Search

Osnovni cilj ovog istraţivanja je bio ispitivanje uticaja indukovanog srećnog i tuţnog afekta i vulnerabilnosti za depresiju na proces paţnje. U istraţivanju su integrisane i proveravane osnovne pretpostavke Teorije proširenja i izgradnje (Fredrickson, 1998, 2001) koje se tiĉu uticaja pozitivnih i negativnih emocija na opseg paţnje, i pretpostavke Bekove teorije depresije (Beck, 1967) u vezi sa efektima kognitivne vulnerabilnosti za depresiju na proces paţnje. Dva kljuĉna pitanja na koja je ovo istraţivanje pokušalo da pruţi odgovore su: 1) da li opseg paţnje zavisi od emocionalnog stanja koje osoba trenutno doţivljava; 2) da li osobe sa kognitivnom vulnerabilnošću za depresiju ispoljavaju negativne pristrasnosti paţnje. Istraţivanje je sprovedeno u dve faze. U prvoj fazi je uĉestvovalo 731 ispitanika (84% ţenskog pola), studenata Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, proseĉne starosti 20.52 godine (SD = 1.80). Cilj ovog dela istraţivanja je bio da se selektuju osobe sa visokim i niskim rizikom za razvoj depresije, na osnovu skorova na dve mere kognitivne vulnerabilnosti za depresiju: 1) testa za procenu pristrasnosti u kognitivnom procesiranju informacija (Scrambled Sentences Test; Wenzlaff, 1988, 1993); 2) skale samoprocene depresivnih kognicija (Dysfunctional Attitude Scale-Form A; Weissman & Beck, 1978). Na osnovu rezultata na testovima vulnerabilnosti za depresiju i subskali depresivnosti PDSQ (The Psychiatric Diagnostic Screening Questionnaire; Zimmerman & Mattia, 2001), iz inicijalnog uzorka su formirane dve grupe ispitanika - vulnerabilni za depresiju (N = 82; 69 ţenskog pola i 13 muškog) i nevulnerabilni (N = 88; 79 ţenskog pola i 9 muškog). Od ukupnog broja ispitanika koji su zadovoljavali kriterijume visoke i niske vulnerabilnosti za depresiju, u eksperimentalnom delu istraţivanja je uĉestvovalo 120 ispitanika (po 60 u svakoj grupi), koji su pristali da doĊu na drugu fazu istraţivanja. Druga faza istraţivanja je sprovedena u Laboratoriji za eksperimentalnu psihologiju, Filozofskog fakulteta, Univerziteta u Novom Sadu, i sastojala se iz sledećih delova: 1) popunjavanja baterije testova za procenu kontrolnih varijabli: pozitivnog i negativnog afekta, anksioznosti, depresivnosti, psihološkefleksibilnosti, optimizma i radoznalosti; 2) indukcije emocija, procedurom kombinovanja muzike i prisećanja i zapisivanja autobiografskog dogaĊaja; 3) eksperimenta praćenja oĉnih pokreta, u kojem je korišćen Eye-tracking sistem EyeLink II; 4) debrifinga. Stimulus u eksperimentu je bio slajd sa tri slike iste valence (tuţne, srećne, neutralne), prikazane na sivoj pozadini. Na slajdu je uvek jedna slika bila centralno, a dve periferno. Polje u kojem su slike prikazivane je bilo podeljeno u devet kvadranata, u koje su slike rasporeĊene sluĉajnim izborom. Korišćeno je ukupno 90 slika (po 30 svake valence) koje su izabrane iz baze IAPS (International Affective Picture System; Lang, Bradley, & Cuthbert, 2008). Pokreti dominantnog oka su monokularno snimani, a zadatak ispitanika je bio da posmatra slike prirodno i da gleda ono što ga zanima, kao da gleda televiziju. Indikatori opsega paţnje su bili: a) procenat gledanja perifernih slika u odnosu na centralne; b) proseĉan broj fiksacija po slajda. Kao mere pristrasnosti paţnje su definisane: a) proseĉno trajanje svih fiksacija na slajdu odreĊene emocionalne valence; b) proseĉno trajanje prve fiksacije na centralnoj slici. Radi provere glavnih efekata vulnerabilnosti, indukovanog afekta i valence stimulusa, kao i njihovih interakcija, na opseg i pristrasnosti paţnje, u analizi podataka je korišćen trofaktorski mešoviti model analize varijanse (ANOVA). Rezultati istraţivanja su pokazali da laboratorijski indukovan afekat nema robustan efekat na opseg paţnje, kao i da negativne pristrasnosti paţnje nisu primetne kod osoba koje ispoljavaju kognitivnu vulnerabilnost za depresiju. Nalazi istraţivanja nisu potvrdili pretpostavke Teorije proširenja i izgradnje o uticaju pozitivnih i negativnih emocija na proces paţnje. Pri tom, nalazi su osporili operacionalizaciju depresivne kognitivne šeme kao opšte kognitivno-organizacion

Sprovedeno istraživanje realizovano je sa ciljem ispitivanja načina prevladavanjagubitka bračnog supružnika u starosti. Proučavana je uloga strategija prevladavanjapretpostavljenih Dualnim proces modelom prevladavanja i njihove interakcije, zatimpozitivnog i negativnog afekta, kao i uticaj pola, zdravstvenog statusa i socijalnepodrške u procesu prevladavanja gubitka. Koncipirana su dva paralelna istraživačkadizajna: korelaciono istraživanje sa tri ponovljena merenja i dvonedeljna dnevničkastudija. Prvo merenje sprovedeno je u periodu prvih 40 dana od trenutka smrtisupružnika, sa prosekom od 26.86 dana od datuma gubitka (SD = 8.20). Drugomerenje je izvršeno mesec dana nakon prvog testiranja, dok treće šest meseci poslesmrti partnera. Između prvog i drugog merenja, najpre je usledila dvonedeljna pauza,nakon čega je započeta dnevnička studija u trajanju od 14 dana. Uzorak je bio polnoujednačen i činilo ga je 64 osobe starosti između 65 do 89 godina (M = 71.94; SD =6.02). Ispitivanje je obavljeno na teritoriji opština Šabac, Bogatić, Novi Sad, Bečej,Subotica i Beograd. Primenjivani su sledeći instrumenti: Upitnik demografskihkarakteristika, Upitnik dnevnog udovičkog života, skale zadovoljstva životom,doživljaja smisla života, socijalne podrške i zdravstvenog stanja, zatim Skaladepresivnosti, anksioznosti i stresa (DASS-21) i lista emocija.U okviru korelacionog dizajna sa ponovljenim merenjima dobijeni su sledećirezultati. Serijom analiza kriva latentnog rasta utvrđeno je da u funkciji vremena dolazido statistički značajnog linearnog opadanja orijentacije tugujućih ka gubitku i njihovogopšteg distresa. Paralelno sa tim registrovan je značajan linearni porast pozitivnogafekta. Orijentacija ka proradi i zadovoljstvo životom nelinearno rastu sa prolaskomvremena, dok negativan afekat nelinearno opada, a doživljaj smisla života ostajestabilan tokom vremena. Multilevel regresiona analiza pokazuje da smanjenjeusmerenosti na gubitak predviđa statistički značajno opadanje opšte uznemirenostitokom vremena, pri čemu porast usmerenosti na proradu predviđa rast doživljajasmisla i zadovoljstva životom ispitanika kroz merenja. Kroz interaktivni odnos ovihstrategija prevladavanja, operacionalizovan je mehanizam oscilacije, i putemhijerarhijske regresione analize ustanovljena značajna prediktivna moć interakcijestrategija prevladavanja iz prvog merenja u predviđanju zadovoljstva životom iz prvogi trećeg merenja, kao i doživljaja smisla života iz drugog i trećeg merenja. Multilevelanalizom medijacije utvrđeno je da su promene pozitivnog i negativnog afekta potpunimedijatori odnosa promene usmerenosti na gubitak i promene opšte uznemirenosti.Potpuna medijacija registrovana je i u relaciji između promene usmerenosti na proradui promene zadovoljstva životom, dok je parcijalna medijaciona uloga pozitivnog afektapronađena u relaciji između promene usmerenosti na proradu i promene doživljajasmisla života. Analizom multilevel moderacije proveravana je moderaciona uloga polaispitanika, kao i njihovog zdravstvenog statusa i socijalne podrške iz prvog merenja.Potvrđen je moderacioni efekat pola na vezu između promene obe strategijeprevladavanja i promene zadovoljstva životom kroz merenja. Smanjenje usmerenostina gubitak od strane udovica doprinosi značajnom povećanju njihovog zadovoljstvaživotom, dok njihova veća orijentacija ka proradi doprinosi povećanju zadovoljstvaživotom tokom vremena. Zdravstveni status iz prvog merenja nije značajan moderatorveze između promena strategija prevladavanja i promene indikatora oporavka odgubitka kroz merenja. Dobijeni rezultati ukazuju na to da socijalna podrška iz prvogmerenja ostvaruje značajan linearan moderacioni efekat u relaciji između promeneusmerenosti na gubitak i promene doživljaja smisla života, kao i u relaciji izmeđupromene usmerenosti na proradu i promene opšte uznemirenosti ispitanika. Smanjenje usmerenosti na gubitak ispitanika sa inicijalno visokom socijalnom podrškom statistički značajno je povezano sa porastom njihovog doživljaja smisla života tokom vremena, dok porast oslanjanja na strategiju usmerenosti na proradu u uslovimasrednjeg stepena socijalne podrške pri prvom merenju dovodi do značajnog opadanja njihove opšte uznemirenosti.U okviru dnevničkog dizajna, serijom analiza latentnog rasta utvrđeno je dakroz dane dnevničke studije dolazi do značajnog nelinearnog smanjenja usmerenosti ispitanika na proradu i blagog efekta pozitivne parabole pozitivnog afekta.Istraživanjem nisu registrovane značajne promene u usmerenosti na gubitak inegativnom afektu tokom dnevničkog praćenja. Multilevel regresionom analizomustanovljeno je da smanjenje usmerenosti na gubitak predviđa značajno opadanjenegativnog i porast pozitivnog afekta kroz dane dnevničke studije. Sa druge strane,povećanje usmerenosti na proradu predviđa porast i pozitivnog i negativnog afektakroz dane dnevničkog praćenja. Takođe, utvrđeno je i da opadanje usmerenosti nagubitak kroz dane dnevničke studije predviđa statistički značajno povećanje doživljajasmisla života i zadovoljstva životom, ali i smanjenje opšte uznemirenosti i negativnogafekta nakon dnevničke studije. Nasuprot tome, veća usmerenost tugujućih ka proradi na dnevnom nivou doprinosi porastu pozitivnog i negativnog afekta, doživljaja smisla i zadovoljstva životom merenim nakon dnevničkog praćenja.Integrativno, dobijeni rezultati govore u prilog rezilijentnosti starih osoba, većereaktivnosti udovica u situaciji gubitka, adaptivnosti izučavanih strategijaprevladavanja, pozitivnog afekta i socijalne podrške, kao i sposobnosti oporavka odgubitka supružnika u šestomesečnom procesu prevladavanja.

Iako se od razvoja tripartitnog modela subjektivnog blagostanja ono gotovo neizostavno definiše kao kompleksan i multifacetni fenomen, u dosadašnjim istraživanjima prirode, strukture i stabilnosti subjektivnog blagostanja je korišćen pristup usmeren na pojedinačne varijable. Na taj način se kretalo od neproverene pretpostavke da su pojedinačne komponente subjektivnog blagostanja uvek kongruentne, dok se istovremeno zanemarivalo to, da se osobemogu razlikovati ne samo po izraženosti pojedinačnih varijabli, nego i po tome kojem tipu konfiguracije sačinjenom od tri komponente blagostanja pripadaju. Međutim, novija istraživanja u oblasti subjektivnog blagostanja pokazuju da je prilikom postavljanja različitih istraživačkih pitanja u ovoj oblasti potrebno voditi računa o organizovanju pojedinačnih komponenti unutar pojedinca, budući da postoje individualne razlike kako u strukturi blagostanja, tako i u reaktivnosti, stabilnosti i prediktorima afektivnih i kognitivne komponente subjektivnog blagostanja. Ovo istraživanje je konstruisano tako da kroz četiri studije odgovori na nekoliko istraživačkih pitanja u oblasti subjektivnog blagostanja primenom pristupausmerenog na osobe. Osim pitanja strukture blagostanja, proveravane su pretpostavke dve suprotstavljene grupe teorija koje pretpostavljaju različite prediktore blagostanja i samim tim različit stepen stabilnosti blagostanja tokom vremena. Preciznije, primenom pristupa usmerenog na osobe su se proveravale pretpostavke temperamentalnih i situacionih modela, ne bi li se omogućila njihova integracija. Osim o proveri stepena stabilnosti subjektivnog blagostanja u ovom istraživanju smo se bavili i determinantama koje doprinose tome da određene grupe ispitanika pokazuju stabilnost blagostanja tokom vremena, bez obzira na promenu životnih okolnosti, ali i time koji faktori, u kojim uslovima i kod kojih ispitanika dovode do dugoročnih promena blagostanja. Prva studija je bila organizovana sa ciljem ispitivaja strukture subjektivnog blagostanja, ne bi li se odgovorilo na pitanje na koje načine su komponente subjektivnog blagostanja organizovane na nivou pojedinaca. Primenjena su četiri različita uzorka: uzorak iz MIDUS studije sprovedene na ispitanicima iz Sjedinjenih Američkih Država (3687 ispitanika), uzorakiz MIDJA studije koja se sprovodi na reprezentativnom uzorku odraslih ispitanika iz Japana (1010 ispitanika) i dva uzorka iz Srbije, od kojih je jedan bio uzorak studenata (922 ispitanika), a drugi uzorak odraslih (948 ispitanika). Ispitanici su popunjavali upitnike zadovoljstva životom i pozitivnog i negativnog afekta. Primenom analize latentnih profila je dobijeno da se izdvajaju pet konfiguracija blagostanja, koje govore u prilog tome da se pored kongruentnih obrazaca blagostanja pretpostavljenih pristupom usmerenim na varijable, registruju i nekongruentni obrasci. U svim uzorcima se osim obrazaca visokog, srednje visokog i niskog blagostanja, registuju i obrasci visokog, odnosno niskog zadovoljstva životom praćeni srednjimvrednostima na obe mere afekta. Rezultati ovog istraživanja govore u prilog tome da izražene vrednosti na zadovoljstvu životom mogu biti praćene različitim afektivnim balansom, kao i to da osobe sa istim vrednostima na pozitivnom i negativnom afektu mogu da imaju izrazito drugačije vrednosti na zadovoljstvu životom. Navedeni rezultati govore u prilog potrebi za ispitivanjem organizovanosti komponenti unutar pojedinaca, ukazujući na nedostatke pristupa usmerenog na varijable.Druga studija je organizovana sa ciljem da se proveri stabilnost samih obrazacablagostanja, ali i sa ciljem da se utvrdi da li je struktura blagostanja unutar pojedinca stabilna ili promenljiva. U ovoj studiji su korišćeni uzorci ispitanika iz Sjedinjenih Američkih Država (MIDUS studija - 2369 ispitanika) i studenata iz Srbije (1059 ispitanika). Budući da smo se u okviru ove studije bavili promenom, ispitanici su bili upitani da procene zadovoljstvo životom i pozitivan, odnosno negativan afekat u dve vremenske tačke: u periodu od godinu dana na uzorku ispitanika iz Srbije, i u periodu od deset godina na uzorku iz MIDUS studije. Rezultati ove studije pokazuju da se u slučaju oba uzorka registruju stabilni obrasci blagostanja kroz vreme. Ipak, ukoliko se uzmu u obzir promene unutar pojedinca, dobija se da iako osobe kojesu prvobitno izveštavale o visokom subjektivnom blagostanju najčešće imaju isti obrazac i nakon godinu ili deset godina, u slučaju drugih obrazaca je stabilnost pripadnosti obrascu mnogo manja. Rezultati ove studije su diskutovani iz ugla modela koji se bave promenom blagostanja, ali i iz ugla Dinamičkog modela subjektivnog blagostanja.U okviru treće studije su prikazane i diskutovane razlike u korelatima obrazacasubjektivnog blagostanja, kojim se ispitivala korisnost navedenog strukturalnog pristupa u istraživanju subjektivnog blagostanja. Na uzorku iz Sjednjenih Američkih Država (2369 ispitanika) su ispitivane razlike između pet navedenih konfiguracija blagostanja u slučaju nekih temperamentalnih varijabli, poput ekstraverzije, neuroticizma i optimizma, kao i slučaju situacionih faktora, poput broja životnih događaja. Na uzorku studenata iz Srbije je meren broj životnih događaja, emocionalni distres, strategije emocionalne regulacije, rezilijentnost i pozitivna očekivanja. Rezultati istraživanja pokazuju da svaka konfiguracija ima svoje specifičnosti, ali i da u nekim domenima deli sličnosti sa drugim profilima. Najvažniji zaključci ove studije su da iako određene latentne profile karakteriše isti broj stresora kojima su izloženi, oni se međusobno razlikuju po reaktivnosti na njih, ali i po strategijama emocionalne regulacije koje koriste. Na primer, iako visoko zadovoljni ispitanici doživljavaju jednak broj stresora kao i oni koji pripadaju profilima niskog zadovoljstva životom i niskog subjektivnog blagostanja, oni su pod manjim emocionalnim distresom i češće koriste adaptivne strategije emocionalne regulacije. U poređenju sa profilima visokog i srednjeg subjektivnog blagostanja, ispitanici koji pripadaju profilu visokog zadovoljstva životom jednako često ili češće koriste adaptivne strategije emocionalne regulacije, ali istovremeno i češće koriste maladaptivne strategije i podvećim su emocionalnim distresom. U ovom istraživanju je dobijeno da iako se profili niskog i visokog zadovoljstva životom razlikuju u primeni strategija emocionalne regulacije i u emocionalnom distresu koji doživljavaju, oni opet imaju jednake vrednosti na pozitivnim očekivanjima i rezilijentnosti. Istraživanja ove studije pokazuju i da osobe sa visokim subjektivnim blagostanjem pokazuju najveći stepen funkcionalnosti, ali i da je najniži stepen funkcionalnosti karakteristika ne samo niskog subjektivnog blagostanja, već i niskog zadovoljstva životom praćenog srednjim vrednostima na afektivnoj komponenti blagostanja.U okviru poslednje studije su proveravane pretpostavke temperamentalnih i situacionih modela blagostanja, a njihova integracija je kroz pristup usmeren na osobe formulisana u vidu odgovora na pitanje koje konfiguracije karakteriše stabilnost blagostanja kroz vreme, kao i koji faktori tome doprinose, odnosno za koje ispitanike (konfiguracije ispitanika) se registruje tendencija da promene obrazac blagostanja tokom vremena. U ovom segmentu istraživanja su korišćeni samo podaci iz MIDUS studije (2369 ispitanika), a ispitanici su u razmaku od desetgodina popunjavali osim mera subjektivnog blagostanja i mere ekstraverzije i neuoriticizma, kao i broj životnih događaja. Suprotno pretpostavkama da temperamentalni faktori poput ekstraverzije i neuroticizma uvek doprinose stabilnosti blagostanja, dok broj životnih događaja predstavlja činioc promenljivosti, dobijeno je da ovi faktori imaju različitu ulogu u zavisnosti od početne pripadnosti konfiguraciji blagostanja. U određenim uslovima, temperamentalni faktori su predstavljali faktor stabilnosti, dok su u drugim uslovima pogodovali tome da osoba menja subjektivno blagostanje tokom vremena. Na primer, kod visokog subjektivnog blagostanja i visokog zadovoljstva životom veliki broj životnih događaja je činilac promene usmeru nekog maladaptivnijeg profila, dok je u slučaju niskog zadovoljstva životom veliki broj životnih događaja činilac stabilnosti. Kada je u pitanju neuroticizam, dobija se da je visok neuroticizam najvažnija determinanta promene ka maladaptivnijem obrascu kod osoba sa visokim subjektivnim blagostanjem, dok je najvažniji faktor stabilnosti kod osoba sa visokim zadovoljstvom životom. Rezultati ove studije govore u prilog mogućnosti integracije situacionih i temperamentalnih modela ukoliko se uzme u obzir kompleksnost u odnosima između dispozicionih i situacionih faktora.Rezultati ovog istraživanja su diskutovani iz ugla Dinamičkog modela blagostanja,hipoteze o generisanju stresa, kao i temperamentalnih i situacionih modela koji se bave prediktorima i stabilnošću blagostanja. Osim diskutovanja rezultata u svetlu već postojećih teorija, ovo istraživanje je omogućilo i razvoj nove ideje o različitoj ulozi dispozicionih i situacionih faktora u održavanju stabilnog blagostanja, odnosno u njegovoj promeni, u zavisnosti od stepena podudarnosti ovih faktora sa početnim vrednostima na komponentama blagostanja. U skladu sa tim je razvijena ideja o fitu između subjektivnog blagostanja i činioca stabilnosti i promene koja je detaljno razmatrana u diskusiji.