanmıştır. Münâsebâtü’l-âyât ve’s-süver ve nazmü’l-Kur’ân ilimlerinin verilerinden istifade edilerek söz konusu bu kavramların Kur’an’da hangi bağlamda zikredildiği hususu incelenmiş olup sosyal varlık olan ve dünyanın kendisine emanet edildiği insanın doğal afet konusundaki tutumu ve sorumluğuyla ilgili Kur’ân’ın bakış açısına bir nebze ışık tutulmaya çalışılmıştır. Çalışma neticesinde deprem başta olmak üzere Kur’ân’da zikredilen bazı afetlerin sadece bir ceza olarak insanoğlunun başına gelmediği, bunun ötesinde çeşitli hikmetler barındırdığı hususunun ortaya konulması amaçlanmıştır.

Arap edebiyatı ve belâgat tarihiyle ilgili çeşitli dönemlendirmeler yapılmaktadır. Bu çalışmada Arap edebiyatı ve belâgatini dönemlendirme meselesi ve belâgat tarihinde bir donukluk veya çöküş (inhitât) döneminden bahsedilip bahsedilemeyeceği hususu tartışılmaktadır. Donuklaşma döneminin başlangıç ve bitişiyle ilgili görüşler gerekçe ve itirazlarıyla ortaya konulmaktadır. Bu bağlamda bazı müellifler donukluğun başlangıcını hicri ikinci asra kadar götürürken bazıları da miladi on dokuzuncu yüzyıla kadar getirmişlerdir. Belâgatin donuklaştığı iddia edilen tarihlerde ittifak olmaması ve donuklaşma tartışmalarının odağında yer alan hicri beşinci ve yedinci yüzyıl arasında belâgate çok önemli katkılar yapılması, belâgatin bu döneminin donukluk veya çöküş dönemi olarak nitelenemeyeceğini ortaya koymaktadır.

Dinî inançlarına yönelik bir denk ihtilafının ortaya çıkması durumunda, kişinin buna nasıl bir karşılık vermesi gerektiğiyle ilgili olarak çeşitli yollar önerilmiştir. Bu önerilerden biri, Feldman ve Christensen gibi düşünürler tarafından ileri sürülen uzlaştırmacı görüşten gelir. Buna göre, bir inançla ilgili denk ihtilafının ortaya çıkması, söz konusu inanca karşı duyulan güvenin azaltılmasını ya da bu inanca yönelik hükmün askıya alınmasını gerektirir. Diğer bir ifadeyle, bu düşünürler, denk ihtilafını sahip olunan dinî inancın epistemik temellerine yönelik bir darbe olarak kabul eder. Bu çalışmada, ilk olarak, uzlaştırmacı görüşün ana iddiaları ele alınarak onun dinî inançlara yönelik imaları tespit edilmeye çalışılacaktır. İkinci olarak, bu görüşün barındırdığı şüpheci öz başta olmak üzere birçok noktadan eleştiriye açık olduğu ve bu eleştiriler göz önüne alındığında, onun ikna edici bir argüman olmaktan uzak kaldığı iddia edilecektir.

Bilindiği üzere din, insan hayatına yön veren unsurların başında gelir. İnsanın duygu ve düşünce biçiminde, tercih ve tutumlarında inandığı dinin tesirleri görülebilmektedir. İlk sosyal çevresi olan ailede çocuk, ebeveynlerinin dini inanç ve eylemlerini gözlemleyerek ve taklit ederek zamanla bunları benimseyebilir. Bununla birlikte bütün insanlar çocukluğunda ailesinden edindiği dini inançlara hayatının sonuna kadar sadakat göstermeyip bazı kimseler hayatlarının bir evresinde bağlı oldukları dini inançlarını terk ederek bir arayış süreci içerisine girebilmektedir.Bu arayış sürecinin sonunda eski inançlarını terk ederek başka dinlere ve inanç sistemlerine geçiş yapan insanların olduğu görülmektedir. Bu bağlamda insanın inandığı dinin Tanrı’sı ile olan ilişkisi ve iletişiminde, zihnindeki Tanrı tasavvurunun oluşumunda bazı faktörlerin etkisi olabildiği gibi Tanrı tasavvuru da başta din değiştirme olmak üzere pek çok husus üzerinde etkili olabilmektedir. Bu çalışmada Müslüman bir ailede doğmasına rağmen hayatının bir evresinde din değiştirerek Hristiyan olmayı tercih eden, gönüllülük esasına göre araştırmaya katılan, 18 yaş ve üzeri 19 Hristiyan katılımcının din değiştirmesinde Tanrı tasavvurlarının etkisi incelenmiştir. İlgili literatüre bakıldığında din değiştirme ve din değiştirmede etkili olan psiko-sosyal faktörlere ilişkin bazı çalışmaların yanında Tanrı tasavvuru ve Tanrı tasavvurunun farklı değişkenlerle ilişkisini konu edinen araştırmaların da olduğu görülmektedir. Ancak din değiştirmede, Müslümanlıktan Hristiyanlığa geçişte doğrudan Tanrı tasavvurunun etkisini inceleyen herhangi bir araştırmaya rastlanmamış olması, araştırmanın ilgili literatüre katkı sunması açısından önemini ortaya koymaktadır. Bu anlamda araştırmadan elde edilen bulgular, din psikolojisi bilim dalı açısından önemli olduğu gibi din eğitimi alanındaki çalışmalara da yön verici nitelikte olabilir. Nitel araştırma deseninde tasarlanan ve yarı yapılandırılmış mülakat tekniği ve katılımcı gözlem yöntemleriyle gerçekleştirilen araştırmada, katılımcılara eski dinlerindeki ve yeni dinlerindeki Tanrı tasavvurlarını tespit etmek için bir takım açık uçlu sorular yöneltilmiştir. İlgili literatürden kısmen yararlanılarak hazırlanan mülakat sorularına ilişkin, uzman görüşü ve etik onay alındıktan sonra Türkiye’nin farklı şehirlerinde bulunan pastörlere “kutsalkitap.org” sitesi üzerinden ulaşılmış ve din değiştirerek İslamiyet’ten Hristiyanlığa geçiş yapan kişiler, mail yoluyla araştırmaya davet edilmiştir. Akabinde davet mailine olumlu cevap vermek suretiyle araştırmada gönüllü olarak katılımcı olmak isteyen pastörlerle iletişime geçilerek görüşme için gün ve tarih belirlenmiştir. Ayrıca pastörlerden, kiliselerine üye olan ve din değiştirmiş olan diğer bireyleri de araştırmadan haberdar etmeleri istenmiş ve böylece pastörler dışında din değiştiren bireylere de ulaşım sağlanmıştır. Mülâkatlar Ocak-Ekim 2022 tarihleri arasında hem pandemi koşullarından hem de katılımcıların farklı şehirlerde ikamet etmelerinden dolayı online olarak gerçekleştirilmiştir. Bu süreçte kilise önderlerinin izniyle zaman zaman pazar âyinlerine de katılım sağlanarak bireylerin ibadet esnasındaki duygu ve düşünceleri gözlemlenmeye çalışılmıştır. Katılımcıların izni dahilinde kayıt altına alınan veriler, mülâkatların tamamlanmasının ardından yazıya geçirilerek içerik analizine tâbi tutulup ortak temalar ve kodlar belirlenmiştir. Araştırmanın sonucunda katılımcıların büyük bir kısmının din değiştirmeden önceki süreçte Allah’ı cezalandıran, korku veren, kendisiyle ilişki ve iletişim kurulamayan, sevgisi hissedilemeyen ama saygı duyulması gereken, kendisinden utanılan, bağışlamayan, bağışlayacak olsa bile öncesinde cehennemle cezalandıran olarak tasavvur ettikleri görülmüştür. Buna karşın din değiştirdikten sonraki Tanrı tasavvurlarının ise sevinç, coşku, huzur, mutluluk, esenlik ve heyecan veren; seven; umut ve güven hissettiren; kendisiyle olumlu bir ilişki ve iletişim kurulabilen; insanı değiştiren, dönüştüren; affeden vb. şeklinde olduğu görülmüştür. Bu cevaplar katılımcıların zihinlerinde din değiştirmeden önce oldukça “olumsuz”, din değiştirdikten sonra ise oldukça “olumlu” bir Tanrı tasavvurunun yer aldığını göstermiştir. Araştırmanın sonunda elde edilen bulgulardan hareketle bazı önerilerde bulunulmuştur.

Hukuk düşünce tarihinde hukukî geçerlilik kavramının tanımlanmasında, benimsenen ölçütlere bağlı olarak, çeşitli eğilimler açığa çıkmıştır. Hukukî geçerlilik, birbirinin alternatifi olmak üzere, aksiyolojik, maddî ve biçimsel nitelikli değerlendirmelere konu edilmiştir. Hukukî geçerlilik, aksiyolojik değerlendirme yapıldığında âdilliğe, maddî değerlendirme yapıldığında etkililiğe ve biçimsel değerlendirme yapıldığında da belli bir hukuk düzenine aidiyete indirgenmektedir. Âdillik, etkililik ya da aidiyet ölçütleri, birbirinin alternatifi olarak alındıklarında, hukukîliği tanımlamaya, yani hukuku başka normatif yapılardan ayırt etmeye yetmediği gibi, hukukîlik ve hukukî geçerlilik kavramları arasında da bir örtüşmeye yol açmaktadır. Doğal hukuk eğiliminde âdil olan ve realist hukuk eğiliminde de etkili olan hem hukukî hem de geçerli sayılmaktadır. Pozitivist hukuk eğilimi ise hukukî geçerliliği belli bir hukuk düzenine aidiyet biçiminde tanımlamaktadır ki, gerçekte bu tanım da onu hukukîlikten ayırt edememektedir. Bu itibarla hukukî geçerlilik, pozitivist eğilimde, geçersizliğe ilişkin koşullardan hareketle, hukukîliğe ilave bir nitelik olarak kavranmaya çalışılmaktadır.İslâm hukuk biliminde hukukî geçerlilik, aksiyolojik ya da maddî değil, biçimsel nitelikli bir değerlendirme olarak kabul edilmiştir. Bu, hukukun genel teorisinin üzerine kurulduğu şer’îlik ilkesinin doğal ve zorunlu bir sonucudur. Şer’î nitelik taşımayan herhangi bir norm, sırf âdil ya da etkili olduğu gerekçesiyle geçerli sayılmamaktadır. Şer’îliğin tespiti ise bir yetki ve usûl (procedure) meselesidir. et-Tûfî’nin maslahatı ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin de adaleti ölçüt alan geçerlilik yaklaşımları İslâm hukuk bilimindeki genel yaklaşıma istisna teşkil etmektedir. Benzer bir istisnayı, hukuk düzeninin bir bütün olarak etkililiğini, tek tek normların geçerliliklerini devam ettirebilmeleri bakımından koşul sayan hanefî görüşte buluyoruz. Bu görüş, hukuk düzeninin bir bütün olarak etkililiği ve normların geçerliliği arasında ilgi kuran pozitivist teori ile karşılaştırılabilir görünmektedir.İslâm hukuk biliminin klasik doktrininde bir hukuk normunun metrûkiyet sebebiyle geçerliliğini yitireceğine dair teori düzeyinde kurgulanmış bir görüş, bildiğimiz kadarıyla, yalnızca Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed es-Semerkandî el-Mâturîdî tarafından savunulmuştur. el-Mâturîdî, hukuk normlarının geçersizlik sebebi olarak metrûkiyet görüşünü Mümtehine Sûresi’nin 10. âyetinin te’vîli münasebetiyle ve âyette öngörülen düzenlemelerin terke maruz kalmalarını delil alarak açıklamaktadır.Metrûkiyet, bir normun etkililiğini yitirmesi demektir. Nitekim el-Mâturîdî de metrûkiyeti, insanların normu uygulamayı terk etmeleri biçiminde tanımlamaktadır.el-Mâturîdî’nin teorisinde metrûkiyet, hukuk normları bakımından bir geçersizlik sebebi olmakla birlikte mutlak değildir. Normun salt terke maruz kalması değil, ancak belli koşullar içinde gerçekleşen metrûkiyet bir geçersizlik sebebi olarak öngörülmüştür. Buna göre bir normun metrûkiyet sebebiyle geçersiz sayılabilmesi için, a. normun geçersiz kılındığını gösteren Kitâb ya da Sünnet’te bir beyânın bulunmaması, b. normun konulma gerekçesinin (norm sevk edilirken gözetilen amaç) aklen kavranabilir (hükmün ma’kûl) olması, c. normu uygulamayı ya da norma uymayı terk etme hususunda insanların ittifakının (icmâ) bulunması, d. normun, toplumsal ilişki bağlamı sınırlı bir olayı konu edinmesi (hukm urf: belli bir toplumsal uygulamaya ilişkin özel düzenleme niteliğinde olması), e. konulma gerekçesinin sonradan ortadan kalkmış olması biçimindeki koşullar aynı norm özelinde birlikte gerçekleşmelidir.Metrûkiyet sebebiyle geçersizlik kavramını nesh terimiyle karşılaması, el-Mâturîdî’nin ilgili normun bir daha geçerlilik kazanamayacağı görüşünde olduğunu ima etmektedir. Zira o, metrûkiyet sebebiyle geçersizliği, yalnızca toplumsal ilişki bağlamı sınırlı olayları düzenleyen normlar hakkında mümkün görmektedir ki, bu, ortadan kalktıktan sonra bir daha toplumsal yaşamda yer almayacak olayları konu edinen normlar anlamında alındığında, çıkarsadığımız sonuç doğrulanmaktadır.el-Mâturîdî’nin teorisinde metrûkiyet sebebiyle nesh, kanımızca, geçersizliğin, ictihâdla neshe indirgenmesi mümkün olmayan, farklı bir gerçekleşme biçimini temsil etmektedir. İctihâdla nesh, normun, sevk edilme gerekçesinin zaman içinde ortadan kalkmasından ötürü, iradî bir işlemle geçersizliğine karar vermektir. Norm, konu edindiği toplumsal ilişkiye hâlâ uygulanabilir olmasına rağmen, sevk edilme gerekçesini artık gerçekleştirmiyor diye geçersiz sayılmaktadır. Hâlbuki metrûkiyet sebebiyle nesh tamamen olgusal bir geçersizlik türüdür. Normun, yalnızca sevk edilme gerekçesi değil, toplumsal ilişki bağlamı da ortadan kalkmış hâldedir

İslâm mezhepleri tarihinin temel kaynakları makâle, fırak ve milel-nihâl türü eserlerdir. Bu metinler aracılığıyla müellifler, İslâm toplumundan neşet etmiş fırkaları ve görüşleri aktarmışlardır. Makâle türü eserler, zamansal olarak diğerlerini öncelemekle birlikte bunların çoğu bugüne ulaşmamıştır. Akabinde ortaya çıkan fırak literatürü ise mezhepler tarihinin yaygın yazım türü haline gelmiştir. İftirâk hadisinin yoğun etkisinin görüldüğü bu yazım türünde müellifler, İslâm fırkalarını hadiste geçen 73 sayısından hareketle tasnif etmişlerdir. Erken dönem fırak yazarlarının, gelecek yüzyıllarda İslâm toplumundaki ayrışma veya fırkalaşmaları hesaba katmamaları ilginç olsa da Osmanlı âlimlerinin fırka tasniflerini herhangi bir değişime gitmeksizin aynıyla devam ettirmeleri daha ilginçtir. Zira aradan geçen yüzyıllar içerisinde yeni fırkalar veya görüşler ortaya çıksa da bunlar fırka tasniflerine girmemiş; fakat tek bir kişiye nispet edilen veya varlığından bile emin olunmayan fırkalar tasniflerde kalmaya devam etmiştir. Hatta bazı müellifler kendi dönemlerindeki gruplara ilişkin reddiye yazmalarına rağmen onları fırka tasniflerine dâhil etmemişlerdir. Söz konusu durum sorgulamaya değer bir mesele olup eldeki makale bu sorgulama neticesinde ortaya çıkmış ve buradan hareketle Osmanlıdaki mezhepler tarihi yazıcılığı incelenmiştir. Fırak literatürü üzerinden Osmanlıdaki mezhepler tarihi yazıcılığını ele alan makalenin amacı; 15 ve 16. yüzyıllarda Osmanlı müellifleri tarafından telif edilmiş fırka tasniflerini tespit ederek bu dönemdeki literatürü ortaya çıkarmak, tasniflerdeki aidiyet problemini gündeme getirerek imkân ölçüsünce tercihlerde bulunmak, tasniflerin takip ettikleri fırak gelenekleriyle içerik, biçim, yöntem ve dil gibi hususlarda mukayesesini yaparak bu geleneklerle örtüştükleri ve farklılaştıkları noktaları belirlemek ve Osmanlıdaki mezhepler tarihi yazıcılığının varlığını tartışarak bu yazıcılığın keyfiyetini ortaya koymaktır. Her ne kadar İslâm mezhepleri tarihinin erken dönemine ait anlatı büyük ölçüde oluşmuş olsa da Osmanlıya gelindiğinde bu anlatı -genellikle- kesintiye uğramakta ve doğrudan mezhepler tarihinin Cumhuriyet dönemindeki durumuna geçilmektedir. Bunun başlıca nedeni mezhepler tarihinin Osmanlıdaki literatürüne dair yeterli sayıda çalışmanın olmamasıdır. Eldeki makale de alandaki bu eksikliği giderme ve mezhepler tarihinin Osmanlıdaki durumunu -en azından ilgili yüzyıllar çerçevesinde- tespit etme amacı taşımaktadır.İki başlıktan müteşekkil makalenin ilk kısmı literatür analizine ayrılmıştır. Tespit edilen on üç fırka tasnifinin incelendiği bu bölüm, Doğu Hanefî ve Eş‘arî fırak geleneği olmak üzere ikiye ayrılmış ve ilkinde sekiz, ikincisinde beş tasnif ele alınmıştır. Mezkûr iki geleneğin dışında bir tasnifin görülmediği bu dönemde, otantiklik önemli bir problemdir. Zira söz konusu on üç tasniften altısının müellifine aidiyeti şüphelidir. Şüpheli tasniflerden beşinin Doğu Hanefî gelenekte olması ise dikkat çekicidir. Bu bölümdeki kayda değer hususlardan biri Lütfi Paşa’nın fırka tasnifi yaptığı iki eserinin ortaya çıkarılmasıdır. Lütfi Paşa’ya dair yapılan çalışmalar onun Fıraḳ-ı ḍâlle’si üzerine yoğunlaşsa da onun, Ḥayât-ı Ebedî adında Türkçe, Zübdetü’l-mesâil adında Arapça kaleme aldığı iki eserinde fırka tasnifi yaptığı tespit edilmiş ve Fıraḳ-ı ḍâlle başlıklı risâlenin Ḥayât-ı Ebedî’deki birinci faslın müstakil istinsâhı olduğu belirtilmiştir. Zübdetü’l-mesâil, içeriği ve yapısıyla bu dönemdeki en özgün tasniflerden birini sunmuştur. Ayrıca -eldeki bulgulardan hareketle- Türkçe fırak ve milel-nihâl yazıcılığının bu dönemde başladığı söylenebilir. Yine ilk bölümde görülmüştür ki Osmanlıda Doğu Hanefî fırak geleneğinde en sık takip edilen isim Ebû Mutî‘, Eş‘arî fırak geleneğinde ise Âmidî olmuştur. İkinci başlıkta da fırka tasniflerinin yer aldığı telif türleri göz önüne alınarak Osmanlıdaki mezhepler tarihi yazıcılığının mevcudiyeti tartışılmıştır. Buna göre -tespit edildiği kadarıyla- 15 ve 16. yüzyıllarda Osmanlı müelliflerince müstakil bir fırak yahut milel-nihâl eseri kaleme alınmamıştır. Bununla birlikte eldeki tasnifler müelliflerin kendi dönemlerindeki gruplardan bahseden metinler de değildirler. Bu sebeple Osmanlıda mezhepler tarihi özelinde -bir tür yazıcılığın olduğu kabul edilmekle birlikte- erken dönemdekine benzer şekilde güçlü bir yazıcılıktan söz etmek şu an için zor görünmektedir.

19. yüzyılın sonu, fizik alanında klasik veya modern fizik olarak nitelenen Newton fiziği kabulleri ile anlamlandırılamayan farklı yapısal özellikleri bünyesinde barındıran çeşitli problem alanlarının ortaya çıktığı bir döneme karşılık gelmektedir. Bu problemleri çözme adına yapılan çalışmalar neticesinde 20. yüzyılın başlarında klasik fizik prensiplerinden farklı prensiplere sahip olan yeni bir fizik ortaya çıkmıştır. Bu yeni fizik kuantum fiziğidir. Atom-altı evrendeki nesnelerin davranış biçimlerinin soruşturulması, kuantum fiziğinin ilgisini teşkil etmektedir. Newton’un, hiçbir parçaya bölünemez olarak kabul ettiği atom, kuantum fiziği çalışmalarıyla daha küçük parçalara ayrıştırılabilen ve bu bakımdan da içine nüfuz edilebilen bir soruşturmanın konusu kılınmıştır. Kuantum fiziği, modern fiziğin sabit, birbirinden tamamen yalıtılmış temel parçacıklardan oluştuğu varsayımına dayanan evren tasavvurunu değiştirmiş; evreni oluşturan parçacıklar arasında yalıtılmışlığın değil, ilişkisel süreçlerin hâkim olduğu yönünde bir görüşün ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu fizik ile birlikte atom-altı evrende, makro evrenin karakteristiği olarak kabul edilen mekanikçi-determinist yaklaşım biçimine uymayan yeni olguların varlığı keşfedilmiştir. Bu keşiflerin varlığı, klasik fiziğin dayandığı “uzay”, “zaman”, “nesne”, “gözlemci”, “ölçüm”, “etki”, “yerellik” ve “etkileşim” gibi temel kavramlarda köklü bir değişimi zorunlu kılmıştır. Zira kuantum fiziğinin mikro evrende dikkat çektiği olguların mahiyeti, klasik fiziğin bu kavramlar bağlamında oluşturduğu kabuller ile örtüşmemektedir. Bu örtüşmeme durumu ise temelde her iki alanda meydana gelen olguların farklı bir mantıksal şemaya göre ortaya çıkıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Zira klasik mekanik, klasik mantığın temel ilkelerine dayanarak etkinlikte bulunmuştur. Fakat kuantum fiziğinin gönderimde bulunduğu olgu durumları, klasik mantığın bu temel ilkelerine uymamaktadır. Bu açıdan, kuantum fiziği bulguları, klasik mantıksal ilkelere dayalı düşünce yapısı ile anlamlandırılamamaktadır. Fakat günümüzde kuantum fiziğinin temel vurgusu olan belirsizliği gündemine alan bulanık mantık perspektifinden bu anlamlandırmayı yapmak olanak dâhilinde görünmektedir. Günümüzde belirsizlik kavramı artık bilimsel sürece dâhil olmuştur. Kuantum kuramının, kesinsizliği bir ilke olarak içeren belirsizliğe gönderim yapmasına paralel olarak, bulanık mantık da belirsizliği tüm bilgi süreçlerine dâhil etmiş, belirsizliği, kaçınılması gereken bir durum olarak değil aksine değerlendirilmesi gereken bir durum olarak bünyesine almıştır. Bu bakımdan bu çalışmanın amacı klasik mantık ilkeleri bağlamında şekillenen klasik düşünce tarzı ile tasviri yetersiz kalan kuantum fiziğinin ortaya koyduğu temel ilkeleri, günümüzde başta yapay zekâ çalışmaları olmak üzere mühendislik alanında önemli uygulama alanı yaratan bulanık mantık perspektifinden tasvir edilebileceğini ortaya koymaktır. Bu doğrultuda çalışmamızda ilk olarak kuantum fiziğinin ortaya çıkmasına sebep olan süreç genel hatları ile ele alınmış, devamında kuantum fiziğinin standart görüşü haline gelmiş Kopenhag Okulu’nun görüşleri baz alınarak temel ilkeleri ortaya konulmuştur. Genel çerçevesi çizilen kuantum fiziğinin gönderimde bulunduğu olguların, klasik mantığın üç temel ilkesi ile sınırlı kalındığında tasvir edilemeyeceğine değinildikten sonra bu tasviri yapmayı mümkün kıldığını düşündüğümüz bulanık mantık sistemi ortaya konulmuştur. Nihayetinde kuantum fiziğinin temel ilkelerinin hangi bağlamlarda bulanık mantık teorisi ile ilişkilendirilebilir olduğu gösterilmeye çalışılmıştır. Bu minvalde yapılan soruşturma neticesinde kuantum fiziğinin bulanık mantık perspektifinden tasvir edilebileceği sonucuna varılmıştır. Bu ilişkiyi ortaya koymanın temel hedeflerinden biri felsefi etkinlik açısından önemli bir zemin oluşturmak olmuştur. Zira nasıl ki modern bilim paradigmasını belirleyen önemli gelişmelerden olan Newton fiziği, klasik mantığa temel oluşturmuş ve bu bakımdan da klasik mantık, klasik fizikten etkilenen felsefî düşünüş biçimlerine bir çerçeve çizmiş ise, benzer biçimde kuantum fiziğinin bulanık mantık ile ilişkisini ortaya koymak, bulanık mantığın da kuantum fiziğine eşlik edecek felsefi düşünüş biçimlerine bir çerçeve çizebileceğini gösterecektir. Bu bakımdan bu çalışma, kuantum fiziği ile bulanık mantığın bilim zemininde birbirine eşlik ettiğini göstermeyi amaç edinmiştir.

Bu makalede, Birgivî’nin sorgulama ve tartışma kuralları ile ilgili risalesini Veliyyüddîn Cârullah’ın nasıl yorumladığı onun eş-Şerḥu’s-Ṣaġîr eseri çerçevesinde incelenmiş ve Cârullah’ın bu şerhinin tenkitli Arapça metni sunulmuştur. Sorgulama ve tartışma kavramlarının ilahiyat bilimleri ile ilişkisinin kurulduğu disiplinlerden biri, âdâbu’l-baḥs̠ ve’l-münâẓara (sorgulama ve tartışma kuralları) alanıdır. Bu disiplin, Osmanlı yüksek öğretiminde bir ders olarak yer almıştır. Bu dersin okutulduğu metinlerin arasında Birgivî’nin bir sayfalık sorgulama ve tartışma kuralları hakkındaki risalesi ve onun Cârullah’a ait şerhleri bulunmaktadır. Cârullah, bu risaleye sırasıyla büyük, orta ve küçük olmak üzere üç şerh kaleme almıştır. Cârullah, ilk iki şerhte Birgivî’nin risalesini yorumlamaktan ziyade kendisinden önce bu risaleyi yorumlayan dört şârihi tenkit etmekle ilgilenmiştir. Bu nedenle Birgivî’nin ilgili risalesine dair Cârullah’ın yorumunu küçük şerh üzerinden inceledik. Birgivî metninin Cârullah yorumunun makalede inceleme konusu olarak seçilmesinin nedeni, onun diğer on beş yorumcuya göre hem eser sayısı hem de eserlerin hacmi bakımından daha velût olması ve Birgivî’nin risalesini yorumlamadan önce bu alanda hacimli eserlerini kaleme almış olmasıdır. Diğer bir neden ise Cârullah’ın sorgulama ve tartışma alanında ansiklopedik eserler kaleme almasına rağmen özellikle onun entelektüel dünyası ile ilgili yapılan akademik çalışmalarda onun bu yönüne değinilmemiş olmasıdır. Dolayısıyla bu çalışma, Cârullah’ın entelektüel profilinde eksik kalan bir parçayı tamamlamayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda ilahiyat ve İslami ilimlerin “sorgulama” ve “tartışma” kavramlarıyla bir araya geldiği zemininin Cârullah örneği ile gösterilmesi, bu makaledeki diğer bir amaçtır. Bu çerçevede makale iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde Cârullah’ın Birgivî risalesindeki tartışma ve tartışmacının mahiyeti, aktarım, iddia, öncül, delil ve sonuç hakkındaki sorgulama ve tartışma kurallarını nasıl yorumladığı incelendi. Bununla beraber Cârullah’ın Birgivî’yi sorgulama ve tartışma literatüründe onu nereye konumlandırdığı tespit edildi. Ayrıca Cârullah’ın diğer yorumcularla örtüşen görüşleri bu yorumcuların şerhlerine atıflarla gösterildi. Bu bağlamda Cârullah, Birgivî’nin metinde kullandığı teknik terimleri tanımlamaktadır. Zira Birgivî, sorgulama ve tartışmanın teknik terimlerini tanımlamadan sadece tartışma sürecini özetlemektedir. Örneğin Birgivî, “tartışmacı” teknik terimini tanımlamadan kullanır ancak Cârullah, “tartışma” kavramı için hem “iki şey arasındaki bağın iki kişi tarafından gerçeği açığa çıkarmak için düşünülmesi” hem de “gerçeği açığa çıkarmak için iki kişinin bir görüşü karşılıklı savunması” tanımlarını ifade eder. Cârullah, Birgivî’nin bazı görüşlerine katılmamaktadır. Bu çerçevede Birgivî, tartışmacıyı sorgulayan olarak isimlendirmektedir. Ancak Cârullah’a göre onun karşılıklı olmayı ifade eden “soruşturan” kavramıyla tanımlanması daha uygundur. Cârullah, Birgivî’nin karşı tarafın itiraz edebilmesini kesin olarak bilmediği konularla sınırlamasını doğru bulmaz. O, bu iddiasını desteklemek için Îcî’nin konu hakkındaki tutumunu örnek gösterir ve karşı tarafın sınamak, bilse bile daha kesin bilgi elde etmek için itiraz edebileceğini ileri sürer. Cârullah, Birgivî’nin bazı konularda Îcî’den farklı düşündüğünü ileri sürse de tartışmanın düzeni bakımından onunla aynı konumda olduğunu ifade eder. O, tartışmanın sıralaması konusunda Kutbuddîn er-Râzî gibi düşündüğünü belirtir. Başka delile geçiş konusunda Birgivî’nin Pezdevî ve Teftazânî’den etkilendiğini ve genel olarak yöntemci Hanefi İslam hukukçularının görüşlerine tabi olduğunu iddia eder. Ancak Cârullah, yine başka delile geçiş konusunda Birgivî’nin Hanefi İslam hukukçuların görüşlerine dair verdiği ayrıntının sorgulama ve tartışma disiplini açısından gereksiz olduğunu düşünür. Çünkü sorgulama ve tartışma disiplininde başka delile geçiş Hanefî ya da Şafiʿî yöntemci hukukçuların belirlediği kriterlere göre değil bu disiplinin kriterlerine göre belirlenir. Örneğin sonucu tartışırken karşı delil getirildiğinde tartışmacı başka delile geçerse bu geçtiği delil, bu disiplinin prensiplerine göre karşı delil olmamalıdır. İkinci bölümde dört nüshası tespit edilen küçük şerhin Arapça metninin edisyon kritiği İSAM tahkik esaslarına göre yapıldı. Ayrıca bu şerhi önceleyen diğer şerhler tespit edildi. Sonuç olarak Cârullah yorumlarında sorunsal konulara değinmeyip Birgivî’nin özet metninin teknik terimlerinin tanımlanmasına ve onun görüşleri itibariyle bu disiplindeki konumunun belirlenmesine odaklanmıştır.

Karahanlı dönemi Kur’an tercümeleri neşirlerinden faydalanan araştırmacılar esmâ-i hüsnâ, dini terimler, soyut kelimeler gibi konularda çalışmalar yaparak Türk diline katkıda bulunmuşlar, çalışmalarında tarihi Türk lehçesi olan Karahanlı Türkçesindeki kelimelerin büyük bir kısmının Türkiye Türkçesinde eskicil hâle geldiğini ve ayrıca Türkçe fiil tabanlarının kullanım sıklığını belirlemişlerdir. Belirlenen konulardaki çalışmalara katkı sağlamak amacıyla bu çalışma yapılmıştır.Çalışmada Kur’ân-ı Kerîm’in söz dizimi bozulmadan yapılan Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Çevirisi’ndeki eskicil kelimeler, Türkçe fiil tabanları ve belirlenen Arapça kalıpların karşılığı olan kelimeler morfolojik ve semantik açıdan incelenmiştir. Çalışma; Yâsîn, Fetih ve Mülk sûreleriyle sınırlandırılmıştır. Bu sûrelerde, fiilin icrâsıyla ilgili olan özneleri ve nesneleri belirten fâil, mef’ûl, mübâlağa ism-i fâil, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdîl kalıplarının Türkçe karşılıkları tespit edilmiştir. Karşılıklar çalışma boyunca tercüme ve meâl bağlamında karşılaştırılmıştır. Karşılıklardaki fiil tabanları ve türevleri hem yapıları hem de anlamları bakımından incelenmiştir.Tercümede kelimelerin çevirisinin söz dizimi bağlamından ziyade kendi kalıpları bağlamında yapıldığı gözlemlenmiştir. Bu durum Arapça kalıpların ve karşılıklarının yapı ve anlam bakımından daha iyi anlaşılmasını sağlamış ve karşılaştırma yapmayı kolaylaştırmıştır. Ayrıca, tercümede fiilin icrâsında yer alan öznelerin ve nesnelerin ilişkilerini belirleyen edilgenlik, oldurganlık ve dönüşlülük çatı eklerinin sık kullanılmasının fiillerin anlam çerçevesini genişlettiği tespit edilmiş, meâllerde ise bu çatı eklerinin pek kullanılmadığı görülmüştür.Anlamına göre tercüme metodu gereği yapılan çeviriden kaynaklanan ve karşılıkların mukayesesine engel olan durumlar da tespit edilmiştir. Kalıp karşılıklarının farklı kelime grubu, zarf ve çekimli fiil gibi değişik yapılarla aktarılması, Arapça kalıbın birbirinden farklı temel, yan ve mecaz anlamlarının tercih edilmesi veya Arapça kelimeye Arapça Farsça kelimelerin karşılık olarak seçilmesi, kalıpların karşılıklarıyla mukayesesini engellemiştir. Tercümede ve meâlde sorunların aynı olması ve çözümlerin aynı dil bilgisel kurallarla çözümlenmesi, Türkiye Türkçesinin Karahanlı Türkçesinin devamı olduğunu göstermiştir.Yapılan karşılaştırmalar neticesinde metinde ism-i fâil, ism-i mef’ûl, mübâlağa ism-i fâil, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdîl kalıplarının karşılığı olarak 177 tanık tespit edilmiştir. Tanıkların %58’inin geçici sıfat ifade eden sıfat-fiil, %42’sinin kalıcı sıfat yapan eklerden türetilen kelime veya kelime grubu olduğu görülmüştür.Sıfat-fiillerin karşılık olma oranının %58 gibi yüksek olması, Arapça kalıplara sıfat-fiille karşılık bulma çabası olarak değerlendirilebilir. Tercümede fâil ve mefʻûl kalıbında {–mIş} sıfat-fiil eki ile {+lXg} isim yapım eki, fâil ve sıfat-ı müşebbehe kalıbında {-(X)glI} sıfat-fiil eki, mübâlağa ism-i fâil ve sıfat-ı müşebbehe kalıbında {-gAn} sıfat-fiil eki, ism-i tafdîl kalıbında {+rAk} isim yapım eki tercih edilmiştir. Bu veriler de Arapça kalıba mukabil sıfat-fiil yapısının sıkça kullanıldığını gösterir. Hatta bazen türü sıfat olan kelime tek başına yeterli görülmez ve yardımcı fiil yardımıyla sıfat-fiile dönüştürülür.Karahanlı Türkçesi ile Türkiye Türkçesi bağlamında tanık olarak alınan kelimelerin eskicillik oranının da %89 gibi oldukça yüksek olduğunu belirtmek gerekir. Türkiye Türkçesinde hiç kullanılmayan kelime sayısının 85 (%50), anlamında veya yazımında farklılık olan kelime sayısının 65 (%39) olduğu tespit edilmiştir. Tercümedeki fiil icrâcılarını bildiren kalıplara karşılık sunulan ve en çok kullanıldığı gözlemlenen {-mIş}, {-gAn} ve {-(X)glI} sıfat-fiil eklerinden {-gAn} ve {-(X)glI} eklerinin Türkiye Türkçesinde eskiciller listesine girdiği görülür. Bunlara bağlı olarak Türkiye Türkçesi, Karahanlı döneminden günümüze ulaşamayan %50 oranındaki Türkçe fiil tabanının zenginliğinden, bir kısmı varyantlarıyla Anadolu ağızlarında yaşasa da, mahrum kaldığı ortaya çıkar.Özetle mütercim ölçünlü bir dil olan Karahanlı Türkçesinin kendine özgü kullanım kalıplarını özgün bir şekilde kullanmıştır. Mütercimin tercümede hassasiyet göstererek ortaya koyduğu Karahanlı dönemi Kur’an tercümesinde Türkçe kelimelerin oranının çok yüksek olması, Arapça bilmeyen halkını da göz önünde bulundurduğunu göstermektedir. Ayrıca bu eser üzerine yapılan çalışmalar eserin dil bilimciler tarafından anlaşıldığını göstermektedir. Günümüz okuyucularının da Kur’an tercümesi yadigarlarından faydalanabilmeleri, araştırmacıların Kur’an tercümeleri üzerine daha çok çalışmalar yapmalarına bağlıdır. Kur’an tercümelerinde çeviri metinlerinin eş ve art zamanlı söz dizimi, Arapça fiillerin ve türevlerinin karşılığı olan Türkçe fiiller, Türkçe fiillerin semantik açıdan incelenmesi gibi başlıklarla birçok çalışma yapılmalıdır

Mezhepler tarafından tarihsel süreçte inşa edilen epistemik ve teolojik çerçeve, mensuplarına belli bir din ve dünya algısı sunar. Bu da onların gerek ilmî gerekse toplumsal tüm faaliyetlerini etkiler. Mezhebî aidiyetin etkin olduğu ilmî uğraşların başında ise tefsir gelmektedir. Ne var ki tefsir faaliyeti, çoğu defa toplumsal çerçevenin ve müfessirin bu çerçeve içerisinde durduğu yerin bir ürünü olarak ortaya çıkmaktadır. Mezhep olgusu bu noktada en başat etkenlerden birisidir. Zira Müslümanların ayet yorumlarını ve Kur’an algılarını şekillendiren önemli bir çerçeve vazifesi görmektedir. Çoğu defa dinî bir muhteva taşımasa ve aslı itibariyle sosyopolitik rekabetin ürünü olsa bile birçok konuda mezhep mensupları, görüşlerini Kur’an ile gerekçelendirme yoluna başvurmaktadır. Bu kapsamda nasslar, mezhep mensupları tarafından mezhebin amaçlarını gerekçelendirecek şekilde yeniden inşa edilebilmekte, mezhebin din anlayışı ekseninde ötekinden farklı yorumlara tabi tutulabilmektedir. Tefsir, kelam ve fıkıh kitapları, bu minvaldeki onlarca ayet ve hadis yorumuyla doludur. Aynı ayet ve hadis, farklı mezhep mensupları tarafından çok farklı yorumlarla mensuplarına sunulabilmiştir. Kur’an dilinin bazı inançları mezhep aidiyeti doğrultusunda gerekçelendirmeye müsait yapısı ise mezhep mensuplarının işini kolaylaştırmıştır. Bu makale, doğrudan ya da dolaylı bir şekilde rec‘at ile ilişkilendirilen bazı ayetlerin farklı yorumlanma biçimleri üzerinden bahsi geçen soyut hususları somutlaştırmaya çalışmıştır. Bu kapsamda İmâmî ve Sünnî âlimlerin yorumları örnek olarak seçilmiş, aynı ayetin mezhep mensubiyetinin etkisiyle nasıl farklı yorumlara tabi tutulabildiği analiz edilmiştir. Ayyâşî, Ebü’l-Hasan el-Kummî, Ebû Cafer et-Tûsî, Ebû Ali et-Tabersî, Şeyh Sadûk ve Şeyh Müfîd, rec‘at konusundaki yorumları üzerine odaklanılan İmâmî âlimlerdir. Ehl-i Sünnet’ten de Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Fahreddin er-Râzî’nin yorumları analiz edilmiştir. Rec‘at konusunda İmâmiyye’yi ayetler üzerinden eleştiren Sünnî âlimin sayısının çok az olması, bizi bu iki âlimin yorumlarına ağırlık vermeye sevk etmiştir. Bununla birlikte biz bu konuda görüş beyan eden az sayıdaki diğer âlimlerin de yorumlarını tespit etmeye ve bu konuda daha bütüncül bir tablo ortaya koymaya gayret ettik. Bir makale boyutunun sınırlarını zorlamamak adına da konuyu sadece bu konuda fikir beyan eden ilk alimlerle sınırlı tuttuk. İmâmî ve Sünnî ulemanın rec‘at inanışlarına Kur’an’dan delil getirmek için “ayetleri mezheplerinin görüşünü destekleyen daha başka ayetlerle ilişkilendirmek, sıhhati tartışmalı hadisler üzerinden geçmiş ile bugün arasında mutlak özdeşlik kurmak, ön kabuller çerçevesinde dilsel, bağlamsal ve tarihsel analizler yapmak, sübjektif çıkarımlarla ayetlerin manasını genişletmek ya da daraltmak” gibi çeşitli yollara müracaat ettiği görülmüştür. Hem Sünnî hem de İmâmî ulemanın rec‘at konusundaki mezhebî görüşlerini Kur’an ile meşrulaştırmak için en sık kullandıkları delil, Kur’an’ın Kur’an ile tefsiri metodu olmuştur. Ne var ki iki mezhebin de âlimleri “ayetlerin kendi iç bütünlüğüne dikkat etmemek, ayetin sadece bir kısmını almak, ayetlerin siyak ve sibakına bakmamak, ilişkili daha başka ayetleri görmezden gelmek, bazen aynı konuyla alakalı olmadığı halde ayetleri birbiriyle ilişkilendirmek” gibi çok ciddi metodolojik hatalar yapmışlardır. Ayetin hadis ile tefsir edilmesi metodunda da benzer sorunlar gözlemlenmiştir. Sıhhati tartışmalı hadisleri delil olarak kullanmışlar, hadisi sözel ve tarihsel bağlamından kopartmışlardır. Gerek İmâmî gerekse Sünnî ulema, rec‘at konusunda kendilerini haklı çıkartmak adına zaman zaman ayetin lafzî delâletinin dışına çıkmakta da bir sakınca görmemişlerdir. Yani ayetin delalet ettiği manayla mezhebin savunduğu görüşler çeliştiğinde her iki mezhebin de âlimleri kendi mezheplerinin görüşlerini merkeze koymuşlar, ayeti kendi sistemlerine adapte etmeye çalışmışlardır.

Erken dönem yazmalarında kişilerin ve olayların tasvir edildiği minyatürler, tarihi anlama noktasında oldukça faydalı olabilmektedir. Selçuklular döneminde İran etkisi altında şekillenen minyatür sanatı, Osmanlı Devleti döneminin son yüzyıllarına değin sürmüştür. Mitolojik unsurlar, soylu kişiler, savaşlar, şehir görünümleri ve saray yaşantısına dair çok sayıda olay resmedilmiştir. Yazma eserlerin özellikle edebî olanlarının bir nakkaşın yorumuyla tasvir edilişi, kitabın cazibesini artıran bir unsura dönüşmüştür. Yazmaların ciltlenmesi, süslenmesi ve resimlenmesi bir dönem özellikle Herat, Şiraz ve Tebriz gibi şehirlerde zirve noktasına ulaşmıştır. Sanata ilgi gösteren sultanların ve nüfuzlu kimselerin himayelerinde olan nakkaşlar, ilk dönem saray ve şehir yaşantısına dair pek çok olayı birinci gözden resmetmiştir. Genellikle minyatür tekniğiyle yapılan çalışmalar tarihî bir vesika olarak musiki konusunu da yakından ilgilendirmektedir. Musiki ilmini konu alan nazari eserlerin yanında, musikinin uygulanış şekline ve çalgı aletlerinin yapılarına dair fikir veren görseller, metinlerin yanında tamamlayıcı bir unsur olarak oldukça önemlidir. Biçimsel olarak çalgı aletlerinin tespit edilebildiği görseller, musiki meclislerinde ne tür çalgıların kullanıldığına dair açık bir bilgi vermekle birlikte, resmedildiği yüzyılın ve coğrafyanın musiki yaşantısına dair de bilgi vermektedir. Çalışmaya konu olan eserin, 16. yüzyılda hazırlandığı ve Maveraünnehir bölgesinin kültürel yaşantısından bir kesiti yansıttığı göz önüne alındığında, geniş bir coğrafyaya yayılan ve İslâm çatısı altında toplanan milletlerin kültürleşme sürecinin boyutlarını en azından musiki noktasında daha anlaşılır kılacaktır. Bu minyatürlerde özellikle Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in ve Ebu Said-i Ebü’l Hayr gibi kişilerin tasvirlerinin olması, hem erken dönemde Türklerin musiki kültürleri hem de dinî musikinin oluşum evreleri hakkında ipucu vermektedir. Türk musikisi kültürünün değişim sürecini izleyebilmek, açıklayabilmek ve yorumlayabilmek için yazılı ve görsel kaynakların incelenerek literatüre kazandırılması, genel musiki tarihi çalışmaları için önem arz etmektedir. Osmanlı dönemi musikisine nazaran çok daha az bilinen Selçuklu dönemi musikisi için ulaşılan her bilgi kültürel mirasın izlerini daha belirgin kılacaktır. Bu çalışmada Mecalisü’l-Uşşak yazmasının Bibliothèque Nationale de France’da (BNF) bulunan, supplément Persan 776, Persan 1150, Persan 1424 ve Persan 1559 envanter numaralı nüshalarının dijital kopyaları taranarak, musiki ile ilgili olanları tespit edilmiştir. Tarama yöntemiyle görsellerdeki müzikal unsurlar ve çalgı aletlerini içeren sayfaları gösteren bir tablo ve çalgı aletlerinin ve sema meclislerinin ne sıklıkla resmedildiğini göstermek için de ikinci bir tablo oluşturulmuştur. Bu tablolardan yararlanarak, musikinin icra edildiği mekânlar ve bu mekânlara göre çalgı aletlerinin tercihi, hangi çalgı aletinin ne sıklıkla kullanıldığı, musikinin gündelik hayattaki yeri ve çalgı aletleri seçiminde cinsiyet faktörü konuları; biçimbilimsel (morphological) ve göstergebilimsel (semiological) bir yaklaşımla ele alınmıştır. Elde edilen bilgiler doğrultusunda, sema meclislerinin ilk oluşum örneklerinin tasvirleri yorumlanmış, bununla birlikte erken dönemde çalgı aletlerinin görünümleri ve kullanım alanları açıklanmıştır. Elde edilen bilgiler doğrultusunda tasvir edilen sema meclislerinin, bugün daha nizami ve belirli bir erkânla yapılan şeklinden farklı olduğu gözlemlenmiştir. Söz konusu ritüelin ortaya çıkması ve farklı coğrafyalardaki görünümü üzerine araştırma yapılacağı zaman bu çalışma belli bir boşluğu doldurmuş olacaktır. Çıkardıkları sesler bakımdan çalgı aletlerinin kullanım alanlarına göre ayrıştıklarının gözlemlendiği tasvirlerle birlikte, sema meclislerinde sadece neyin ve dairenin kullanıldığı görülmüştür. Daire ve def; ney, rebab, ud ve miskal gibi çalgılara eşlik ederken, çengin genelde tek resmedilmesi ve kös, nakkare, nefir ve boynuz nefir gibi çalgıların ise dış mekânda kullanılması, o dönemde çalgıların ses karakterlerine göre bir sınıflama yapıldığını göstermektedir.

Yazma eser çalışmalarının en önemli konularından biri eserin müellifine nispetinin tespitidir. Eserlerin istinsah yoluyla çoğaltıldığı zamanlarda eserin bir yerinde müellif bilgilerinin açıkça kaydedilmemiş olması, müstensihler veya biyografi ve bibliyografi eserlerinde aynı eserin farklı isimlere nispet edilmesi gibi durumlar müellifin tespitini zorlaştıran ve bazen yaygın hatalara yol açan sebepler arasında yer almaktadır. Beyân alanında kaleme alınmış ve oldukça yaygın bir eser olan ̒Alâka metni bu durumun örneklerinden birini oluşturmaktadır. ‘Alâka metni, genellikle Mahmûd b. Abdullah el-Antâkî’ye (ö. 1161/1747) nispet edilmektedir. Öyle ki, şimdiye kadar eserin müellifinin tespiti dikkate değer bir sorgulamaya konu olmamıştır. Bu çalışmada ‘Alâka metninin müellifi hakkında bir sorgulama yapılmış olup metnin müellifine dair farklı iddialar üzerinden yaygın kanaatin aksine, eserin el-Antâkî’ye ait olmadığı, onun muasırı olan Mehmed es-Sobicevî’ye (ö. 1161/1748) aidiyetinin daha güçlü bir ihtimal olduğu kanıtlarla desteklenmiştir. Buna bağlı olarak bu çalışmada ‘Alâka metninin gerçek müellifinin kimliğine ulaşmaya çalışmak ve konuyu ana hatlarıyla değerlendirmek amacıyla eserin her iki şahsa da nispeti tartışılmıştır. Çalışmada muhtemel doğru müellife ulaşmak adına birden çok delil ve kaynağa başvurulmuştur. Bunlar şu şekilde sıralanabilir: Eserde geçen tarihî veriler ile muhtemel müelliflerin hayatlarını bağdaştırmak, muhtemel müelliflerin eserlerinde kendisine ait atıf tespit etmek, yazarın üslubundan ve mümkün derecede eserin tespit edilen birçok nüshasından yararlanmak, eser üzerine yazılan şerh, hâşiye veya ta‘likât türü çalışmalarda müellifin kimliğine dair bir bilgiye ulaşmak, kütüphane fihristleri, biyografi ve bibliyografik eserlerde müellifin kim olduğuna dair bilgi edinmek. Buna göre yapılan incelemeler sonucunda, eserin Mahmûd el-Antâkî’ye nispeti genellikle bazı nüshalardaki temmet kaydında var olmakla birlikte, İbn Karatepeli Hüseyin b. Mustafa el-Aydînî (ö. 1191/1777), Seyyid Hafız es-Sirozî (ö. 1269/1852), Bağdatlı İsmail Paşa (ö. 1920), Bursalı Mehmed Tahir (ö. 1925) ve Ömer Rızâ Kehhâle (ö. 1987) gibi şahıslar da ‘Alâka metnini el-Antâkî’ye nispet etmişlerdir. Ancak eserin telif tarihi ile telif edildiği yerin bir arada değerlendirilmesi sonucunda müellifin el-Antâkî olduğunu gösteren bir karineye ulaşılmamıştır. Dolayısıyla eserin ona aidiyeti yukarıda geçen birkaç kaynakla sınırlı kalmıştır. Bu kaynakların çoğu da son dönemlere aittir. Eseri el-Anâkî’ye nispet edenler ya es-Sobîcevî’nin isminin bulunduğu nüshaları görmemişlerdir ya da eseri el-Antâkî’ye nispet edenlerin başında gelen İbn Karatepeli’nin etkisinde kalmışlardır. Ayrıca Halep’te yetişmiş ve el-Antâkî’nin de hocalık yaptığı Ridâiyye medresesinin bir mensubu olan Muhammed Ragıb el-Hâlebî (ö. 1370/1951), el-Antâkî’nin hayatı hakkında en detaylı bilgileri veren kişi olmasına rağmen ‘Alâka’dan bahsetmemiştir. el-Antâkî’de olduğu gibi ‘Alâka’nın birçok nüshasında da müellif ismi Mehmed es-Sobicevî olarak geçmektedir. Buna ilaveten, es-Sobicevî, Mirsâdu’l-hâdî adlı eserinde beyân ilmine dair yazmış olduğu ve ‘alâka konusunu ihtiva eden bir eserinin varlığından bahsetmektedir. Bahsettiği eser meşhur ‘Alâka metni olduğu tespit edilmiştir. ̒Alâka metnini istinsah eden es-Sobicevî’nin bir öğrencisi ‘Alâka’yı ona nispet etmiştir. Eserin telif süreci ve telif yeri, es-Sobicevî’nin hayatıyla ilişkilendirilmiştir. ‘Alâka şârihlerinden olan musannifin öğrencisi Bekir b. Ahmed el-Menteşevî (ö. 1149/1736’ dan sonra)'nin şerhinde müellifin es-Sobicevî’nin olduğunu gösteren emareler bulunmuştur. ‘Alâka metni dil ve üslup olarak da es-Sobicevî’nin eserlerine kısmen benzemektedir. Ayrıca ‘Alâka şârihlerinden biri olan Muhammed b. Mustafa el-Kalbasânî (ö. 1184/1771’den sora) eseri es-Sobicevî’ye nispet etmiştir. Bunun sonucunda eserin nispeti her iki şahıs için de değerlendirildiğinde Mehmed es-Sobicevî’nin ismi daha ön plana çıktığı görülmüştür. Başka bir deyişle eserin Mahmûd el-Antâkî’ye nispetini zikreden kaynak ve bu husustaki deliller Mehmed es-Sobicevî’ye nispetini kanıtlayan kaynak ve deliller kadar güçlü görülmemiştir. Dolayısıyla ‘Alâka metninin müellifi Mehmed es-Sobicevî’nin olması kuvvetle muhtemeldir. Bu çalışmada temel alınan yöntem mukayese ve analiz şeklinde olmuştur. Araştırmanın hazırlanmasında yazılı doküman ve belgelerden yararlanılmıştır.

Kur’ân’ın mesajlarını doğru anlama amacına yönelik çabalar, ilk muhataplarla birlikte görülmeye başlamıştır. Sahabenin ya da gayri Müslim muhatapların zaman zaman Hz. Peygamber’e sorduğu sorularla tefsirin ilk örnekleri ortaya çıkmış, bu uygulama aynı zamanda ümmet için bir örneklik teşkil etmiştir. İlave olarak Hz. Peygamber’in İbn Abbas özelinde yaptığı dua ve teşviklerin de tefsir faaliyetlerine etkisi olmuştur. İslam’ın, Arap coğrafyasının dışına taşmasıyla birlikte, tefsire olan ihtiyaç daha da artmış, buna paralel olarak tefsir faaliyetlerinde de sayı ve çeşitlilik görülmeye başlamıştır. Zaman içerisinde muhatapların ihtiyaçları doğrultusunda gelişen ve dönemlerin özelliklerini yansıtan tefsir çalışmaları ortaya çıkmıştır. Ortaya konulan eserlerdeki yorum farklılıklarına ilave olarak, tefsir konusunda çaba sarf eden âlimler arasında diğer bir ihtilaf da tefsir ve te’vîl kavramlarının ifade ettikleri manalardır. Günümüze kadar belli ölçüde güncelliğini korumuş olan bu ihtilaf, Mâtürîdî’nin ortaya koyduğu tanımla kısmen ayrıştırılmış sonrasında ise Râğıb el-İsfahânî’nin daha sistematik kabul edilen tasnifiyle bir adım daha ileri taşınmıştır. Ancak gerek Mâtürîdî’nin eserinde ortaya koyduğu tanımların, gerekse de İsfahânî’nin yaptığı tasnifin, mezkûr ihtilafı tamamen ortadan kaldırdığını söylemek mümkün değildir. Zira bahsi geçen tanımlar ve bu doğrultuda verilen örneklerin bu iki kavramı net olarak birbirinden ayırmaktan uzak olduğu, bu nedenle de tartışmaların devam ettiği görülecektir. Konunun teknik kısmı bir yana, her ne kadar genel bir kabul oluşmuş görünse de, tarihi açıdan net olmayan kısımları da söz konusudur. Örneğin Mâtürîdî’nin ilk defa ortaya koyduğu bu tanımları kîle lafzıyla vererek daha önceki bir zamana ve kişilere işaret etmesi, bahsi geçen görüşlerin ona aidiyeti konusunda da ihtilafa yol açmıştır ki çalışmamızda bu konuya da değinilmiştir. Diğer bir husus da tefsir ve te’vîl kavramlarını sistematize eden ilk müellifin Râğıb el-İsfahânî olduğuna dair yerleşik kanaate muhalif olarak, hicri 381/992’de yani İsfahânî’den yaklaşık yirmi yıl kadar önce vefat eden Ebü’l-Hasan el-Âmirî’nin, bahsi geçen tasnifi İsfahânî’den daha önce yapmış olmasıdır. Çalışmamızda detaylı olarak yer verdiğimiz bu tasnif ve yapılan karşılaştırmalar neticesinde İsfahânî ile Âmirî’nin tasnifleri arasında ortaya çıkan benzerlik zaman içerisinde oluşan bu kanaatin yeniden düşünülmesini gerekli kılmaktadır. İki eserin, mezkûr konu dışındaki kısımlarının birbirinden çok farklı içeriğe sahip olması, her iki müellifin ayrıcalıklarını göstermektedir. Yine iki müellif arasında görülen farklardan birisi de kullandıkları dil ve üsluptur. Her ne kadar zaman zaman aynı ya da benzer kavramlar kullanmış olsalar da Âmirî’nin ifadelerinin daha felsefi bir formasyonda olduğu, İsfahânî’nin ise daha çok İslamî ilimler terminolojisini kullandığı görülmektedir. Ancak Kur’ân yorum metodolojisine dair her iki tasnifteki benzerliğe ilave olarak zaman zaman kullanılan kelime ve cümlelerde karşılaşılan benzerlik de iki müellif/eser arasındaki etkileşimi ortaya koymaktadır. Buna göre Âmirî, tefsir ve te’vîl lafızlarının kavramsal sistematiğini tarihsel olarak İsfahânî’den önce ortaya koyup te’vîlin çeşitlerine yer vererek bu genel kabul üzerinde yeniden düşünmeye sevk etmektedir. Elde edilen bu sonuçlar, iki eserin ortak içeriğini ifade etmekle beraber, istifade ettikleri ortak bir kaynağın olabileceğini de akla getirmektedir. Mâtürîdî benzer bir tasnif yapmamış olsa da onun kullandığı kîle lafzı, tarihsel olarak daha önceki bir kaynağın varlığına dair diğer bir kanıt olarak da görülebilir. Bu doğrultuda yapılacak yeni çalışmalarla, hem tefsir-te’vîl kavramlarının ıstilâhî ayırımlarına hem de müelliflerin alana katkılarına dair daha net sonuçların elde edileceği muhakkaktır.

Bu çalışmanın amacı; Evliya Çelebi’nin yaptığı geziler sırasında kaleme aldığı Seyahatname isimli eserinde, Osmanlı coğrafyasında bulunan medreseler hakkındaki izlenimlerini ve tespitlerini belirtmektir. Seyahatname pek çok alanda veri kaynağı olarak kullanılmakla birlikte, medreselere dair içerdiği bilgiler bir bütün olarak incelendiğinde her hangi bir çalışmaya konu yapılmadığı müşahede edilmiştir. 17. yüzyılda yazılan söz konusu eserin ilgili bölümleri analiz edilerek Osmanlıdaki medrese yapısına/sistemine ışık tutmayı hedefleyen bu çalışma, doküman incelemesi yöntemiyle oluşturulmuştur. Veriler, yazarlarca oluşturulan temalar altında ele alınıp değerlendirilmiştir. Böylece Seyahatnamede dağınık halde bulunan bilgilerden, müellifin tespit, gözlem ve değerlendirmelerinden hareketle medreselerle ilgili bir bütünlük yakalanmaya çalışılmıştır. Seyahatname incelendiğinde, ele alınan konuyla alakalı şu hususlara yönelik bilgi edinilmektedir: Medrese eğitiminin mimari açıdan çok farklı mekânlarda, müstakil medrese binalarının yanında camilerde, tekkelerde, çok yaygın olmamakla birlikte seyyar çadırlarda ve namazgâhlarda dahi verildiği tespit edilmiştir. Bu bağlamda örgün eğitim kurumu olan medreselerdeki eğitimin benzerinin cami, mescit ve tekke gibi yaygın din eğitimi kurumlarında da gerçekleştirilmesinin tespit edilmesi oldukça anlamlıdır. Bu yaygın din eğitimi kurumlarına Evliya Çelebi’nin eserinin ilgili yerlerinde medrese başlığında da yer vermesi, günümüzde de kullanılan “medrese usulü” eğitim anlayışını akla getirmektedir. Aynı zamanda cami, mescit ve tekke gibi yapıların İslam coğrafyasının bazı bölgelerinde –Kahire gibi- çok fonksiyonlu olmaları Evliya Çelebi’yi, bir mimari yapıyı gerek cami gerekse medrese alt başlıklarında yer vermeye sevk etmiş olmalıdır. Nitekim çağdaş araştırmacılar bahsi geçen yapıları, hangi kategori içerisinde değerlendirilecekleri konusunda zorlukların olduğunu dile getirmişlerdir. Seyahatnamede ilgi çeken bilgilerden biri de “seyyar medrese” olgusudur. Osmanlı eğitim ve medrese tarihi üzerine yapılan çalışmalarda İlhanlı Devleti’nde olmasına rağmen, Osmanlı Devleti’nde seyyar medreselerin bulunmadığı noktasındaki bilgilerin, Seyahatname veri kaynağı kabul edilmesi durumunda tashih edilmesi gerektiği sonucuna bizi götürmektedir. Medresenin bulunduğu mahallin havasının ve suyunun nezih, avlusunun havuzlu, güzel kokulu çiçek ve ağaçlarla bezenmiş olmasının öğrencilerin akademik başarıları ve öğrenme potansiyelleri üzerindeki olumlu etkisine vurgu yapılması pedagojik açıdan önemlidir. Seyahatnamede medreselerin bahçe ve çevre düzenlemelerine dair yapılan değerlendirmeler, okul binalarının iç ve dış fiziki özellikleri, bahçe düzenlemelerinin eğitimin verimi ve kalitesi üzerindeki etkisinin vurgulandığı günümüzde daha da anlamlı hale gelmektedir. Medreseler, genel olarak vakıflar tarafından sağlanan imkânlarla varlığını devam ettirmişlerdir. Bununla beraber vakıf gelirlerinin ülkenin her yerinde aynı olmaması, finansman ve buna bağlı olarak eğitim konusunda belli bir standardın oluşmasını da etkilemiştir. Medreselere mali anlamda destek veren vakıfların ekonomik gücüne göre orada çalışan hocaların, talebelerin ve diğer yardımcı hizmetlilerinin ihtiyaçları karşılanmıştır. Medrese talebeleri ve hocalarının yemek ihtiyaçlarını giderdiği imaretlerdeki yemek menülerinin oldukça mütevazı olduğu, medrese hücrelerinin mefruşatının çok donanımlı olmadığı, hatta bazı medreselerde bir hasırın dahi bulunmadığı da yine Seyahatnamede yer alan bilgiler arasındadır. Seyahatnamede medreselere dair dikkat çeken tespitlerden biri de suhte isyanlarına dair malumattır. Alanda yapılan çalışmalarda kanunu kadime riayet edilmediği, ilim ve devlet yapısındaki dejenerasyonundan dolayı medreselerin giderek kalitesinin ve ilmi veriminin düşmesinden bahsedilmesine rağmen, “eşkıyalık”, “isyan” gibi siyasi anlamları da olan kavramlar bağlamında medreseli isyanlarına çok fazla değinilmediği fark edilmektedir. Ne var ki medreselerde eğitim gören ve suhte denilen talebelerin bir kısmının Osmanlı’nın Anadolu ve Balkan coğrafyalarında devletin yaşadığı siyasi, sosyal ve ekonomik sorunların etkisiyle bir takım isyan hareketlerine iştirak ettikleri, ahlaki zafiyet içerisinde oldukları anlaşılmaktadır. Bu durum, bir ülkenin eğitim sisteminin, diğer siyasi ve sosyal olgulardan da etkilendiğini göstermesi bakımından önemlidir. Medreselerde genel olarak dini ilimlerin öğretiminin yapıldığı, bunun yanında akli-felsefi ilimlerin öğretiminin ihmal edilmediği anlaşılmaktadır.

4-6 yaş grubu Kur’an kursları, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın bünyesinde okul öncesi dönem çocuklarına hitap eden yaygın din eğitimi kurumlarıdır. 4-6 yaş grubu Kur’an kursları öğretim programının ön gördüğü hedeflere ulaşılabilmesi için en önemli unsur hiç şüphesiz öğreticilerdir. Zira tüm eğitim sürecini yürüten ve biçimlendiren kişi onlardır. Bu sebeple öğreticilerin alan bilgisine, genel kültüre ve eğitim-öğretim yeterliklerine sahip olmaları gerekir. Ayrıca 4-6 yaş grubu Kur’an kursu öğreticilerinin okul öncesi dönem çocuklarının gelişim dönemlerine ait özelliklerini bilmeleri ve bu döneme uygun din eğitimi verme konusunda yeterli donanıma ve mesleki yeterliğe sahip olmaları önem arz etmektedir. Bu çalışma, 4-6 yaş grubu Kur’an kursu öğreticisi için gerekli olan yeterlikleri ortaya koyacak, geçerliği ve güvenirliği kanıtlanmış bir ölçek geliştirmek amacıyla yapılmıştır. Araştırmaya, farklı sosyo-ekonomik özelliklere sahip 12 bölgede (Düzey I) 25 farklı ilden 4-6 yaş grubundaki Kur'an kursu öğreticileri katılmıştır. Araştırmanın verileri iki farklı gruptan 2023-2024 eğitim-öğretim yılında elde edilmiştir. Buna göre birinci uygulamada 627, ikinci uygulamada 453, toplamda 1080 katılımcı yer almıştır. Elde edilen verilere geçerlik, güvenirlik ve korelasyon analizleri uygulanmıştır. Araştırmanın birinci uygulamasında katılımcılardan toplanan veriler için yapılan açımlayıcı faktör analizi (AFA) bulgularına göre KMO testinde değerin 0,96 olduğu; Barlett testi neticesinde X2 değerinin ise anlamlı olduğu saptanmıştır. Ölçeğin faktör sayısı, yamaç grafiği incelenerek belirlenmiş; aynı zamanda öz değerler ve açıklanan varyans oranları da dikkate alınmıştır. Buna göre özdeğeri 1’i aşan maddelerin altı faktörde gruplandığı ve bu altı faktörün, ölçeğin toplam varyansının %59,58’ini açıkladığı belirlenmiştir. Yapılan faktör analizinin ardından maddelerin içeriklerine bakılarak birinci faktöre “öğrenci gelişimine uygun eğitim”, ikinci faktöre “din öğretimi yöntemlerini uygulama”, üçüncü faktöre “materyal geliştirme ve kullanma”, dördüncü faktöre “etkili iletişim”, beşinci faktöre “sınıf yönetimi” ve altıncı faktöre “aile katılımını sağlama” isminin verilmesi uygun görülmüştür. Araştırmanın ikinci aşamasında ise AFA kapsamında belirlenen modelin doğruluğunu test etmek için doğrulayıcı faktör analizi (DFA) yapılmıştır. DFA’da ilk bakılan değerler olan X2=1789,757; serbestlik derecesi sd=801’dir. X2’nin serbestlik derecesine bölünmesi neticesinde ulaşılan sonucun 3’ün altında olması (X2/sd=2,23) ölçek yapısını oluşturan modelin iyi uyum gösterdiğini ortaya koymaktadır. DFA neticesinde ortaya çıkan tüm değerlerin 0,30’dan büyük olduğu ve altı faktörde toplandığı, ölçeğin toplamda 42 madde içerdiği belirlenmiştir. Modele ait değerlerin kabul edilebilir limitlerde bulunduğu, değerlerin “X2=1789,757, sd=801, p=0,00, X2/sd=2,23, RMSEA=0,05, SRMR=0,03, CFI=0,91, IFI=0,91, TLI/NNFI=0,90, PGFI=0,74 ve PNFI=0,74” şeklinde olduğu tespit edilmiştir. Ardından verilerin güvenirlik analizi yapılmıştır. Analiz sonucunda Cronbach’nın Alfa güvenirlik katsayıları “ölçeğin tamamı” için 0,95, “öğrenci gelişimine uygun eğitim” faktörü için 0,90, “din öğretimi yöntemlerini uygulama” faktörü için 0,92, “materyal geliştirme ve kullanma” faktörü için 0,83, “etkili iletişim” faktörü için 0,89, “sınıf yönetimi” faktörü için 0,72 ve “aile katılımını sağlama” faktörü için 0,77 olarak saptanmıştır. Güvenirlik analizinin bu sonuçları ölçeğin tamamının ve altı faktörünün iç tutarlılığa sahip maddelerden oluştuğunu, dolayısıyla güvenilir olduğunu göstermektedir. Ölçeğin 6 faktörü arasındaki ilişkinin yönünü ve düzeyini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen korelasyon analizi sonuçlarına göre, ölçekte yer alan tüm faktörler arasında pozitif yönlü ve anlamlı bir ilişki olduğu gözlemlenmiştir. Ölçek, 6 faktöre dağılmış durumdaki 36’sı olumlu, 6’sı olumsuz olarak yazılmış toplam 42 maddeden oluşmaktadır. Katılımcıların yeterlik düzeyleri ölçekteki maddelerin her biri için “Hiç yapamam”(1), “Yapamam”(2), “Biraz yapabilirim”(3), “Yapabilirim”(4), “Rahatlıkla yapabilirim”(5) şeklindeki 5’li Likert tipi derecelendirme içinden seçilerek tespit edilmektedir. Yapılan analizler neticesinde geliştirilen ölçeğin 4-6 yaş grubu Kur’an kursu öğretici yeterliklerini ortaya koymak için geçerli ve güvenilir sonuçlar verdiği tespit edilmiştir. Tüm ülke genelinde önemli sayıdaki bir katılımcı grubuyla çalışılarak geliştirilen geçerliği ve güvenirliği kanıtlanmış “4-6 Yaş Grubu Kur’an Kursu Öğretici Yeterlikleri Ölçeği (KÖYÖ)”nün hem 4-6 yaş grubu Kur’an kursu öğretici yeterlikleri konusundaki alan araştırmalarına kaynaklık teşkil edeceği hem de farklı boyutlardan oluşan yeni ölçek çalışmalarına öncülük yapacağı düşünülmektedir.

Hz. Osman zamanında istinsah edilmelerine bağlı olarak Mesâhif-i Osmaniyye olarak anılan mushafların imlaları, yazının ilerlemesiyle birlikte vücut bulan gelişmiş imladan kimi yönlerden farklılık arz etmektedir. Zira resm-i Osmânî kavramıyla ifade edilen mushaf imlası yazı-okuyuş örtüşmesi ve imlada yeknesaklığı tazammun etmemesi yönüyle resm-i kıyasi olarak anılan gelişmiş imladan ayrılmaktadır. Sahabenin icmaına konu olması hasebiyle sonraki mushaf kitabeti uygulamalarında ittibası vacip görülen resm-i Osmaniyi tespite yönelik olarak erken dönemlerden itibaren yürütülen incelemeler çerçevesinde belli bir literatür oluşmuştur. Teori ve pratiğe dayanan imla bilgisi çerçevesinde vücut bulan bu literatür çoğu kelimenin imlası hakkında birlik arz etse de azımsanamayacak sayıdaki kelime itibariyle bilgi farklılığını barındırmaktadır. Bu fark, kimi zaman bir metnin bahsettiği imla özelliğine diğer metnin işaret etmemesi şeklinde kendisini göstermiştir. Nitekim mushaf imlasının ana başlıklarından biri olan hazif-isbat konusunda Dânî’nin metninin daha isbatçı bir yaklaşım sergilemesine karşın Ebû Dâvûd’un metninin daha hazifçi bir yaklaşım arzetmesi buna örnek gösterilebilir. Anılan fark kimi zaman da bazı metinlerin eksik bilgi vermesinin veya onun ifadelerinin sonrakiler tarafından hatalı değerlendirilmesinin sonucu olarak zuhur etmiştir. Bütün bunlar bir imla özelliğini literatüre dayalı olarak tayin edebilmek için geniş bir kaynak araştırması yapmayı icap ettirmektedir. Bu yönde bir araştırma ise kaçınılmaz olarak ana kaynakların yanı sıra onlardaki bilgi eksikliği ve hatasını tespit etme, dolayısıyla da istidrakte bulunma amacıyla kaleme alınmış tali metinlere başvurmayı da gerekli kılmaktadır. İşte istidrak türü incelemeyi barındırdığı ifade edilebilecek metinlerden biri, on birinci asır mağrib ulemasından İbnu’l-Kâdî el-Miknâsî’nin (öl. 1082/1672) kısa adı Beyânü’l-hilâf ve’t-teşhîr ve’l-istihsân olan eseridir. Bu eserinde İbnu’l-Kâdî, Ebû Dâvûd Süleyman b. Necâh’ın (öl. 496/1103) sükût ettiği, Muhammed b. Muhammed el-Harrâz’ın (öl. 718/1318) gözden kaçırdığı, Fas ve Mağrib’te mushaf kitabeti çerçevesinde vücut bulan cari amelin de kitabi bilgi desteğinden yoksun olduğu yerlerde oluşan boşluğu telafiye çalışmıştır. Dolayısıyla bu yazıda İbnu’l-Kâdî’nin anılan eserinde yürüttüğü istidrak kabilinden inceleme, anılan başlıkları itibariyle ele alınacak ve buradan hareketle de imlanın tayin ve tespitinde temel metinlerle yetinmeyip tali metinlerin sunacağı bilgi ve değerlendirmelere başvurmanın gerekliliğine de işaret edilecektir. İbnu’l-Kâdî üzerine ülkemiz özelinde kaleme alınmış müstakil bir çalışmaya rastlanılamamıştır. Zira İbnu’l-Kâdî DİA’da bir madde çerçevesinde bahse konu edilmememiştir. Keza Beyânu’l-hilâf’taki incelemenin mihverini oluşturan Ebû Dâvûd ve Harrâz’la ilgili maddeler başta olmak üzere DİA’nın mushafa müeallik hiçbir maddesinde İbnu’l-Kâdî’ye yer verilmediği görülmüştür. İbnu’l-Kâdî’nin genelde mushaf imlası birikimine özelde ise Meğaribenin mushaf imlası tasavvuruna olan katkısı dikkate alındığında bu durum bir eksiklik olarak ifade edilebilir. Arapça çalışmalara gelince tespitlerimize göre Beyânu’l-hilâf’ın naşirinin neşrin dirâse kısmında yürüttüğü incelemeyi dışarda tutarsak bu yönde müstakil bir çalışmanın mevcut olmadığı ifade edilebilir. Neşrin dirâse kısmında ise eserin içerdiği istidrake müstakil olarak değinilmemiştir. İbnu’l-Kâdî’nin istidrak yönünü müstakil olarak ele alan tek çalışma olarak Sîrîn Dâde ve Kemal Gidde’ye ait olan ve bu çalışmanın kaynakları arasında yer alan makale gösterilebilir. Ne var ki bu makale, İbnu’l-Kâdî’nin el-Fecru’s-sâtı‘ isimli eserinde İbn Berrî’nin (öl. 731/1331) ed-Düreru’l-levâmi‘ine yönelik istidraki bahis konusu etmektedir; dolayısıyla da mushaf imlasıyla ilgili değildir. Bütün bunlar İbnu’l-Kâdî’nin Beyânu’l-hilâf’ının tazammun ettiği istidraki müstakil bir makalede ele almaya meşru zemin oluşturmaktadır. Pek tabii ki bu yazı imla konusunu mihver aldığı için harekeleme sistemi olarak ifade edilebilecek zabt olgusu dışarıda tutulacak, dolayısıyla da İbnu’l-Kâdî’nin zabta müteallik değerlendirmeleri başka çalışmalara bırakılacaktır. İbnu’l-Kâdî üzerine kaleme alınmış müstakil bir çalışma olmadığı için yazıda İbnu’l-Kâdî’nin hayatı hakkında derli toplu bilgi verilecektir.

Çalışmamız Yahudi ve Hristiyan kutsal kitabı olan Tevrat’ın Bereşit/Yaratılış bölümünde yer alan ilk ayetin Taamim sembolleri üzerine okunmasını ele almaktadır. Kökeni çok eskilere dayanan Taamim sembolleri kutsal metinlerin üstüne veya altına konan birtakım işaretlerdir. Bu işaretler genellikle bir notayı değil, iki veya daha fazla notanın oluşturduğu melodik bir seyri ifade etmektedir. Çalışmamızda hem Yahudilik hem de Hristiyanlık açısından önemli olan Eski Ahit’in Yaratılış bölümünün ilk ayeti notaya alınmış ve Türk müziği sistemi ile karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Türk Din Musikisi anabilim dalında ve ülkemizdeki diğer lisans/lisansüstü eğitim veren kurumlara baktığımızda, semâvî dinlerin mabetlerinde yer alan müziğin veya müzikal okuyuşların yeterince ele alınmadığı görülmektedir. Bu çalışmalar genellikle M. Safa Yeprem ve öğrencilerinin ortaya koyduğu lisansüstü tezler veya bu tezlerden türetilmiş olan makalelerdir. Çalışmamız ilk defa Tevrat’ın müzikal anlamda okunuşunun incelenecek olması ve alanla alakalı bu boşluğu dolduracak olması sebebiyle önemlidir. Bununla birlikte çalışmamız, Taamim adı verilen sembollerin kutsal kitap okuyuşu üzerinde uygulanmasına dair ilk çalışmadır. Taamim sembollerinin kökeni çok eski zamanlara kadar gitmektedir ve bu semboller tıpkı Neumatik nota sisteminde olduğu gibi okuyucuyu yönlendirmektedir. Taamim sembollerinin Neumatik nota sisteminden farkı ise bu sembollerin bir notayı değil melodik seyri ifade etmesidir. Bu semboller kutsal metinlerde kelimelerin üstüne veya altına konan işaretlerdir ve her sembolün ayrı bir melodik seyri vardır. Bununla birlikte Aşkenaz ve Seferad kültüründe bu sembollerin melodik seyirlerinde farklılıklar bulunmaktadır ve ele aldığımız semboller Avrupa zulmünden kaçıp Osmanlı İmparatorluğu’na sığınan Seferad Yahudi kültürüne aittir. Dolayısıyla Aşkenaz Yahudilerinin Taamim sembollerini nasıl yorumladıklarına dair elimizde bir kayıt yoktur. Bu sebeple bu konuda da bir çalışmanın yapılması ve Seferad Yahudi geleneğiyle karşılaştırılması gerekmektedir. Kutsal kitap okuyuşunun müzikal analizine dair M. Recai Çiftçi tarafından yapılan çalışmada Ermeni, Rum ve Müslümanların kutsal kitap okuyuşları perde ve aralık tutarlılıkları, uzayan hecelerdeki melodik yapı ve susma süreleri yönleriyle karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Bu çalışmaya Yahudi kutsal metin okuyuşu dahil edilmemiştir. Bizim çalışmamız, Seferad Yahudilerinin kutsal kitap okuyuşunun Türk müziği sistemiyle karşılaştırmalı olarak ele alınacak olması sebebiyle önemli bir boşluğu doldurmuş olacaktır. Literatürde Yahudi kutsal metin okuyuşuna dair çalışmaları incelemek amacıyla çeşitli anahtar kelimeler belirlenerek Türkçe, İngilizce ve Almanca dillerinde internet veri tabanlarında ve çeşitli çevrimiçi kütüphanelerde taramalar yapılmıştır. Bu çalışmalar incelendiğinde Yahudi kutsal kitap okuyuşunun müzikal ifadesine dair herhangi bir çalışmanın yer almadığı göze çarpmaktadır. Ayrıca Taamim sembollerine dair çalışmaların da epeyce az olduğunu ve var olan çalışmaların da çok kısa tarihsel bilgilerden ibaret olduğunu söylemek mümkündür. Literatür taramasının ardından kutsal kitabın Bereşit (Yaratılış) bölümünün ilk ayetlerinin olduğu bir kayıt, tarafımızca Şişli Bet-İsrael Sinagogu hahamı David Sevi’den alınmıştır. Bu okuyuşun Türk müziği ile mukayesesinin yapılabilmesi için, öncelikle alınan kayıt Mus2 nota programı aracılığıyla notaya geçirilmiştir. İcra esnasında okuyucunun yaptığı süslemeler nota üzerinde gösterilmiş; bununla birlikte notaların dördüncü satırında okuyuştaki cent değerleri ve beşinci satırında okuyucunun yaptığı vurguları göstermek amacıyla desibel (dB) değerleri verilmiştir. Cent ve desibel değerlerini göstermek ve araştırmanın daha bilimsel ve sağlıklı sonuçlar verebilmesi için bilgisayar destekli programlar kullanılmıştır. Notasyon işleminin tamamlanmasının ardından alınan kayıt aralık, perde kullanımı, uzayan hecelerdeki melodik yapı ve susma süreleri açısından incelenmeye tabi tutulmuştur. Türk Din Musikisi alanında yapılan lisansüstü çalışmalarda ve makalelerde dört satırlı nota yazımı tekniğinin uygulandığını görmekteyiz. Fakat bu çalışmamızda beş satırlı nota yazım tekniği kullanılmıştır. Beş satırlı nota yazım tekniği Türk Din Musikisi alanında günümüze kadar tarafımızca yapılan lisansüstü tezde ve bu tezden türetilmiş olan makalede kullanılmıştır. Bundan sonraki yapılacak notasyon çalışmalarında da beş satırlı nota yazım tekniğinin kullanılması gerektiği kanaatindeyiz.

Bi’setin henüz erken dönemlerinde inançlarını ifade etme ve yaşama konusunda baskı ve şiddete maruz kalan Müslümanların, Hz. Muhammed’in (sav) izni veya emriyle Habeşistan’a hicret edip orada bir süre kaldıkları klasik İslamî literatürde yer almaktadır. Söz konusu hicretin akabinde Kureyş müşriklerinin, Habeşistan’da bulunan Müslümanları geri getirmek üzere Necâşî’ye (Ashame) (ö. 9/630) bir heyet gönderdiği ve onun huzurunda Müslümanlar tarafından Kur'ân okunduğuna dair haberler nakledilmiştir. Haberler Habeşistan’a hicret düşüncesinin ortaya çıkış sebeplerini, hicret aşamalarını, Habeşistan’da yaşanan bazı olayları, zaman zaman gerçekleşen geri dönüşleri, bazı Mekkelilerle Müslümanların Necâşî huzurunda karşılaşmalarını ve aralarında yaşanan tartışmaları, Hz. Muhammed’in çeşitli mesajları iletmek üzere elçi göndermesini, Müslümanların Medine’ye geri dönüşlerini vs. içermektedir. Konuyla ilgili haberler birden fazla kaynağa dayanmakta ancak içerik ve kronoloji açısından farklılıklar barındırmaktadır. Öyle ki birbirleriyle uzlaştırılamayan bu haberler çelişki içerdikleri düşüncesiyle araştırmacıları farklı yorumlara da sevk etmektedir. Nitekim Meryem sûresinin, Necâşî’nin huzurunda okunduğunu içeren bu haberlere dayanılarak, Habeşistan’a hicretten hemen öncesinde indiğine hatta sûrenin Müslümanları bu zorunlu yolculuğa hazırlamak amacıyla nazil olduğuna işaret edilmiştir. Kur'ân’ın nüzûl sürecine dair her bilgi ve haber Temel İslam Bilimleri ve özellikle de Tefsir ve Kur'ân Tarihi açısından büyük önem arz etmektedir. Bu haberler ve alanla ilgili kaynaklar kullanılarak ulaşılan tespit veya sonucun bilimsel değeri kullanılan araştırma metoduyla yakından ilgilidir. Nüzûl dönemine dair bu haberler Temel İslam Bilimlerinin her bir disiplini tarafından kendi esasları çerçevesinde değerlendirilip yorumlanmaktadır. Hemen her disiplinin tercih ettiği alan kaynakları da söz konusudur. Bu durum herhangi bir konuyu incelemede farklı haberlerin ve farklı kaynaklardaki verilerin bir arada değerlendirilememesine sebebiyet vererek resmin bütününü görmeye engel olmakta, kapsamlı ve doğruya daha yakın sonuçlara varmayı olumsuz yönde etkilemektedir. Buna karşın herhangi bir olayı incelerken tek bir habere dayalı tespitlerde bulunmak yerine konuyla ilgili ulaşılabilen tüm haberleri tarikleriyle birlikte kaynak sınırlamasına gitmeksizin ele almak tarihsel olguların tespitinde önem arz etmektedir. Bu makalede alternatif bir metot olarak önerilen ve klasik İslam literatürünün ortak kullanımıyla rivayetlerde yer alan öğeler arası irtibata dayalı nesnel yargılara varmayı amaçlayan Bütünsel Yaklaşım yönteminden faydalanılmıştır. Hadislerin tespiti amacıyla önerilen bu yöntem akli ve nakli bütün verilerden istifade ederek Hz. Peygamber hakkında aslına uygun metinler oluşturmayı amaçlamaktadır. Bu yöntem, kaynak sınırlamasını gereksiz görmekte; dinî, tarihî, coğrafî ve kültürel alandaki tüm eserleri Haber kaynakları olarak kabul etmektedir. Buna ilaveten söz konusu kaynaklardan toplanan rivayetleri ve onların tariklerini benzeri rivayetlerle ilişkilendirerek tetkik etmeyi hedeflemektedir. Bu çerçevede Necâşî'nin huzurunda okunan ayetlere dair rivayetler tetkik edilmiş, çeşitli alanlara ait kaynaklardan derlenen rivayetler işlenebilir hale getirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada konuyla ilgili haberler ve tariklerinin yanında benzeri rivayetler de ilişkilendirilerek tetkik edilmiştir. İncelenen haberlerdeki eylem ve zaman ifadeleri ile nesnelere dair ifadeler üzerinden tespitler yapılmaya çalışılmıştır. Bu tespitler neticesinde çeşitli ifade farklılıkları söz konusu olmakla beraber söz konusu haberlerin aynı olayın farklı anlatımları olduğu, Necâşî’nin huzurunda Mekkeliler ve Hıristiyan din adamlarının da bulunduğu bir ortamda Caʿfer b. Ebî Tâlib (ö. 8/629) tarafından Meryem sûresinin okunduğu teyit edilmiştir. Bu okuma olayının taraflar arasında yaşanan bazı tartışmalar sonrasında cevap niteliği taşıdığı anlaşılmıştır. Ancak bu okumanın, genel olarak kabul edildiği üzere, nübüvvetin 5. senesinde Mekke döneminde vuku bulan hicretin hemen sonrasında değil, söz konusu tarihten 12 yıl kadar sonra, Medine’ye hicretin 7. senesinin başlarında, Hz. Muhammed tarafından Necâşî’ye gönderilen mektubun kendisine ulaştığı sıralarda gerçekleştiği sonucuna varılmıştır.

Bu çalışmada Arapça sesbilim geleneğinin tabiî ilimlerden etkilenmesi bir geç dönem tecvit kitabı olan Cühdü'l-mukill özelinde araştırılmıştır. Sesbilim, konuşma seslerini dilbilim konusu olarak inceleyen alandır. Konuşma sesleri belirli bir dilin teamüllerini yansıtması bakımından dil ilimlerinin; fiziki tabiatı bakımından ise tabiî ilimlerin konusu olabilmektedir. Seslerin bu yönü göz önüne alındığında, iki alanın birbirini etkilemesi mümkün görünmektedir. Bu doğrultuda, araştırmamızda geçmişe dönük varsayılan bu etki doküman analizi yöntemiyle incelenmiştir. Tabiiyyât müktesebatının Arapça sesbilim geleneğine etkisi; ses olgusuna ilişkin tasavvurda veya kavramlarda kendini göstereceğinden söz konusu iki husus araştırmanın odağını teşkil etmiştir. Cühdü'l-mukill öncesi tabiiyyât kaynakları ile sesbilim geleneğinin kaynaklarında yer alan konuşma seslerine ilişkin bahisler ise çalışmanın evrenini oluşturmaktadır. Ses tasavvuruna ilişkin yorum ve kavramlardan oluşan araştırma verileri, disiplin geleneğindeki yeri dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Araştırma verilerinin değerlendirilmesine zemin olan iki hususa da temas edilmiştir, bunlar: Arapça sesbilim geleneği ve tecvit ilminin içeriğidir. Arapça Sesbilim alanı, tarihte müstakil bir disiplin olarak ortaya çıkmamıştır ancak oldukça gelişmiş bir müktesebatı olan ve birden fazla disiplinin kesiştiği bir gelenek meydana getirmiştir. Arapça sesbilim geleneğini omuzlayan başlıca disiplinlerden biri tecvit ilmidir. Tecvit konularının tamamına yakını konuşma sesleri ve bu seslerin niteliklerini irdeleyen bahislerdir. Tilavet icrasıyla yakından ilgili olması hasebiyle de konuşma seslerini ele alışı uygulamaya dönük olmuştur ve bu nedenle tabiî ilimlerden etkilenme olasılığı daha yüksektir. Bir tecvit eseri olan Cühdü’l-mukill, tecvit literatüründe birtakım yenilikler üretmiş bir eserdir. Yeniliklerin bir kısmının ses tasavvuruna ilişkin olması onu tabiiyyâtın etkisini araştırmaya elverişli bir örnek yapmıştır. Nitekim Cühdü’l-mukill, tabiiyyât konusunu ele alan eserlerden olan Şerhu’l-mevâkif’’i referansları arasına almış, dahası bazı ses olaylarını açıklama konusunda doğrudan etkilenmiştir. Eserin genelindeki etkilenme durumunu araştırmak ve örtük etkilenmeleri ortaya çıkarmak üzere iki noktaya odaklanılmıştır. Bunalar ses tasavvurunu yansıtan yorumlar ve kullanılan kavramlardır. Ses tasavvuruyla bağlantılı hususların başında ses üretim süreleri gelmektedir. Diğer tecvit eserlerinden farklı olarak Cühdü’l-mukill’de ses üretim süreleri derecelendirilmiştir. Eserde yer verilen ses dereceleri çok açık bir şekilde tabiiyyâttan transfer edilmiştir. Buna mukabil tabiiyyâtın başlıca ses tasnifi olan ünlü-ünsüz ayrımı ve bu ayrımın sonuçları Cühdü’l-mukill’de net değildir. Şu var ki ünlü-ünsüz ayrımı konusunda tabiiyyâtın etkisi kelimelere dökülmemiş olsa da kavramların kullanılmasında hissedilmektedir. Tecvit literatüründen miras alınan ve tabiiyyâtın etkisiyle ortaya çıktığı düşünülen ses-nefes ayrımı da Cühdü’l-mukill’de açıkça kullanılmaktadır. Özetle ses olgusuna ilişkin tasavvurları yansıtan ses üretim süresinin tartışmasız olarak tabiiyyâttan transfer edildiği, ünlü-ünsüz ve ses-nefes ayrımında ise tabiiyyât etkisinin örtük veya dolaylı olduğu görülmüştür. Eserde tabiiyyâttın etkisi ses niteliklerini ifade eden terimlerde de görülmektedir. Bu terimlerin başında ânî-zamânî ikilisi gelmektedir. Ses üretim süresiyle ilgili olan bu iki terimin kullanıldığı ilk tecvit eseridir Cühdü’l-mukill. Eserde söz konusu terimler sadece transfer edilmemiş aynı zamanda tecvit müktesebatındaki şiddet-rihvet ikilisiyle de uzlaştırılmıştır. Ünlü-ünsüz ayrımını açıkça göremediğimiz eserde uzun ünlülerden vâv ve yâ seslerinin isimlendirilmesinde titiz davranıldığı dikkat çekmektedir. Eserde bu iki ses, itinayla, vâv-ı meddiyye ve yâ-ı meddiyye terimleriyle ifade edilmiştir. Öyle anlaşılıyor ki yazar ünlü-ünsüz ayrımına vakıftır ancak bilinçli bir şekilde tabiiyyâtın kullandığı sâmit-musavvit terimlerinden kaçınmıştır. Neticede uzun ve kısa ünlüleri ünlü olma ortak paydasında birleştiren bir kavram kullanmak yerine kısalara hareke, uzun olanlara ise med sıfatıyla birlikte birleşik bir ad tercih edilmiştir. Çalışmanın en dikkat çekici bulgusu, tabiiyyâtın önemsediği ünlü-ünsüz ayrımı ve bunları ifade eden sâmit-musavvit terimlerinin Cühdü’l-mukill’de kullanılmamış olmasıdır.

Muhammed b. Cerîr et-Taberî (ö. 310/923), İslâmî ilimlerin sistemleştiği ve hatırı sayılır bir müdevvenâtın oluştuğu üçüncü ve dördüncü asırlarda Abbâsî dönemi Bağdat’ında yaşamış bir âlimdir. Müfessir, fakih ve tarihçi kimliğiyle temayüz etmiş aynı zamanda kıraat, hadis, Arap dili ve nahvi, şiir, ahlak ve tıp ilimlerine de vakıf, çok yönlü ve mütebahhir bir âlim ve müellif olmasıyla meşhurdur. Endülüs’ten Horasan’a İslâm coğrafyasının genişlediği ve muhalled eserlerin telif edildiği, İslâm düşüncesini etkileyen ve şekillendiren mütekellim Eş‘arî (ö. 324/935), dilci Zeccâc (ö. 311/923), fakih Tahavî (ö. 321/933) ve Kerhî (ö. 340/952), muhaddis Nesâî (ö. 303/915), tarihçi Mesûdî (ö. 345/956), müfessir Mâtürîdî (ö. 333/944), Cessâs (ö. 370/981) ve İbn Ebî Hâtim (ö. 327/938) gibi nice âlimin yetiştiği dördüncü asırda kendisi de benzer tesir bırakan isimlerden biridir. Birçok İslâm beldesini dolaşan ve ilmî rıhlelere çıkan Taberî, nihai olarak vefatına kadar meskûn bulunacağı Bağdat’a yerleşerek meşhur tefsiri Câmiu’l-beyân’ı kaleme almıştır. Onun kimilerince henüz aşılamayan harikulade tefsirinin yanı sıra günümüze ulaşan Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, et-Tebsîr, Sarîhu’s-sünne, bir bölümü günümüze gelen Zeylü’l-müzeyyel, İhtilâfü’l-fukahâ, Tehzîbü’l-âsâr adlı eserleri yanında günümüze ulaşmayan ya da henüz gün yüzüne çıkarılmayan Latîfü’l-kavl, Basîtü’l-kavl, Âdâbü’l-kazâ, el-Hafîf, er-Red ve Edebü’n-nüfûs gibi eserleri ile kaynaklarda zikredilen daha başka eserleri de vardır. Bu makalede onun fıkıh usûlü ile bazı fürû fıkıh konularını hâvi ve elimizde bulunmayan Latîfü’l-kavl fî ahkâmi şerâi‘i’l-İslâm adlı eseri konu edinilerek içeriği hakkında bazı mülahazalarda bulunulmuştur. İhtilâfü’l-fukahâ’da Ebû Hanîfe (ö. 150/767), İmam Şâfiî (ö. 204/820) ve İmam Mâlik (ö. 179/795) gibi fakihlerin içtihadlarını ve aralarındaki görüş farklılıklarını ele alan Taberî, ardından seksen üç bölümden müteşekkil ve iki bin beş yüz varak civarında olduğu ifade edilen Latîfü’l-kavl’i kaleme almış ve onu da el-Hafîf adlı eserinde ihtisar etmiştir. Latîfü’l-kavl, onun fıkhî görüşlerini derli toplu anlattığı ve kendisine tabi olanların dayanak kabul ettiği çok kıymetli bir eserdir. Taberî bu kitabında, mezhep kurucu olarak verdiği fetvaları ve kendi usûl-i fıkıh tercihlerini açıklamış, detaylı izahlarda bulunmuştur. “İki kitabım var ki hiçbir fakih ondan müstağni kalamaz: el-İhtilâf ve el-Latîf” diyerek bu iki eserine verdiği ehemmiyeti izhar etmiştir. Üç bin varak civarındaki tefsirinin günümüzde yirmi küsur cilt olarak yayımlandığı göz önünde bulundurulursa günümüze ulaşmayan iki bin beş yüz varaklık Latîf’in de yirmi cilt hacminde bir eser olduğu anlaşılmaktadır. Bu araştırma ile eserin ilim ehline tanıtılması, Taberî’nin fakîh ve müfessir kimliğini birlikte değerlendirmeye ve mukayese yapabilmeye katkı sunulması hedeflenmiştir. Fıkıh alanındaki donanımının tefsirine nasıl yansıdığının izi sürülmüştür. Onun biyografisi ve eserleri hakkında bilgi veren kaynakların neredeyse tamamında Latîfü’l-kavl zikredilmiş ancak özelliği ve içeriği hakkında sınırlı bilgi verilmiştir. Bu bağlamda eserin özellikleriyle ilgili en geniş bilgi Hamevî’nin (ö. 626/1229) Mu‘cemü’l-üdebâ’sında vardır. Kapsadığı konulara dair malumat ise Câmiu’l-beyân’da Taberî’nin Latîfü’l-kavl’e yaptığı atıflarda görülmektedir. Onun “Bu konuyu Latîfü’l-kavl’de burada tekrara ihtiyaç kalmayacak şekilde açıkladık” minvalinde yirmiden fazla yerde bu eserine atıf yaptığı tespit edilmiştir. Kimi zaman müellifin diğer eserlerindeki atıfları ve farklı müelliflerin Latîfü’l-kavl’in içeriğiyle ilgili verdikleri bilgilere de bakılarak değerlendirmelerde bulunulmuştur. Çalışmamızda eserin seksen üç risalesinden biri olan “Kitabü’l-beyân an usûli’l-ahkâm” adlı bölümünde zikrettiği anlaşılan nâsih-mensûh, âm-hâs, icmâ, kıyas, emir ve haber ifadelerinin vucûbiyeti konularına özel başlık açılarak ilgili örnekler ve âyet tefsirleri incelenmiş böylece Taberî’nin fıkıh usûlünde takip ettiği yolu ve benimsediği yöntemi, ahkâm âyetlerini tefsirde nasıl pratiğe döktüğü tetkik edilmiştir. Latîfü’l-kavl’e ilişkin bir çalışma bulunmaması sebebiyle literatüre katkı sağlanması umulmaktadır.

Genetik araştırma ve uygulamalar, mitokondriyal gen defektlerinin sebep olduğu mitokondriyal hastalıklar için alternatif bir yöntem sunmaktadır. Günümüzde mitokondriyal hastalıklarda kesin bir tedavinin bulunmaması bu alternatif yöntemi daha da önemli kılmaktadır. Mitokondriyal hastalık taşıma riski bulunan durumlarda yardımcı üreme teknikleri aracılığıyla hastalığı önlemeye yönelik bir işlem yapılmakta, ilgili işlem “mitokondri nakli” veya “mitokondri değiştirme terapisi” olarak adlandırılmaktadır. Mitokondriyal hastalıklar maternal yolla aktarıldığı için bu uygulamada sağlıklı bir kadının üreme hücresinden alınan mitokondrilere ihtiyaç duyulmaktadır. Eşler dışında ikinci bir kadının işleme müdahil olması nedeniyle uygulama “üç ebeveynli bebek” olarak da nitelendirilmektedir. İşlemin nötr bir şekilde ifade edilebilmesi için bu makalede “mitokondri değiştirme yöntemi” kullanımı tercih edilmiştir. Mitokondriyal değişimde iki farklı yöntem ön plana çıkmaktadır. Bunlardan birincisi maternal iplikçik transferi (maternal spindle transfer) diğeri ise pronükleer transfer (pronuclear transfer) yöntemidir. Her iki yöntemde de donör kadının mitokondriyal DNA’sı ile alt nesillere materyal aktarım gerçekleşmektedir. Ayrıca ikinci yöntemde iki ayrı embriyo oluşturulmakta ve bunlardan birisinin imha edilmesi söz konusu olmaktadır.Dünyaya gelecek bebek için iki kadının ve bir erkeğin genetik materyallerinin kullanılması yöntem ile ilgili soru işaretlerine ve tartışmalara sebep olmuştur. Dolayısıyla yöntem disiplinler arası ele alınması gereken önemli bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Mitokondriyal değişim gibi genetik uygulamaların hukuk, ahlak, felsefe, teoloji, psikoloji gibi çeşitli açılardan incelenmesi önem arz etmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla konunun etik boyutunu inceleyen Türkçe’de bir makale, yabancı dillerde ise pek çok yayın bulunmaktadır. Konuyu fıkhi açıdan ele alan İngilizce ve Arapça makaleler bulunmakla birlikte bu çalışmalarda meselenin bütün boyutlarıyla değerlendirilmediği görülmektedir. Dilimizde ise mitokondri değiştirme yöntemini fıkhi açıdan inceleyen bir çalışmanın bulunmaması önemli bir eksikliktir. Bu itibarla bu çalışmanın söz konusu boşluğu dolduracağı ve bundan sonraki çalışmalara öncülük edeceği düşünülmektedir. Çalışmamızda nitel araştırma yöntemlerinden dokümantasyon inceleme ve veri analizi tekniği kullanılarak, mitokondri değiştirme yöntemi makâsıdu’ş-şerîa, mahremiyet, insan hayatının saygınlığı gibi temel kriterler açısından ele alınmıştır. Konu gereği kullanılan teknik ve tıbbi terimlerin anlamlarına, ilk geçtikleri yerde parantez içinde veya dipnot gösterilerek kısaca yer verilmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde konunun önemine ve literatürdeki yerine temas edilmiştir. Birinci bölümde konuyla ilgili zemin sağlamak üzere mitokondri değiştirme yöntemlerine ve bu yöntemlerle ilgili temel bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde yöntem hakkındaki güncel etik tartışmalara kısaca değinilmiş, üçüncü bölümde ise yöntem fıkhi açıdan analiz edilmiştir. Bu bağlamda yöntemin makâsıd ve zaruri maslahat kapsamına dahil edilip edilemeyeceği, mahremiyet sınırlarının ihlalini içerip içermediği, embriyonun imha edilmesinin ahlaki açıdan problem oluşturup oluşturmadığı gibi hususlar tartışılmıştır. Mitokondri değiştirme yöntemi, kamuoyunda tüp bebek olarak bilinen yardımcı üreme tekniklerinin bir versiyonudur. Bu itibarla tüp bebek uygulamasının caiz görülebilmesi için aranan, üreme hücreleri ve rahmin nikahlı eşlere ait olması şartı bu teknik için de geçerlidir. Araştırmamızda, çocuk dünyaya getirmenin nikâhlı eşlerle sınırlı olma şartının mitokondri değiştirme yönteminde, olaya ikinci bir kadının dahil olmasıyla göz ardı edildiği sonucuna ulaşılmıştır. Bunun yanında mitokondriyal DNA transferi binde bir gibi az bir oranda da olsa genetik aktarıma sebebiyet vermektedir. Bu durum makâsıdu’ş-şerîadan biri olan nesebin korunması ilkesini ihlal anlamı taşıdığından, yöntemi problemli hale getirmektedir. Ayrıca yöntemin, mahremiyete riayet sınırının aşılması, evlilik ve miras gibi birçok konunun hükümlerinde karışıklığa yol açması, pronükleer transfer işleminde embriyo imhasının söz konusu olması gibi fıkhi açıdan pek çok sakıncalı durumu içinde barındırdığı tespit edilmiştir. Öte yandan ilgili literatürde yöntemin süt emzirmeye kıyaslanması ve tedavi kapsamına dahil edilerek caiz görülebileceğine yönelik yaklaşımların isabetli olmadığı kanaatine ulaşılmıştır.

Abdallar, ricâlü’l-gayb içerisinde en yaygın ve haklarında en fazla rivayet bulunan gruptur. Alemde tasarruf sahibi gizli ve âşikâr velîler topluluğu olarak tanımlanan ricâlü’l-gayb kavramını ilk defa 4/10. asır mutasavvıflarından Muhammed b. Ali el-Kettânî (ö. 322/934) kullanmıştır. Bu anlayışa göre Allah, dünyanın cismanî düzenini sağlamaları için bazı insanların çeşitli görevler üstlenmesini takdir ettiği gibi âlemdeki mânevî ve ruhanî düzenin korunması, hayırların temini, kötülüklerin giderilmesinde sevdiği bazı kullarını görevlendirmiştir. Onlar herkes tarafından kolayca tanınmayıp gizli olan hakikatlere ve sırlara vâkıftırlar. Aralarında bir düzen ve hiyerarşinin bulunduğu bu seçkin kişiler kutub, imâmân, evtâd, nükabâ, nücebâ, efrâd ve abdal’dan oluşmaktadır. Bu hiyerarşi içinde hakkında en çok bilgi bulunan grup ise abdallardır. Ricâlü’l-gayb hakkında bilgi veren rivayetlerin neredeyse tümü abdalların sayıları, mekânları ahlâk ve vasıflarını anlatan rivayetlerdir. Dolayısıyla abdallar hakkındaki rivayetler ricâl konusunda da önemli bir kaynak teşkil eder. Çoğu merfû‘, bazıları da mevkûf olarak nakledilen bu rivayetlerin hiç biri Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i dışında güvenilir hadis kitaplarında yer almamaktadır. Hadis kaynaklarının güvenilirlik bakımından dört tabakaya ayrıldığı dikkate alındığında, abdallarla ilgili söz konusu rivayetlerin yer aldığı eserler ancak üçüncü ve dördüncü tabakada yer almaktadır. Bu sebeple söz konusu rivayetlerin büyük bir kısmı İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201), İbnü’s-Salâh (ö. 643/1245), İbn Teymiyye (ö. 728/1328), Zehebî (ö. 748/1348), İbn Hacer (ö. 852/1449), Sehâvî (ö. 902/1497) gibi bilginler tarafından sened veya metin tenkidine tâbi tutularak reddedilmiştir. Öte yandan bu grubun mahiyeti, adları, sayıları ve yetkileri hakkındaki inanışların da günümüze dek süregelen birtakım tartışmaları beraberinde getirdiği ifade edilmelidir. Türkçe literatürde ricâlü’l-gaybın tanımı, ricâlü’l-gayb telakkisi ve konuyla ilgili bazı rivayetlerin genel olarak ele alındığı iki makale mevcuttur. Ancak spesifik olarak abdallarla ilgili rivayetleri hadis tekniği bakımından ele alan bir çalışma mevcut değildir.Bu çalışmada konuyla ilgili rivayetlerin Kütüb-i tis‘a’da ve hicrî ilk üç asırda telif ve tasnif edilen kaynaklarda yer alıp almadıklarının tespiti ve bunların hadis metodolojisi açısından değerinin ortaya konulması hedeflenmektedir.Bu sebeple öncelikle abdallarla ilgili rivayetlerin tahrici yapılmıştır. Tespit edilen rivayetler, ifade ettiği mana bakımından üç gruba ayrılmıştır. Daha sonra bu rivayetler senet tenkidine tabi tutulmuştur. Bu bağlamda isnatta yer alan her bir ravinin ricâl, tabakât ve cerh-ta‘dil kitaplarından kısa biyografileri ve hadis rivayeti bakımından ehil ve güvenilir olup olmadıklarının tespiti yapılmıştır. Bu işlem üç grup için de söz konusudur. Akabinde münekkit ve muhaddislerin yaptığı değerlendirmelerden yola çıkarak ilgili rivayetlerin sıhhati konu edilmiştir.Metin tenkidi de yine münekkid ve muhaddislerin metne dair değerlendirmeleri çerçevesinde ortaya konmuştur.Üç grupta ele aldığımız rivayetlerin yedi farklı tariki vardır. Bunlardan iki tanesi Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde, beş tanesi de hicri ilk üç asırda yazılmış çeşitli eserlerde yer almaktadır. Birinci grupta yer alan dört rivayet, ‘Ali b. Ebî Tâlib’in sözü olması bakımından mevkûf, ravi ‘Abdullâh b. Safvân’ın ‘Ali b. Ebî Tâlib’ten hadis işitmemiş olması sebebiyle de munkatı‘dır. İkinci grupta yer alan merfû‘ rivayet, ravi Şüreyh b. ‘Ubeyd’in, ‘Ali b. Ebî Tâlib’ten hadis işitmemiş olması sebebiyle de munkatı‘dır.Üçüncü grupta yer alan her iki rivayet de senetlerindeki Abdülvâhid b. Kays ve Hasan b. Zekvân’ın cerh ve ta‘dil âlimlerinin ekserisi tarafından zayıf olarak nitelendirilmesi sebebiyle zayıf’tır.İbnü’l-Cevzî, İbn Teymiyye, İbn Kayyım el-Cevziyye (ö. 751/1350) ve İbnü’s-Salâh gibi alimler isnadının munkatı‘ oluşu sebebiyle zayıf olan bu rivayetlerin metin bakımından uydurma olduğu kanaatindedirler.

17. yüzyılın başlarında İngiliz Devrimi olarak da bilinen sivil savaş döneminde oluşum aşamasında olan Kuveykır hareketi (Quaker Movement) 1653 yılını müteakiben Avrupa, Amerika ve Karayipler gibi geniş bir coğrafyada hızla yayılmıştır. Dostlar Topluluğu/Dostlar Kilisesi (Society of Friends/Friends Church) olarak da bilinen bu hareketten ilk zamanlarda "püriten", "milenyumcu", "bohem mistikler" veya "kutlu bir hareket" gibi farklı tanımlamalarla bahsedilmiştir. Hareketin en temel öğretisi “her bireyin Tanrı’nın vahyini aracı olmaksızın doğrudan tecrübe edebileceğidir.” Buradaki tek şart kişinin içindeki “Mesih'in ışığına” (light of Christ) kulak vermesi ve kendini onun rehberliğine bırakmasıdır. Klasik kristolojik formülasyonu revize eden bir yaklaşım ve apokaliptik bir inançla Tanrı’nın Ruhu’nun kadın-erkek herkese gönderildiğini savunan Kuveykırlar her bireye vahyî hidayete erişme hakkı tanımışlar ve dinî otoritenin her türlü dünyevî temsilcisini, kurumu ve aracıyı reddetmişlerdir. Doktrin merkezli Hıristiyanlığı reddedip tecrübî mistisizme yönelmişlerdir. Diğer bir ifadeyle, Hıristiyanlığın mutlak bir iman gerektiren doktrinler taslağı bir din değil yaşanması ve tecrübe edilmesi gereken bir “deneyim” olduğunu savunmuşlardır.Her bireyin hakikat ve hikmetten (wisdom) bir “ışık/nur” taşıdığına inanan Kuveykırlar diğer din ve inanç sahiplerine karşı Avrupa’daki dönemin diğer mezhepleri Püriten ve Üniteryenler gibi dini hareketlere nispetle daha belirgin bir şekilde kapsayıcı (inclusivist) yaklaşım sergilemişlerdir. Bununla birlikte, bu mezhebin misyoner karakteri her zaman öne çıkmıştır. Hareketin kurucu önderi George Fox (öl. 1691) mezhebin öğretisini Müslümanlara tebliğ etmek amacıyla Kur’an tercümesini okumuş ve farklı yazılarında Kur’an ayetlerini kullanabilecek kadar aşinalık kazanmıştır. Fakat bu ilgi tamamen evanjelik bir motivasyonun sonucudur. Zira Fox’a göre Müslümanlar yanlış yoldadır ve “Hıristiyan hakikatine” yönlendirildikleri takdirde hidayete ereceklerdir. Mezhebin, George Robinson ve Mary Fisher gibi öne çıkan diğer isimleri Kuveykır öğretisini yaymak ve “evanjelik hidayeti” tebliğ etmek için Filistin ve Osmanlı topraklarına seyahat etmişlerdir. Ortaya çıktığı Avrupa ve yayıldığı Amerika’da sert bir mukavemet ve infazlara maruz kalan Kuveykır mezhebi mensupları misyonerlik faaliyetlerini sürdükleri İslam topraklarında ılımlı yaklaşımla karşılanmışlardır. Bunun bir neticesi olarak Kuveykırlar Müslümanlarla -kendi tabirleriyle “Türklerle”- iletişime açık olmuşlardır. Ilımlı yaklaşımları dönemin Avrupası’ndaki yaygın “Müslüman karşıtı” tavırdan görünür şekilde farklılaşmıştır. Kuveykırların Müslümanlarla hatırı sayılır oranda karşılaşmaları ve temasları bulunmasına rağmen Türkiye’de henüz bu etkileşim hakkında araştırma yapılmamıştır. Hatta bu etkileşim bir yana Kuveykırların bir mezhep olarak tarihi, öğretisi ve Hıristiyan Avrupa’daki konumunu ve etkisini bütüncül bir yaklaşımla ortaya koyan birkaç araştırma dışında kapsamlı bir çalışma henüz mevcut değildir. Bu çalışmada literatürdeki söz konusu boşluğa katkıda bulunmak amacıyla genel olarak Kuveykırlar ve Müslümanlar arasındaki etkileşimi ele alınmaktadır. Özel olarak ise, ilk Kuveykırların İslam dinini, peygamberini ve kendi dönemlerinin Müslümanlarını nasıl algıladığı incelenmektedir. İlk Kuveykırların Müslümanlara hitaben kaleme aldıkları yazılar ve Müslümanlarla farklı tecrübeler ve amaçlar vesilesiyle yaşanan karşılaşmalarına dair tarihi kayıtlar bu çalışmanın temel kaynağını oluşturmaktadır. Makalede ilk Kuveykırların İslam algısını yönlendiren hususları ve bu anlayışın önceki Hıristiyan geleneğinin Müslüman algısıyla ne ölçüde benzeştiğini ve farklılaştığını incelenmesi amaçlanmıştır. Bu konudaki ilk Türkçe çalışma olması nedeniyle sonraki araştırmalara bir temel oluşturacağı düşünülmektedir.

Thermodynamics is the most basic energy science. It is derived from the words thermal (heat) and dynamic (motion). Although its laws have existed since the beginning of the universe, the development of thermodynamics as a science was with the invention of steam engines in England. These laws, as known, are the Zeroth, First, Second and Third Laws of Thermodynamics. These are four macro laws, and they were determined based on observation. They are not the product of theoretical thought. Zeroth Law reveals the basic structure of temperature measurement, based on the principle that if two different systems are in thermal equilibrium separately with a third system, there must be thermal equilibrium between them. The First and Second Laws are the fundamental laws regarding energy. The first law, also known as the law of conservation of energy, and the second law, also known as the law of entropy, along with explaining the principles of energy conversion; also make a significant contribution to understand the functioning mechanism of the universe. The Third Law states that as chemically homogeneous and perfectly crystalline substances approach absolute zero temperature (273 C, 0 K), their entropy (or entropy changes) will also approach zero; in other words, it states that there can be no disorder or movement in the substances in question at this temperature. It is also important that thermodynamics science has a wide range of applications, from technical fields to philosophy, therefore it is known by large masses. Because its laws are among the most fundamental laws of the universe, in other words it is universal. Laws are noteworthy for the establishment, operation and analysis of engineering and many other systems, as well as for understanding the order of the universe. Additionally, some cosmologists strive to explain the order and functioning mechanism of the universe by making use of the laws of thermodynamics. Moreover, the laws of thermodynamics also give clues about the existence of the universe. Entropy, defined based on the second law of thermodynamics, is a phenomenon that gives the numerical magnitude of the disorder or complexity of a system. The more disordered or complex a system is, the greater its irreversibility and entropy will be. There is also a structure of the law that affects every system everywhere in the universe. It is not dependent on time and space. Time and space are literally subject to this law. The law has been in effect since the beginning of the universe, and it will continue to exist if the universe exists. Because universe means system; system means mechanism; mechanism means a structure that works according to the sovereignty of laws. Energy is needed to sustain life. Even though energy is not destroyed, the use of resources means that they move from a certain potential to a dead state (environment) because of the law of entropy. This process is valid for all systems in the universe. While all energies are processed through this process, living creatures in nature experience a similar process as they move from life to death. Eventually, all energy sources in the universe will go to the environment and become dead. This situation can be described as the entropy apocalypse of the universe. The concept of the apocalypse also reflects chaotic conditions such as noise and turmoil. Sources state that a cosmically stagnant situation will occur before the apocalypse. This is the cosmic dead state of the universe. In this study, an attempt was made to establish a relationship between entropy and doomsday by using the laws of Thermodynamics. In this context, the fact that the end of the universe is similar to the point where the entropy apocalypse will occur, as expressed in the doomsday scenario in religious literature (including the Religion of Islam), is tried to be explained on the plane of science and religion.

The provisions of the Quran will not be abrogated by another book; While there is no disagreement about the Quran abrogating other divine books before it, there is a disagreement about the issue of Quran verses abrogating each other and hadiths abrogating the Quran. The overwhelming majority of early commentators accept the existence of abrogation among the verses of the Quran. In addition to the Qur'an's abrogation of the previous holy books, they considered the abrogation a natural phenomenon for the formation and perfection of the newly established Islamic order. The issue of abrogation only covers the verses that give judgment and does not affect the principles of faith. Provisions may also change depending on time, place and situation. A provision made due to a cause may change as the cause changes. Those who adopt this view are of the opinion that abrogation facilitates the performance of religious duties. Commentators who accept the existence of abrogation among the verses of the Quran do not agree on the number of abrogated verses. Some commentators increased the number of abrogated verses to 200, while others reduced them to 5. Imam al-Suyuti, staying away from exaggeration and negligence, has stated that the abrogated provisions were 20 verses. In order for the abrogation (naskh) event to occur, this event must have occurred during the lifetime of the Prophet (pbuh), the abrogating (nasikh) and the abrogated (mansukh) must be related to the shariah-practical provisions, the abrogated verse must have remained in force for a long enough time to be acted upon (even though it is controversial, there is no possibility of combining and composing between the two verses. And there are some conditions such as the abrogating verse having been revealed after the abrogated verse. There is a contradiction between the verses that are said to be abrogated. However, just the fact that the verses contradict each other is not sufficient for the decree of abrogation to be issued. The most important point in this regard is historical chronology. Therefore, in this study, chronological history, which is one of the conditions of abrogation, was investigated. The term "verse chronology" refers to determining the time of the abrogating (nasikh) and the abrogated (mansukh) verses, considering the historical context between the allegedly abrogated verses. For the concept of naskh to be accepted, the principle that the abrogating (nasikh) verse must be revealed after abrogated (mansukh) verse is important. Taking chronology into consideration is an important method in studies to determine abrogation in Islamic law and tafsir science. In this context, the determination of chronology is determined by determining the order of revelation of the verses, the science of sirah and hadith, which informs the reasons and context of the revelation of the verses, especially the views of the early period commentators and the narrations based on them. According to some views, it has been said that the phenomenon of naskh was judged without considering chronological history, but with this study, it was determined that Imam al-Suyuti, who is an important source, and authorities specialized in naskh like him took the historical context into consideration. In all 20 verses we discussed in this study, it is possible for the abrogation event to occur chronologically in the verses that are stated to be abrogated. Because in the verses we have researched, the abrogating (nasikh) verse was revealed after the abrogated verse. This issue gives us a clue that the abrogation event took place in the relevant verses.

The majority of the scholars of usul al-fiqh have referred to Imru al-Qays' kalām in various topics of this science. The most frequently cited section of Imru al-Qays's poetry was the al-'alfāz, and the least frequently cited sections were the proofs and rulings. As for the section on ijtihad, Imru al-Qays's poem is almost never consulted in this section. This shows that the importance of Imru al-Qays's poetry is limited to the sciences of eloquence, rhetoric, and similar linguistic sciences. The Zāhirī scholar Ibn Hazm al-Andulusī (d. 456/1064), after stating that sharī'ah in the lexicon means 'the place where the source of water from a river is prepared for the rider and the drinker', made an istishād with Imru al-Qays' poem for this meaning. The Hanafī scholar Abū Bakr Shams al-A’imme Muhammad b. Abī Sahl al-Sarahsī (d. 483/1090) used Imru al-Qays' poem as an example for the ijāz and tawatur of the Qurʾān. Another Hanafī scholar, known as Mullā Fannārī (d. 834/1532), recorded something similar. Allāma Saʿd al-Dīn Masʿūd b. ʿUmar al-Taftāzānī (d. 792/1390) cited Imru al-Qays's poem as evidence for his view when discussing the issue of the definition of the Qurʾān. Taj al-Dīn al-Subkī (771/1370) brought Imru al-Qays's couplet as evidence in his explanation of the Prophet's (pbuh) beautiful attributes in the context of the explanation of the phrase 'his faults are not repeated'. In some works of jurisprudence, the name of Imru al-Qays is given as an example of its lexical meaning. It has been said that one of the meanings of qiyās is esteem. When something is respected, it is said, 'I compared something' (qistu-qaysen-qiyasen). This is the meaning of Qaysu'r-ra'y and Imruul-Qays, because their opinions were credited. One of the main topics on which Imru al-Qays' poetry was consulted was the issue of Sharia rulings. As in the case of Sharī'ah evidence, Imru al-Qays' poetry was rarely consulted in the case of Sharī'ah rulings. This shows that the role of Imru al-Qays is important in the Islamic sciences in general and in the usul al-fiqh in particular, in terms of wording. In other matters, recourse to his theology and istishhād is almost non-existent. In the field of proofs and rulings, istishhād with Imru al-Qays's poems is quite rare. Regarding ijtihad, it is almost non-existent. The istishhād on these basic issues are also related to the wording. This shows that Imru al-Qays' poetry is limited to the lexicon in the science of usul al-fiqh. In the chapter on al-'alfāz, the topics in which Imru al-Qays' poetry is mentioned are as follows: Nas, mujmal, mufasser, bayān, musterek, muteradif, hakika and majaz, muawwal, umūm and husūs. In addition, the meaning of some words, the meanings of the commandment, and issues that do not fall within the scope of a particular subject are also mentioned in the istishhād. One of the most frequently cited topics in the works of fiqh jurisprudence with Imru al-Qays's poems is the meaning of the commandment. In the works of usul al-fiqh, there is almost no work that does not mention wish as one of the meanings of the imperative. The scholars of usul al-fiqh, despite the differences in their methods and the structure of their works, have made istishhād with Imru al-Qays' poem. As a result, Imru al-Qays' poetry has undoubtedly been recognized as one of the most important sources of poetry on which the jurists relied in their lexical istishād. Thus, Imru al-Qays, al-malīq al-dalīl, is the leader of Arabic poetry.

Aim: This study aims to determine the beliefs and attitudes of Faculty of Theology students towards mental illnesses. It is extremely important to determine the beliefs and attitudes of the Theology Faculty students since they will be future religious officials, teachers of religious culture and ethics, spiritual advisors and guides, towards mental illnesses. The evaluation of the findings obtained may contribute to the implementation of educational studies on this subject, to change the negative beliefs and attitudes in society by informing the public correctly, and to apply primarily medical practices instead of traditional methods. Methods: The research sample consisted of 306 students studying at Muş Alparslan University, Faculty of Islamic Sciences. Before the research, ethics committee approval was received from Muş Alparslan University Scientific Research and Publication Ethics Committee (date: 08.11.2023, number: 73). The data of the study were collected from the "Personal Information Form", "Beliefs towards Mental Illness Scale (BMI)"; and “Scale for Community Attitudes towards Individuals with Mental Problems (CAMI)”. SPSS 26 Program was used to analyze the data. According to the Shapiro Wilk test results, Independent group t-test and Mann Whitney U test were used for paired groups; ANOVA, Welch and Kruskal Wallis tests were used for variables with more than two groups. The relationships between the scales and their subscales were measured by correlation and regression analysis. Results Faculty of Theology students' beliefs and attitudes towards mental illnesses vary according to sociodemographic characteristics. It was observed that beliefs and attitudes towards mental illnesses were more pronounced in participants who were male, older, married, had a higher education level, had a poor socioeconomic status, and had acquaintances with mental illness. The level of closeness to the mentally ill acquaintance also affects the beliefs and attitudes. The participants whose siblings had a mental illness held more beliefs of helplessness, deterioration in interpersonal relationships and shame, and adopted the community mental health ideology and goodwill attitudes more than relatives or any other acquaintance. The level of religious knowledge was not effective on their beliefs and attitudes. In addition, it was determined that beliefs and attitudes towards mental illnesses were related to each other. The sub-dimension of shame was significant in predicting positive attitudes. Conclusion: Faculty of Theology students widely believe that they are helpless about mental illnesses and that their relationships with their environment will deteriorate, and they consider people with mental problems to be more dangerous than average. The level of belief in the shame dimension is below average. When the general averages are evaluated, a significant majority of the participants have negative beliefs about mental illness. When their attitudes are examined, their tendency to fear (exclusion) is clearly high. Their attitudes and goodwill scores towards the treatment of mentally ill people in society are below average. In this context, it is concluded that the general attitudes of the Faculty of Theology students are relatively negative. Educating Faculty of Theology students, who will take active roles in the public sphere in the future, about mental illnesses can contribute to the positive change of negative beliefs and attitudes arising from social teachings.

The aim of this study is to establish the groundwork for a comprehensive scientific model tailored to a digital platform dedicated to Waqf, intending to serve as a fundamental framework for the widespread adoption of digital Waqf initiatives across Muslim-majority nations. To achieve this objective, the study predominantly relied on the normative method, facilitating the development of informed perspectives on the concept of "Digital Waqf." Additionally, conceptual analysis was employed to introduce novel terminologies pertinent to the intersection of technology with the traditional institution of Waqf. In this context, "Digital Waqf" emerges as a pivotal instrument that harmonizes the preservation of Islamic cultural heritage, notably the institution of Waqf, with state-of-the-art technological advancements. By integrating cutting-edge technologies such as Distributed Ledgers, Smart Contracts, and Non-Fungible Tokens, the concept of "Digital Waqf" seeks to modernize and enhance the traditional practices associated with Waqf management and administration. At the heart of this endeavor lies the conceptualization of a model for the "Digital Waqf" platform, coined as "Djamaa Al Waqf," which aims to centralize all aspects of Waqf creation and management while mitigating existing disparities among its stakeholders. The envisioned "Digital Waqf" platform represents a pragmatic and scientifically grounded model adaptable to the diverse socio-economic contexts of Muslim nations. Its prospective implementation holds the promise of substantial improvements in both the conceptualization and execution of Waqf initiatives. As a result, a primary recommendation stemming from this research underscores the imperative of fostering increased collaboration among researchers, governmental authorities, and Waqf stakeholders to sustain the momentum and progression of the "Digital Waqf" endeavor. This collaborative effort is poised to redefine the trajectory of Waqf and philanthropy, serving as a potent catalyst for fostering inclusivity and sustainable development within the Waqf ecosystem. By encapsulating traditional principles of Waqf within a digital framework empowered by cutting-edge technologies, the "Digital Waqf" platform not only preserves the essence of Islamic endowment but also paves the way for its seamless adaptation to contemporary socio-economic landscapes. Through streamlined processes facilitated by advanced digital infrastructure, "Djamaa Al Waqf" promises to revolutionize the accessibility, transparency, and efficacy of Waqf management, thereby unlocking its transformative potential across diverse communities and regions. In essence, the culmination of this study heralds a paradigm shift in the perception and practice of Waqf, propelling it towards a future characterized by innovation, efficiency, and inclusivity. By embracing the digital realm, Waqf transcends conventional boundaries, emerging as a dynamic force driving socio-economic progress and societal well-being within the Muslim world and beyond. It represents not only a technological evolution but also a reaffirmation of the enduring relevance and adaptability of Islamic principles in contemporary contexts, thereby bridging the gap between tradition and modernity in the realm of philanthropy and social welfare.

Bu çalışma, ülkeler arası sürdürülebilir hisse senedi endeksleri arasındaki zamana bağlı değişen koşullu korelasyonları ve volatiliteyi incelemeyi amaçlamakta; aynı zamanda enerji piyasaları ile sürdürülebilir hisse senedi performansları arasındaki ilişki dinamiklerini ortaya koymayı hedeflemektedir. İlk olarak, ABD ve Türkiye piyasaları için sürdürülebilir hisse senedi endeksleri arasındaki etkileşim, zamana bağlı değişen korelasyonu ve volatiliteyi dikkate alan DCC-GARCH modeli ile incelenmektedir. Ardından, petrol fiyatlarının, elde edilen dinamik koşullu korelasyonlar üzerindeki etkileri Granger nedensellik analizi kullanılarak ortaya konmaktadır. Araştırmanın sonuçları, ABD ve Türkiye sürdürülebilir hisse senedi endeksleri arasındaki dinamik koşullu korelasyon modelinin stabil olduğunu göstermektedir. Model parametreleri, gecikmeli şokun mevcut dinamik koşullu korelasyonlar üzerindeki etkisinin ve gecikmeli dinamik koşullu korelasyonların mevcut dinamik koşullu korelasyonlar üzerindeki etkisinin anlamlı olduğunu göstermekte; böylelikle ABD ve Türkiye sürdürülebilirlik endeksleri arasında dinamik koşullu korelasyonun varlığı ortaya konmaktadır. Bunun yanı sıra, petrol fiyatlarının, ABD ve Türkiye sürdürülebilir hisse senedi endeksleri arasındaki dinamik koşullu korelasyonlar üzerinde anlamlı bir nedensel etkisi olduğu bulunmaktadır. Son olarak, Etki-Tepki analizi sonucu, petrol fiyatlarında meydana gelen bir şoka karşılık, piyasalar arasındaki dinamik korelasyonun şok ile ters yönde bir tepki verdiği görülmekte; bu da ABD ve Türkiye hisse senedi piyasalarının sürdürülebilirlik endeksleri bakımından ayrıştığına işaret etmektedir.

Bu makalede BIST100 endeksi ve dövizden oluşan portföylerde uygulanan yeniden değerleme yönteminin geçerliliği analiz edilmiştir. Araştırmada 1997-2022 yılları arasını kapsayan aylık frekanstaki veri setinden faydalanılmıştır. Araştırmada borsa ağırlığı %10’dan %100’e kadar değişen 10 farklı portföy birleşimi ve dengeleme oran aralığı %1’den %15’e kadar değişen 15 farklı dengeleme limiti kullanılmıştır. Araştırmada yeniden dengeleme işlemi belli bir sapma limitine ya da takvime bağlı olarak üç farklı yöntemle yapılmıştır. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre borsa ağırlığının %60-%70, dolar ağırlığının ise %30-%40 aralığında olduğu portföylerde en yüksek Sharpe oranlarını ve yıllık bileşik getiriyi elde etmek mümkün olmuştur. Araştırmada yeniden dengeleme stratejisinin uygulandığı portföylerin performansı, borsada %100 oranında al-tut şekliyle uygulanan stratejiden gerek getiri gerek standart sapma değerleri gerekse yaşanmış olan en büyük düşüş oranları açısından daha yüksektir. Farklı yeniden değerleme stratejilerinin verimliliği kıyaslandığında ise belli bir takvime bağlı olarak gerçekleştirilen yeniden dengeleme işleminin yüksek yıllık bileşik reel getiri ve düşük standart sapma değerleri olarak ön plana çıktığı görülmektedir.

Özellikle internetin yaygınlaşmasından önceki döneme ait gazete makaleleri; o dönemin görüşlerine, belirli olayların kamuoyuna algılanışına ve sunuluşuna doğrudan bir bakış sunmaktadır. Bu nedenle, Hırvat-Türk ikili ilişkileri ile ilgili makalelerin analizi, tarihsel bağlama daha derin bir anlayış getirerek ikili ilişkiler ile toplumsal değişimlerinin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olmaktadır. Bu çalışmada, 1991 yılından başlayarak 1999’un sonuna kadar Türk ve Hırvat gazetelerinde yayımlanan ve Hırvatistan ile Türkiye arasındaki ilişkileri ele alan gazete makaleleri analiz edilmiştir. İncelenen makalelerde genellikle olumlu bir anlatı bulunmuş; gazetelerin, okuyuculara detaylı açıklamalar ve fotoğraflarla geniş bir bakış açısı sunmaya çalıştıkları görülmüştür. İncelenen metinler, ikili ilişkilerin daha da pekiştirilmesini teşvik etmiş, nadiren de dönemin Hırvatistan ve Türkiye cumhurbaşkanları Franjo Tuđman ve Süleyman Demirel’in yakınlığına yönelik eleştirel örneklere rastlanmıştır.

Çağdaş demokrasilerde yöneticileri seçimle belirlenir. Temsili demokrasilerde iktidar, halkın istencini yansıtan dürüst ve serbest seçimle meşruluk kazanır. Bu nedenle, halkın parlamentodaki temsilcilerinin nasıl belirlendiği, milletvekillerinin temsil görevini nasıl yerine getirdikleri ve hangi görevleri üstlendikleri siyaset bilimi araştırmalarına konu olmaktadır. Son yıllarda dünyada yürütmenin güçlenmesiyle parlamentoların etkinliği azalırken lider hegemonyası artmıştır. Bu çalışmada, konu ile ilgili temel literatür taramasına dayanarak seçim sistemlerinin ve aday belirleme yöntemlerinin otoriter liderliği pekiştirici rolü üzerinde durulmaktadır. Bu çalışma, kuramsal varsayımları yakın dönem Türkiye siyasetinden somut örneklerle ve bazı siyasetçilerin değerlendirmelerine başvurarak incelemektedir. Bu çerçevede, V-Dem endeksinden yararlanarak 1983-2022 döneminde Türkiye'de aday belirleme, parti disiplini, parti kurumsallaşması, yasamanın yürütmeyi denetlemesi ve liderin kişiliğine ilişkin göstergelerin zaman içerisindeki seyri çalışmanın temel varsayımlarını açıklamak üzere irdelenmektedir. Lider egemenliğinin azaltılması ve parti içi demokrasinin sağlanması, Meclisin ve milletvekillerinin etkinliğinin artırılmasına yönelik bazı öneriler geliştirilmiştir. Sonuç olarak, seçim sistemi ne kadar adil ve aday belirleme yöntemi ne kadar katılımcı ise lider egemenliğinin azalacağı, parlamentonun etkinliğinin artacağı belirtilmekte ve Türkiye’de demokrasinin pekişmesi amacıyla seçim barajının kaldırılması ve önseçimin mutlaka gerekli koşullar ve altyapı oluşturularak yaygın biçimde uygulanması önerilmektedir.