Search

Początki państwowej administracji i gospodarki leśnej sięgają VIII-IX wieku. Wraz z występującą w tym czasie wielką wędrówką ludów nastąpił znaczny wyrąb lasu na potrzeby ówczesnego osadnictwa. Kolejna nadmierna eksploatacja lasów w Europie miała miejsce w XIII-XV wieku i była wynikiem intensywnego rozwoju miast, rzemiosła, transportu, w tym drewnochłonnej floty oraz górnictwa, hutnictwa żelaza i szkła. Rosnące z roku na rok zużycie drewna doprowadziło do jego nadmiernego pozyskania i ubytku zasobności drzewostanów. Odzwierciedleniem tej sytuacji było zjawisko „głodu drewna”. Kolejny okres intensywnego użytkowania tego surowca nazwany został „epoką drewna” i trwał od XV do XIX wieku. Pierwszą usystematyzowaną teorią zajmującą się ekonomicznymi problemami gospodarki leśnej była kameralistyka (niem. Kammer − m.in. izba skarbowa), której początki rozwoju sięgają przełomu XVII i XVIII wieku. Jej nazwa pochodzi od byłych kamer rządowych. Kameralistów traktowano jako niemieckich przedstawicieli merkantylizmu i zaliczano do przedstawicieli liberalizmu gospodarczego. Wzrost zainteresowania leśnictwem ze strony kameralistów doprowadził do szybkiego rozwoju przemysłu leśnego. Za prekursora tych działań uważany jest W.G. Moser, autor dzieła „Zasady ekonomiki leśnictwa” (1757), według którego głównym celem leśnictwa jest zaspokojenie zapotrzebowania przemysłu na drewno1. Z obawy o brak dostatecznych dostaw drewna Moser formułuje „zasadę ciągłości użytkowania”, która w późniejszym okresie została określona jako „zasada ciągłości produkcji leśnej” i stała się kamieniem węgielnym rozwoju gospodarstwa leśnego. Na przełomie XVIII i XIX wieku gospodarkę leśną zaczyna kształtować liberalna ekonomia A. Smitha, wraz z jej wolnym rynkiem. Podstawowe jej zasady, w tym dotyczące zwłaszcza równowagi ekonomicznej gospodarstwa leśnego, znalazły swoje miejsce pod skrzydłami statyki leśnej. Jej wybitny przedstawiciel, G. Heyer (1865), określił ją natomiast jako rachunek oceny rentowności metod gospodarowania w leśnictwie2. To właśnie pod wpływem statyki żądano od leśnictwa dostarczenia „możliwie dużego dochodu pieniężnego” (zysku, renty), a nie największej masy drewna. Rozległość zainteresowania statyki leśnej doprowadziła do sformułowania dwóch podstawowych teorii ekonomiki leśnictwa określanych jako: ■ teoria renty gruntowej oraz ■ teoria renty leśnej. Pierwsza z wymienionych teorii główną uwagę koncentrowała na gruntach leśnych, które traktowała jako kapitał trwały gospodarstwa leśnego. Natomiast drzewostan był uznawany za kapitał (środek) obrotowy. Pojęcie gospodarności sprowadzało się do uzyskania maksymalnej rentowności mierzonej stosunkiem czystego (netto) dochodu (renty) do wartości kapitału trwałego gruntu leśnego. W obliczeniach tych statyka leśna korzystała w szerokim zakresie i nadal korzysta z rachunków procentu składanego. Wymieniona teoria renty leśnej nazywana również szkołą renty leśnej lub nauką o czystym dochodzie z lasu, dążyła do maksymalizacji czystego dochodu z lasu obejmującego przede wszystkim grunt i drzewostan. Wiek, w którym ten postulat był spełniony, określono wiekiem najwyższej renty leśnej lub wiekiem rębności. Teoretycznie wiek ten jest znacznie wyższy niż wiek rębności najwyższej renty gruntowej. Dla gorszych siedlisk różnice te wynosiły 40-60 i więcej lat, dla najlepszych zaś siedlisk około 30-40 lat. Wiek najwyższej rentowności był na ogół wyższy od wieku dojrzałości finansowej, a niższy od wieku najwyższej renty leśnej. W Europie Środkowej wiek rębności waha się od 60 do 250 lat (Möhring 2004)3. Długi okres produkcji leśnej na ogół dominuje w ekstensywnych metodach produkcji. Natomiast aktywne metody zagospodarowania lasu i jego pielęgnacji obejmują rocznie zaledwie od 10 do 20% ogółu powierzchni gospodarstwa leśnego. Oznacza to, że przeciętny cykl zabiegów hodowlano-ochronnych powtarzany jest co 5−10 lat. Przedstawiona krótka charakterystyka teorii statyki leśnej wskazuje na wysoki stopień jej operacjonizmu wynikający z empirycznych (fizycznych) metod pomiaru elementów rachunku renty gruntowej i renty leśnej. Pod tym względem rachunek rent wyraźnie różni się od pozostałych rachunków ekonomicznych gospodarki leśnej. Od XIX wieku, zwłaszcza od ukształtowania przez M. Faustmanna finansowego nurtu gospodarki leśnej, jej cele zostały zdominowane przez teorię czystego dochodu z gruntu, nazywanego również teorią renty gruntowej. Upowszechniła się ona po długim, przeszło 100-letnim sporze między nauką o czystym dochodzie z gruntu a nauką o czystym dochodzie z lasu. Obok teorii renty gruntowej i renty leśnej w XIX w. w leśnictwie zachodniej i środkowej części Europy ukształtowały się dwa nurty, które odbiegają pod względem celów i metod od teorii renty gruntowej i leśnej. Nurty te są bliżej określone w poniższych tytułach: ■ nurt ekologiczno-środowiskowy oraz ■ nurt ekonomiczno-finansowy. W Europie Środkowej i Zachodniej dominuje nurt ekologiczno-środowiskowy. Jego cechą są drzewostany wielogatunkowe o długim cyklu produkcji leśnej, słabych trzebieżach, niskim oprocentowaniu i małych odsetkach oraz o znacznym podporządkowaniu gospodarki leśnej czystemu dochodowi z lasu. Kolejną cechą nurtu ekologicznego jest duży przyrost miąższości, ale także znaczny udział drzewostanów starszych klas wieku w strukturach lasu oraz ich odporność na działanie biotycznych i abiotycznych zakłóceń, dywersyfikacja dochodów i ukierunkowanie celu gospodarki leśnej na maksymalizację czystego dochodu z lasu. Przeciwieństwem powyższego nurtu jest ekonomiczno-finansowa orientacja gospodarki leśnej ukierunkowana na krótkie wieki rębności, intensywne trzebieże, drzewostany jednogatunkowe, duże oprocentowanie i najwyższy czysty dochód z gruntu. Jednym słowem gospodarstwo o orientacji finansowo-ekonomicznej dąży do krótkich wieków rębności, zrębowego użytkowania oraz wysokich procentów. Tymczasem nurt ekologiczny preferuje długie wieki rębności i niskie oprocentowanie. Podsumowując należy zauważyć, że ukształtowane w przeszłości dwa nurty gospodarki leśnej dominują nadal w leśnictwie europejskim z różnym nasileniem poszczególnych metod. Ekonomiczne podejście do podejmowania decyzji inwestycyjnych w leśnych warunkach niepewności ryzyka zostało wsparte przez rozwijaną od roku 1950 teorię portfela, najpierw w Stanach Zjednoczonych Ameryki, później w innych krajach, w tym zwłaszcza w Skandynawii i Niemczech. Z jednej strony preferowane są więc drzewostany o dużej odporności na ryzyko, ale mniejszej produkcyjności, z drugiej zaś drzewostany o znacznej produkcyjności, ale małej odporności na ryzyko. Optymalna kombinacja drzewostanów reprezentujących te dwie cechy w jednym z przykładowych leśnictw w Niemczech miała następujący skład gatunkowy: 70% Św, 30% Bk (Knoke 2004)4. Natomiast w Szwecji optymalna struktura gatunkowa drzewostanów wynosi: 49% Św oraz 51% So (Svensson 2000)5. Do szczególnie ważnych i szeroko stosowanych obecnie rozwiązań należy dywersyfikacja, która polega na zmniejszeniu sumarycznego ryzyka przy jednakowym dochodzie lub zwiększeniu dochodu przy jednakowym ryzyku. Wynika stąd, że teoria portfela obejmuje kombinację dwóch dóbr, na przykład drzewosfery jodłowe i bukowe. Metodyczne aspekty omawianej teorii portfela są dziełem H. Markowitza (1952), który został za nie uhonorowany nagrodą Nobla w 1990 r.6 Natomiast pionierskiezastosowania teorii portfela w praktyce leśnictwa USA są wynikiem intensywnych prac W.L. Millsa i W.L. Hoovera (1982) nad rozwojem inwestycji leśnych7. Odnotowany w kolejnych dekadach dalszy rozwój teorii portfela dotyczy przede wszystkim leśnictwa Skandynawii oraz Niemiec. Zgodnie z teorią portfela jego istota polega na optymalnej kombinacji dwóch dóbr, na przykład dwóch gatunków w drzewostanie (Kruschwitz 2007)8. Powszechnym przykładem takiej kombinacji jest Las Tharandzki oraz sporządzone dla niego optymalne kombinacje struktury gatunkowej drzewostanów. Taki sam atrybut odnosi się również do innych kategorii dóbr. Dziewiąta edycja wspólnego przedsięwzięcia Instytutu Badawczego Leśnictwa i Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, jakim jest Zimowa Szkoła Leśna, dotyczyła właśnie wyzwań stojących przed współczesnym leśnictwem, zarówno tych wynikających ze zmian globalnych środowiska, jak i ekonomiczno-społecznych aspektów leśnictwa. W IX Sesji uczestniczyło 259 osób. Poza autorami krajowymi, reprezentującymi Ministerstwo Środowiska, Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych oraz jednostki organizacyjne Lasów Państwowych, uczelnie i instytuty naukowe, referaty wygłosili naukowcy i leśnicy praktycy z zagranicy. ----------------------------------------- 1 Moser W.G. 1757. Grundsätze der Forstökonomie. Bd. 1-2. Frankfurt a/M. 2 Heyer G. 1865. Anleitung zur Waldwertrechnung. Leipzig. 3 Möhring B. 2004. Betriebswirtschaftliche Analyse des Waldumbaus. Forst und Holz, 59, 11: 523-530. 4 Knoke T. 2004. Die Begründung von Mischbeständen: eine Möglichkeiten zur Minderung von Risiko? Kongressbericht des Deutschen Forstvereins zur Tagung 2003 in Mainz: 344-355. 5 Svensson L. 2000. Open-economy inflation targeting. Journal of International Economics, 50: 155–183. 6 Markowitz H. 1952. Portfolio Selection. The Journal of Finance, 7, 1: 77–91. 7 Mills W.L., Hoover W.L. 1982. Investment in forest land: aspects of risk and diversification. Land Economics, 58: 33-51. 8 Kruschwitz L. 2007. Finansowanie i inwestycje. CeDeWu, Warszawa.