Search

Die Welt der Wissenschaft befindet sich seit einiger Zeit im Umbruch. Waren bisher wissenschaftliche Arbeiten und Forschungsergebnisse entweder nur eingeschränkt oder in einem Fachjournal zu veröffentlichen und der Zugang dazu in weiterer Folge einer kleinen Community, vielleicht sogar zu (hohen) Kosten möglich, so steht nun die Öffnung wissenschaftlicher Arbeiten am politischen Programm. Diese Entwicklung hat – wie immer – zwei Seiten, sowohl für Studierende und Forschende, für Universitäten und Fachhochschulen, als auch für die Gesellschaft insgesamt. In diesem Artikel werden zuerst einige Aspekte des Urheberrechts und der Veröffentlichungspflicht dargestellt, danach wird auf die Themen Open Access (OA) im Allgemeinen sowie der mögliche Einsatz von Creative Commons (CC)-Lizenzen eingegangen. Ein besonderes Augenmerk bei den folgenden Ausführungen wird auf die Gegebenheiten der Fachhochschule JOANNEUM (FHJ) gelegt.

Bibliotheken bieten zunehmend neue Dienstleistungen und Produkte an, um den sich wandelnden Bedürfnissen ihrer Nutzer*innen gerecht zu werden. In privatwirtschaftlichen Unternehmen hat sich zum Management einer Vielzahl von Produkten und Dienstleistungen das strategische Mittel des Produktportfolio-Managements durchgesetzt. In Bibliotheken ist dieser Ansatz der Steuerung weitaus seltener anzutreffen. Dies ist keineswegs darauf zurückzuführen, dass Bibliotheken administrative und keine gewinnorientierten Einrichtungen sind. Ganz im Gegenteil: mit wenigen Anpassungen am Grundmodell eines Produktportfolios kann sich das Tool auch in Bibliotheken als vielversprechendes Mittel zur strategischen Verwaltung erweisen.Dieser Artikel erläutert, wie die Erarbeitung und Einführung eines gemeinsamen Produktportfolios an der Universitätsbibliothek und der Zentralbibliothek Zürich den Pfad für eine produktorientierte, und damit dienstleistungs- und kundenorientierte, strategische Zusammenarbeit geebnet haben. Der Beitrag bietet einen Einblick in den Prozess der Entwicklung und den Einsatz des Produktportfolios: wie es zu Stande kam, wie es Konsequenzen von Entscheidungen kalkulierbar machte und wie damit Produkte entlang der Strategie weiterentwickelt werden konnten.Es soll gezeigt werden, wie durch die Anwendung von Methoden aus der Betriebswirtschaft auf den Bibliotheksbereich neue Wege im Management von Bibliotheken beschritten werden können. Die Implementierung eines Produktportfolios kann der modernen Bibliothek dabei helfen, ihre Position in der Gesellschaft zu stärken und sich als zukunftsorientierte, dynamische Einrichtungen zu positionieren. Libraries are increasingly offering new services and products to meet the changing needs of their users. In private enterprises, the strategic tool of product portfolio management has become established for managing a variety of products and services. In libraries, this approach to management is far less common. This is by no means due to the fact that libraries are administrative and non-profit organizations. On the contrary, with a few adjustments to the basic model of a product portfolio, the tool can also prove to be a promising means of strategic management in libraries.This article explains how the development and introduction of a joint product portfolio at the University Library and the Central Library of Zurich paved the way for a product-oriented, and therefore service- and customer-oriented, strategic collaboration. The article provides an insight into the process of developing and deploying the product portfolio: how it came about, how it made the consequences of decisions calculable, and how products could be further developed along the strategy.It aims to show how the application of methods from business administration to the library sector can open up new avenues in library management. The implementation of a product portfolio can help modern libraries strengthen their position in society and position themselves as forward-looking, dynamic institutions.

Die Universitätsbibliothek Zürich (UB) ist 2022 mit einer an den geographisch verteilten Fachbereichen orientierten Organisationsform gestartet. In diesem Aufsatz befassen wir uns mit den Erkenntnissen aus zweieinhalb Jahren Betrieb und zeigen auf, mit welchen Herausforderungen die UB Zürich zu kämpfen hat und wie wir diesen in den nächsten Jahren begegnen wollen. The University Library Zurich (UB) started in 2022 with an organizational form based on the geographically distributed departments. In this article, we look at the lessons learned from two and a half years of operation and highlight the challenges facing the University Library Zurich and how we intend to tackle them in the coming years.

Die ETH-Bibliothek begreift das Thema generative künstliche Intelligenz (KI) als Chance, um sich innerhalb der ETH Zürich bei der Vermittlung von Informationskompetenzen (IK) verstärkt als Kompetenzzentrum zu positionieren. Das Thema generative KI soll mit verschiedenen Themenbereichen der IK verzahnt und vermittelt werden. Um dies zu erreichen, geht sie das Thema auf drei Ebenen an: Zum einen in der Organisationsentwicklung und Personalentwicklung, zum anderen mit Vernetzung, Kollaborationen und Projekten innerhalb der Hochschule sowie zum dritten mit der Weiterentwicklung des Angebotsportfolios und der Bereitstellung von zusätzlichen Informationen für ihre Zielgruppen. Generative artificial intelligence (AI) is an opportunity for ETH Library to strengthen its position within ETH Zurich as a centre of competence for teaching information literacy. It is paramount to interlink the topic of generative AI with the various aspects of information literacy. To achieve this, the topic is addressed on three levels: Firstly, in organisational and personnel development; secondly, with networking, collaborations and projects within the university; and thirdly, with the further development of the portfolio of services and the provision of additional information for its target groups.

Bibliotheken haben kontinuierlich mit Menschen zu tun, die mit unterschiedlichen – sichtbaren und nicht sichtbaren – Beeinträchtigungen leben, sowohl als Nutzer*innen als auch als Mitarbeiter*innen. Für die bibliothekarische Ausbildung an Hochschulen heisst dies unter anderem, dass sie einerseits die Studierenden auf diese berufliche Situation vorbereiten muss, andererseits aber auch ständig mit Studierenden zu tun hat, die mit Beeinträchtigungen leben. Dieser Beitrag fokussiert darauf, was dies für das bibliothekarische Studium bedeutet. Während der Themenbereich Inklusion und Bibliotheken schon oft in der Literatur oder auch in Abschlussarbeiten bearbeitet wurde, gilt dies für den Bereich der bibliothekarischen Ausbildung nicht. Es ist deshalb notwendig, auf Wissen über Inklusion in anderen Ausbildungsgängen zurückzugreifen. Libraries are constantly dealing with people who live with various - visible and invisible - impairments, both as users and as employees. For librarian training at universities of applied science this means, among other things, that on the one hand students must be prepared for this professional situation, but on the other hand that teaching institutions are constantly dealing with students who live with impairments. This article focuses on what this means for library studies. While the topic of inclusion and libraries has often been dealt with in the literature, this does not apply to the field of library education. It is therefore necessary to draw on knowledge about inclusion in other training courses.

Aufbauend auf dem verbundinternen, jährlichen „Bericht der Verbundzentrale“, wird die Arbeit des Österreichischen Bibliothekenverbundes und seiner Verbundzentrale vom Zeitraum April 2023 bis April 2024 der Öffentlichkeit vorgestellt.

Am 28. September 2023 fand in der Aula am Campus der Universität Wien die „Tagung wissenschaftliche Abschlussarbeiten und Hochschulschriften-Repositorien“, kurz tawiab2023, statt. Diese stand im Zeichen der Schwerpunkte Urheberrecht, Plagiatsprüfung, Ablieferung von Dissertationen an die Österreichische Nationalbibliothek, Barrierefreiheit und Vergabe von DOIs.

Am Beispiel der Nachlässe des österreichischen Ethnographen Werner Finke (1942–2002) und des deutschsprachigen Kultur- und Sozialanthropologen Walter Dostals (1928–2011) am Institut für Sozialanthropologie der Österreichischen Akademie der Wissenschaften (ÖAW) werden ethische Aspekte im Umgang mit ethnographischen Repositorien sowie neue Fragestellungen im Kontext von Künstlicher Intelligenz (KI) diskutiert. Der Prozess der Veröffentlichung von Digitalisaten solcher Sammlungen ist oft mit komplexen Herausforderungen verbunden, insbesondere im Hinblick auf rechtliche und ethische Fragen. Der Einsatz von KI verschärft diese Problematik zusätzlich. Die Diskussion um die moralische Verantwortung und die inhaltliche Abwägung, die bei der Veröffentlichung sensibler Bild- und Datensätze durch eine Institution getroffen werden muss, erscheint vor dem Hintergrund der rasanten Verbreitung und Nutzung von KI in einem neuen Kontext.

Das 4. Juristische Fachreferent*innen-Treffen fand am 27. Juni 2024 in Linz statt. Die Teilnehmer*innen des Arbeitstreffens beschäftigten sich mit verschiedenen Erwerbsarten für eBooks und den veränderten Anforderungen an Informations- und Recherchekompetenzen in juristischen Fachbibliotheken. Rechtliche Fragestellungen und eine Diskussion über die „Dienstleister-Rolle“ der Bibliothek rundeten das Treffen ab.

"null"

"null"

Seit November 2023 gibt es die Queerbrarians, ein deutschsprachiges Netzwerk queerer Bibliotheksmenschen. Anhand der beim ersten Treffen zusammengetragenen Themen legt dieser Beitrag neben den Beweggründen für die Entstehung des Netzwerks auch dessen Ideen und Vorstellungen einer queerfreundlicheren Bibliothekswelt dar. Queerness ist in Bibliotheken im deutschsprachigen Raum ein noch immer unterrepräsentiertes Thema, egal ob vor oder hinter der Theke, im Bestand oder in den Katalogen. Das muss sich ändern. Die Queerbrarians und dieser Beitrag möchten diese Veränderung anstoßen, erläutern, warum sie wichtig und wertvoll ist und für eine queere Perspektive sensibilisieren. Dass dabei (bibliotheks)politische Überlegungen ins Spiel kommen, ist beinahe unvermeidlich, denn queer sein ist (bibliotheks)politisch.

Queerbrarians is a German-speaking network of queer librarians and people working or aiming to work in libraries or library institutions that was founded in November 2023. Based upon topics gathered at the first network meeting, this article presents the motivations for the creation of the network as well as its ideas and visions of more queer-friendly libraries. Queerness is still an underrepresented topic in libraries in German-speaking countries, whether it’s about patrons, about people working in libraries, or about the collections or the catalogs. This needs to change. Queerbrarians and this article want to initiate this change, explain why it is important and valuable, and raise awareness for the queer perspective. It is almost inevitable that (library) policy considerations will come into play, because being queer (in libraries) is political.

Der Beitrag stellt in aller Kürze das Konzept der Soundscape vor, wie es vor allem von R. Murray Schafer (1977) entwickelt worden ist. Ausgehend von Schafer wird in der Folge argumentiert, dass es sich bei der Bibliothek um eine spezifische Ausprägung einer Soundscape handelt, die im Kontrast zur gesellschaftlichen Umwelt als klangliche Heterotopie (Hi-Fi-Soundscape) beschrieben werden kann. Diese Hi-Fi-Umgebung trägt maßgeblich zur Entstehung einer lernförderlichen Atmosphäre in Bibliotheken bei, die unter anderem mit Begriffen wie „Bibliothekskonzentration“ oder die „Out-of-the-Box-Konzentration“ (Fansa, 2008) beschrieben worden ist und als Alleinstellungsmerkmal der Einrichtung gilt. Das Soundscape-Konzept ermöglicht hier eine neue analytische Perspektive auf diese Zusammenhänge, wodurch ein Mehrwert unter anderem für die bibliothekarischen Diskussionen um den physischen Lernort Bibliothek generiert werden kann. Zum Abschluss werden einige potentielle Anschlussthemen skizziert.

"null"

Die Frage, ob «Musikalien» wie Noten oder Musikliteratur Teil der Volksbüchereien, also der Vorgänger der heutigen Öffentlichen Bibliotheken, sein sollten, wurde schon ganz am Anfang des (deutschen) Volksbüchereiwesens gestellt. Grundsätzlich wurde dies schnell bejaht und bald angefangen, eigenständige Musikabteilungen und Öffentliche Musikbüchereien einzurichten. Von 1900 bis 1945 erschien zu diesem Themenkomplex in der deutschen bibliothekarischen Fachliteratur eine überschaubare, aber doch beachtliche Zahl von Texten. Diese werden hier in chronologischer Reihenfolge vorgestellt. Sichtbar wird dabei, dass sich Volksbüchereien und deren Musikabteilungen gemeinsam entwickelten, aber auch, dass diese Entwicklung immer eingelassen war in der Entwicklung der deutschen Gesellschaft.

Die von Hans Scharoun entworfene Staatsbibliothek am Kulturforum ist ein zentraler Ort wissenschaftlicher wie literarischer Textproduktion in Berlin. Neben der hohen Raumqualität dieser Ikone moderner Bibliotheksarchitektur befördert auch ihre charakteristische, von Wim Wenders sogar in seinem Film Der Himmel über Berlin (1987) ästhetisierte Geräuschkulisse, ganz wesentlich die kreative Schreibarbeit im Lesesaal. In diesem Beitrag geht es um ein in Kooperation mit dem Hörverlag speak low sowie der Medienwissenschaftlerin Hannah Wiemer realisiertes Projekt der Staatsbibliothek zur akustischen Vermessung ihres Scharoun-Gebäudes am Kulturforum. Am Vorabend von dessen Generalinstandsetzung soll damit sowohl dem Inspirationspotential der Sounds of Stabi nachgegangen als auch und vor allem die Möglichkeit geschaffen werden, sich die Staatsbibliothek nach Hause zu holen – gerade während ihrer baubedingten Schließzeit.

"null"

"null"

Der Beitrag beschreibt das Konzept und die Genese des Hörbilds „The Sound of Libraries – ein Hörbild der Stadt Wien – Büchereien,“ das im Rahmen einer Abschlussarbeit der Autorin entstanden ist.

Digitale Sammlungen klingen erstmal nicht. Aber dann. ‘Spoken Wikisource – German’ enthält Töne von Joachim Ringelnatz, gesprochene, Texte aus ‘Die Gartenlaube’, auch ‘spoken’, Stimmen und Ideen. Der Klang der ‘Gesprochenen Wikisource’ ist vielschichtig beziehungsweise kann und könnte er sehr vielseitig sein – metaphorisch als der Klang des Projekts ‘Gesprochene Wikisource’, durch die Stimmen der beteiligten Gemeinschaften oder der Räume, in denen diese Aufnahmen entstehen; zum Beispiel Tonstudios, in denen Sprecher:innen sprechen. Gesprochen werden Textquellen aus Wikisource akustisch erfahrbar. Wahrnehmbar wird dadurch nicht nur der Inhalt, sondern auch eine Textinterpretation. Im Bibliothekskatalog gibt es diese Möglichkeit noch nicht, die Quellen sind entweder als Text oder Audio verfügbar, hybrid selten. Beim Einsprechen und Hören ist ein Teil der Rezeption zu spüren: Wie verstehe und interpretiere ich den Text einer Vorleser- oder Sprecherin, die sich mit gesprochenem Volltext des Portals Wikisource auseinandersetzt?! Dabei findet Interpretation statt, mehr als eine. Wikisource gewinnt so als gesprochene digitale Sammlung weitere Deutungs- und Metaebenen – Nuancen, Zugänge und Freiheitsgrade, Bedeutungen, Links. Dieser ‘Sound of Gesprochene Wikisource’ ist ein Nachhall medialer Auseinandersetzungen mit … Text in einer Bibliothek. Die Autorinnen berichten, betonen und spielen dabei mit Aspekten der ‘Gesprochenen Wikisource’ in historischen, bibliophilen und modernen Linkzusammenhängen mit dem Podcaststudio der SLUB, mit den offenen Kulturdaten des Dresdner Geschichtsvereins, mit 'DatenlaubeJam' am Dienstag und Lesungen im Advent – ‘The Sound of Wikisource’ sozusagen, ‘read, spoken and linked open’.

The article introduces the concept of library music. We document different terms and use cases as well as the diversity of genres, pseudonyms and composers. Metadata is of special importance to make this utilitarian music findable and increase its reuse. The section on economics discusses marketing strategies, rights management and experiments.

"null"

Artykuł ukazuje rozwój księgozbioru Biblioteki Seminarium Duchownego w Sandomierzu w latach 1907-1918. Był to okres kiedy uczelnią duchowną zarządzał ks. Paweł Kubicki, późniejszy sufragan sandomierski. Natomiast funkcję bibliotekarza pełnił ks. Andrzej Wyrzykowski. Duchowni ci, wykorzystując sprzyjające okazje, tj. nowe pomieszczenia magazynowe i sytuację finansową, podjęli się modernizacji dotychczasowej książnicy seminaryjnej. Celem tych działań było dostosowanie jej dla potrzeb kursu filozoficzno-teologicznego. Podstawowym zadaniem opiekunów biblioteki stał się zatem rozwój istniejącego księgozbioru. Nowe pozycje pozyskiwano na drodze zakupu oraz poprzez przyjmowanie darów. W książki i czasopisma zaopatrywano się w kraju, jak również poza jego granicami, m.in. w Niemczech. Do najcenniejszych kolekcji sprowadzonych w tym czasie należy patrologia Jacques’a Paula Migne’a oraz Acta Sanctorum bollandystów. Natomiast ofiarodawcami swoich zbiorów bibliotecznych byli głównie kapłani diecezji sandomierskiej. Szybko rozwijający się księgozbiór seminaryjny wymagał dużych nakładów pracy, m.in. przy opracowywaniu i zabezpieczaniu nabytków. Inicjatywy te podejmował bibliotekarz wraz z grupami alumnów. W latach 1907-1918 uczelnia duchowna wzbogaciła się o kilka tysięcy woluminów, które współcześnie są częścią księgozbioru Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu.

Artykuł omawia relacje łączące szlachtę lubelską obradującą na zwyczajowych zjazdach politycznych (sejmikach) z Kościołami różnych wyznań, obrządkami i duchowieństwem. Ze względu na aktywność polityczną i obecność w ruchu egzekucyjnym głównie szlachty innowierczej prezentuje konflikty hierarchów kościelnych z pozywanymi przed sądy kościelne przedstawicielami protestantów. Podstawę tych antagonizmów stanowiła walka na forum lokalnym, jak i państwowym o kompozycje (compositio inter status), czyli o wspomnianą wyżej ochronę przed pozywaniem świeckich przed sądy kościelne, dziesięciny i możliwość nabywania przez kler dóbr ziemskich. Przedstawia również krytyczne stanowisko lublinian w kwestii wszelkiego rodzaju konfliktów na tle religijnym, a także ich punkt widzenia związany z królewską polityką nominacyjną biskupów. W tym kontekście istotnym zagadnieniem są też przekazy dokumentujące bliskie kontakty szlachty lubelskiej z hierarchami kościelnymi, przede wszystkim ubiegającymi się o uzyskanie dobrze uposażonego biskupstwa, prymasami, a także nieufność wobec przedstawicieli Stolicy Apostolskiej w Rzeczypospolitej. Tylko w niewielkim zakresie odnosi się do spraw związanych z funkcjonowaniem Kościoła unickiego, jego rywalizacji o świątynie i dobra ziemskie z Kościołem prawosławnym. W dalszej części artykułu niemałą uwagę poświęcono także obecności zakonów w świecie szlacheckim, przede wszystkim dominikanów i brygidek. Do istotnych problemów wielokrotnie omawianych przez szlachtę lubelską podczas zgromadzeń sejmikowych należał również udział duchowieństwa w wojnach prowadzonych przez państwo polsko-litewskie. Ważną częścią całej pracy jest także zagadnienie dotyczące zabezpieczenia dóbr duchownych przed szkodami i przestępstwami popełnianymi przez formacje wojskowe.

Dorobek historiografii poświęconej Giuseppe Garampiemu stale się powiększa. Zbliżający się jubileusz 300-lecia urodzin G. Garampiego stał się okazją do intensyfikacji studiów poświęconych wybitnemu kardynałowi. Historycy interesują się m.in. jego dokonaniami jako prefekta Tajnego Archiwum Watykańskiego oraz działalnością jako nuncjusza w Warszawie i Wiedniu. W artykule przypomniano główne wątki badań związanych z życiem i dorobkiem naukowym Garampiego, szczególnie w okresie nuncjatury warszawskiej w latach 1772-1776. Jego pobyt w Warszawie jako nuncjusza apostolskiego pozwolił na organizację archiwum nuncjatury oraz ubogacenie jej obfitą dokumentacją dotyczącą historii Kościoła w Rzeczypospolitej. Garampi rozpoczął też systematyczne studia nad historią nuncjatury w Polsce, a zebrane przez siebie materiały opracowywał jeszcze po wyjeździe z Warszawy do Wiednia. Rozważania natury historiograficznej są wprowadzeniem do szczegółowego indeksu zawartości tomów 93-99 archiwum nuncjatury warszawskiej (Archivio Apostolico Vaticano, Arch. Nunz. Varsavia), zgromadzonych i uporządkowanych przez Garampiego. Oznaczone jako Miscellanee ecclesiastiche zawierają ważne materiały dotyczące m.in. jurysdykcji kościelnej i sporów w zakresie compositio inter status, ludności żydowskiej i procesów w sprawie oskarżeń o morderstwa rytualne, zamachu na Stanisława Augusta, Komisji Edukacji Narodowej i dyspens małżeńskich, żałoby po śmierci Klemensa XIV i wyboru Piusa VI, regulacji w sprawach postów i przestrzegania świąt nakazanych, spraw finansowych i podatków duchowieństwa, wreszcie spraw związanych z unitami.

W 1772 roku najwięcej klasztorów posiadała bernardyńska prowincja wielkopolska (37), następnie litewska (31), ruska (30) i małopolska (20). W sumie liczyły one 2359 zakonników. Z biegiem czasu wszystkie konwenty znalazły się w granicach państw zaborczych. W okresie kasat bernardyni stosowali różne strategie, aby ocalić istniejące klasztory i prowincje przed zniesieniem oraz zachować swój modus vivendi. Należały do nich: wykorzystywanie znajomości z urzędnikami państwowymi do ocalenia klasztorów skasowanych, prowadzenie przyklasztornych parafii, otwieranie szkół przyklasztornych dla młodzieży, próby zachowania przez prowincjałów i gwardianów pozytywnych stosunków z władzami zaborczymi, podporządkowywanie się nowym zarządzeniom władz państwowych, troska o nowicjaty, formację i studia, oddawanie się pod opiekę biskupom diecezjalnym, emigracja, starania prowincjałów u biskupów o nieprzyjmowanie do diecezji zakonników chcących się sekularyzować. Dzięki temu bernardyni ocalili swój modus vivendi, choć nie uchronili większości klasztorów przed kasatą. W 1900 roku, po zjednoczeniu z reformatami, funkcjonowała już tylko jedna zakonna prowincja galicyjska pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Liczyła jedynie 323 zakonników i 28 klasztorów. Stwarzała ona jednak podstawy do dalszego rozwoju bernardynów w wolnej Polsce.

Płockie kodeksy liturgiczno-muzyczne stanowią ważne źródło wiedzy do badań monodii gregoriańskiej i pochodnych od niej form postgregoriańskich. Przekazując, obok klasycznych struktur monodii łacińskiej, także twórczość rodzimą w postaci oficjów rymowanych, tropów, sekwencji, hymnów, dramatyzacji liturgicznych, a nawet najwcześniejszych rodzimych pieśni ludowych, dowodzą o wysokim poziomie kultury muzycznej Płocka w okresie średniowiecza. Unikatowy charakter tych źródeł stanowi najbardziej podstawowy etap do podejmowania szczegółowych badań analitycznych nad monodią łacińską ośrodka płockiego i dziejami muzyki liturgicznej w Polsce. Księgi płockie, w których w różnym stopniu odwzorowano dokonania Zachodu, pozwalają uchwycić proces kształtowania się lokalnej tradycji liturgiczno-muzycznej. Artykuł przedstawia wybrane, najbardziej charakterystyczne dla źródeł płockich, śpiewy liturgii mszalnej (wersety allelujatyczne, sekwencje, tropy) i brewiarzowej (oficja rymowane, tropy, hymny, dramatyzacje liturgiczne) oraz tzw. płockie tropy wielkanocne – najstarsze pieśni kościelne oparte na łacińskich hymnach i sekwencjach. Przywołane kompozycje liturgiczne, poprzez swoją specyfikę, świadczą o wysokiej randze ośrodka płockiego. Niniejsze studium jest wyłącznie próbą sumarycznego przedstawienia dotychczas ogłoszonych wyników badań w tym zakresie, ukazujących walory płockich rękopisów liturgiczno-muzycznych.

Publikacja poświęcona jest problematyce neounii, czyli ruchu religijnego rozwijającego się w międzywojennej Polsce od 1924 roku, a w województwie wołyńskim od 1925 roku. Celem artykułu jest analiza materiałów działu bezpieczeństwa Wołyńskiego Urzędu Wojewódzkiego, przechowywanych w Archiwum Państwowym Obwodu Wołyńskiego (Łuck, Ukraina), gdzie znajdują się informacje o neounii. O przydatności takich badań świadczy brak kwerend naukowych odnoszących się do tego tematu, a także do zagadnienia o ogólnym rozwoju neounii na Wołyniu. Z przeprowadzonej analizy zasobu archiwalnego wynika, że nie ma w nim zbyt wielu materiałów niezbędnych do badania historii neounii, ale mimo tego ma on istotną wartość. Chodzi o archiwalia opisujące rozwój parafii neounijnych, a także ocenę ruchu neounijnego na Wołyniu przez władze administracji wojewódzkiej i starostwa. Szereg dokumentów wyraźnie charakteryzuje duchowieństwo neounijne spośród byłych kapłanów prawosławnych, których słusznie uznaje się za winnych upadku ruchu neounijnego na Wołyniu. Nie da się przeprowadzić badań jakościowych poszczególnych parafii unickich, które powstały w latach 30. XX wieku bez wykorzystania dokumentów ze wspomnianego zasobu archiwalnego. Źródła te dostarczają niezbędnego wglądu w dynamikę i ewolucję neounii w tym regionie.

La théologie sacramentaire est un des domaines où le contact des Eglises orientales avec Rome, à partir du XVIIe siècle, a le plus impacté leurs doctrines et leurs rituels. Le mariage en particulier a connu des changements conceptuels importants, qui ont eu une influence à long terme sur la société. Alors que la définition du mariage au Concile de Trente fait de l’échange du consentement la «forme» même du sacrement, l’union matrimoniale est conçue en Orient comme un processus, débutant avec l’accord entre deux familles, et s’achevant avec la cérémonie religieuse qui unit les deux époux. Le consentement de ces derniers n’est pas exigé, ou est vérifié au moment de l’accord entre les familles. Le mariage consiste en la bénédiction du prêtre. Les textes canoniques des Eglises maronite et melkite, et des cas concrets permettent de saisir le décalage entre l’enseignement romain sur le sacrement et le compromis local.

Artykuł ma na celu ocenę wartości Geograficzno-statystycznego opisania parafiów Królestwa Polskiego Karola Perthéesa z końca XVIII wieku, w zestawieniu z wizytacjami Kościoła katolickiego z tego samego okresu, do rekonstrukcji sieci osadniczej i granic parafialnych. Na wstępie przedstawiona została charakterystyka obu źródeł – ich podobieństwa i różnice. Właściwą analizę oparto na porównaniu informacji z pięciu wybranych dekanatów z różnych diecezji zachodniej Korony. Przy użyciu metody ilościowej scharakteryzowano różnicę w przedstawieniu sieci osadniczej w badanych źródłach, a metodę jakościową (analiza konkretnych przypadków) zastosowano do omówienia problemów związanych z określaniem przynależności parafialnej. Otrzymane wnioski wskazują, że w porównaniu do wizytacji Geograficzno-statystyczne opisanie parafiów Królestwa Polskiego jest źródłem bogatszym w informacje o sieci osadniczej, a przy tym wiarygodną podstawą do rekonstrukcji granic parafialnych.

W artykule podjęto próbę pokazania rozwoju bibliografii osobowych Mikołaja Kopernika. Badaniami objęto bibliografie sensu stricto, wydane w Polsce w latach 1873-2003. Zasadniczy materiał źródłowy stanowiło 29 zestawień, zgromadzonych na podstawie retrospektywnych i bieżących polskich bibliografii ogólnych i specjalnych oraz katalogów bibliotecznych. W trakcie przeprowadzonych analiz skoncentrowano się na omówieniu genezy i okoliczności powstania poszczególnych bibliografii. Zwrócono również uwagę na ich autorów, dobór i selekcję materiału oraz metodę opracowania, w tym zwłaszcza układ zrębu głównego, szeregowanie wewnętrzne oraz aparat informacyjno-pomocniczy. Podjęte badania dowiodły, że pierwsze bibliografie osobowe M. Kopernika zostały zainicjowane na gruncie polskim przez ks. Ignacego Polkowskiego w 1873 roku z pobudek patriotycznych. Dalszy ich rozwój, wyznaczony kolejnymi ważnymi rocznicami związanymi z życiem i działalnością naukową autora De revolutionibus orbium coelestium odbywał się w dwudziestoleciu międzywojennym i w latach powojennych, osiągając apogeum na początku lat 70. XX wieku. Bezpośrednią przyczyną rozkwitu bibliografii w tym czasie była 500. rocznica urodzin astronoma, świętowana w 1973 roku. W późniejszym okresie nie zaniechano prac nad bibliografiami kopernikańskimi, ale ich rozwój nie był już tak intensywny.

Artykuł prezentuje proces utworzenia w Zielonej Górze prepozytury kanoników regularnych z Żagania i przekazania im prawa patronatu miejscowego kościoła parafialnego, począwszy od decyzji książęcej, jej potwierdzenia przez biskupa i papieża, kończąc na dokumencie archidiakona głogowskiego, który był odpowiedzialny za przekazanie kościoła kanonikom. Dokumenty oryginalne dotyczące tego procesu nie są znane, zachowały się natomiast ich kopie w kopiarzu żagańskim, które stanowią podstawę źródłową opracowania. W artykule skupiono się także na kwestiach związanych z uposażeniem prepozytury i znaczenia tej instytucji w lokalnym otoczeniu.

W artykule przedstawiono jak w świetle sprawozdań starosty prezentował się Kościół rzymskokatolicki na terenie powiatu opatowskiego w latach 1933-1939. Niektóre informacje uzupełniono dokumentami z archiwów kościelnych. Problematykę zgrupowano wokół dwóch kwestii: problemów wewnętrznych Kościoła oraz styku spraw publicznych i wyznaniowych. W tej pierwszej grupie mieściły się uroczystości kościelne, inwestycje budowlane, ale też konflikty w parafiach, problemy dotyczące bezpieczeństwa oraz zmiany personalne. Uwagę starostów zwracały obchody z udziałem biskupów. Sporo miejsca poświęcono świętu Chrystusa Króla, patronującego Akcji Katolickiej oraz rocznicom koronacji papieża Piusa XI. Sygnalnie pojawiały się informacje o rekolekcjach i misjach parafialnych oraz zakonach zaangażowanych w ich przeprowadzenie. Rzadko wspominano o pielgrzymkach oraz inwestycjach budowlanych. Władze państwowe interesowały się konfliktami, do których dochodziło w parafiach. W sprawozdaniach odnotowano kilka napadów bandyckich na plebanie i duchownych oraz wybryki chuligańskie i profanacje. Zmiany personalne w obsadzie placówek duszpasterskich zauważane były w przypadku proboszczów, a wyjątkowo wikariuszy. W drugiej części artykułu przedstawiono tematykę dotyczącą społeczno-politycznej aktywności duchownych. Starostowie odnotowywali udział księży w uroczystościach patriotycznych i świeckich. Czasem pojawiały się wzmianki o nabożeństwach związanych z zawodami sportowymi. Analizowano echa aktualnych wydarzeń politycznych oraz obchodów związanych z kultywowaniem pamięci o marszałku Józefie Piłsudskim. Zwracano uwagę na wpływy Stronnictwa Narodowego wśród duchowieństwa i oddziaływanie na młodzież katolicką. Pojawiały się wiadomości o konfliktach kleru z radykalnym, sanacyjnym Legionem Młodych. Odnotowywano spory między duchowieństwem rzymskokatolickim i polskokatolickim. Uwagę zwróciło kilka publicznych wypowiedzi duchownych skierowanych przeciw Żydom, krytykujących ich zachowanie podczas procesji Bożego Ciała. W latach trzydziestych odnotowano przypadki postaw antysemickich związanych z bojkotem żydowskich placówek handlowych.

Przedmiotem badań podjętych w artykule była analiza mikrobiologiczna wszystkich XVII-wiecznych druków kazań pogrzebowych (84 woluminy) ze zbiorów Biblioteki Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego we Lwowie. Analizę stopnia zagrożenia mikrobiologicznego wykonano na drukach, które charakteryzowały się wyraźnym działaniem mikroorganizmów, tj. wszelkie zabrudzenia, liczne zaplamienia, przebarwienia czy deformacje papieru. Z wszystkich kolekcji pobrano próbki na obecność grzybów pleśniowych. Zastosowano metodę odcisku, wykorzystując sterylny wilgotny krążek bibuły o średnicy 5 cm, który był odciskany w miejscach charakteryzujących działalność mikroorganizmów. Pobraną próbkę przenoszono na szalkę Petriego z pożywką według receptury Czapek-Doxa. Tak przygotowane próbki inkubowano w cieplarce w temperaturze 28°C. Za optymalny przedział czasowy, po którym grzybnia zarośnie całą szalkę przyjęto 21 dni. Przeprowadzone badania oceny stopnia zagrożenia mikrobiologicznego wykazały, że w dwóch przypadkach średnica wzrostu grzybni wyniosła 3 cm po siedmiu dniach inkubacji, co stanowi 22% wszystkich badanych woluminów. Wywnioskowano zatem, że w badanym materiale jest obecność żywej grzybni, a co za tym idzie – dany obiekt klasyfikuje się do natychmiastowej interwencji konserwatorskiej. Pozostałe obiekty nie wymagają ingerencji. Ocena zagrożeń mikrobiologicznych została uzupełniona o jakościową analizę mikroorganizmów.

Publikowanie rubrycel i schematyzmów w diecezji lubelskiej było standardem od początku istnienia tej struktury, a więc od pierwszej dekady XIX stulecia. Zewnętrzny kształt i porządek wydawniczy czerpał wzorce z tego rodzaju druków ukazujących się w diecezji chełmskiej, której spadkobierczynią była następnie diecezja lubelska. W okresie rozbiorów zarówno rubrycele, jak i schematyzmy ukazywały się niemal corocznie. W wyniku kwerendy udało się ustalić, że w dobie międzywojennej czyniono to już bez żadnych uchybień. Stosunkowo łatwo dostępne dzisiaj publikacje z lat 1919-1939 są zgromadzone w komplecie w kilku lubelskich bibliotekach i archiwach, ale także upowszechnione w formie online dzięki podjętej inicjatywie ich cyfryzacji. Rubrycele i schematyzmy lubelskie wydawane były wyłącznie w Lublinie. Posługiwano się w nich językiem łacińskim i polskim. W rubrycelach publikowano przede wszystkim kalendarz liturgiczny, ale także szereg innych informacji odnoszących się do sprawowania kultu, jak również niektóre częściej używane modlitwy. W schematyzmach zamieszczano przydatne w pracy kurii biskupiej i urzędów parafialnych informacje o instytucjach i duchowieństwie diecezji lubelskiej. Niezależnie od rzetelnej bazy zasobów Archiwum Archidiecezjalnego Lubelskiego, umożliwiającej pogłębione studia nad lubelską organizacją kościelną i jej życiem religijnym, rubrycele i schematyzmy pozostają ważnymi publikacjami źródłowymi, a zarazem ciekawymi obiektami badań.

W 1944 roku po ponownym nadejściu Armii Czerwonej terytoria ukraińskie, okupowane wcześniej przez III Rzeszę, znalazły się pod administracją ateistycznego państwa sowieckiego. Mając na celu zwolnienie społeczeństwa od wszelkich „przeżytków religijnych”, władze komunistyczne niemalże natychmiast przystąpiły do systematycznych działań, zmierzających do całkowitego podporządkowania Kościoła, a w ostateczności jego unicestwienia. Polityka antykościelna, nieco zmodyfikowana w trakcie wojny , konsekwentnie wcielana przez urzędników sowieckich, bardzo szybko zaczęła przynosić efekty. Masowe aresztowania księży, wypędzenie biskupów, likwidacja ośrodków sakralnych powodowały, że wierni w dużej mierze pozostawali bez opieki duszpasterskiej. Życie religijne wielu wspólnot schodziło do podziemia. Władze sowieckie, mając przeświadczenie, że obecność kapłanów powoduje ożywienie życia religijnego, na wszelki możliwy sposób starały się utrudnić realizację posługi duszpasterskiej księży w innych, poza miejscem osiedlenia, parafiach. Wielka batalia została stoczona w sprawie katechizacji dzieci, którą władze starały się uniemożliwiać. Mimo zakazów i inwigilacji księża oraz wierni świeccy prowadzili różne działania katechizacyjne, przygotowując dzieci zwłaszcza do Pierwszej Komunii Świętej. Władze z kolei realizowały działalność wywiadowczą, mającą na celu osłabienie lub wyeliminowanie katechezy z życia katolików. W okresie powojennym większość wspólnot katolickich na Ukrainie nie posiadała stałego duszpasterza. Niektóre zaś w ogóle nie miały prawa do obecności kapłana. Brak duchowieństwa spowodował, że wierni zaczęli odprawiać tradycyjne, dobrze im znane nabożeństwa bez obecności księdza. Dosyć często nabożeństwa te przybierały formę uproszczonej Mszy św., której przewodniczyła osoba dobrze rozeznana w liturgii, ciesząca się dużym autorytetem i zaufaniem wspólnoty religijnej. Ponieważ według ustawodawstwa sowieckiego praktyki religijne mogły się odbywać tylko w parafiach zarejestrowanych, Rada ds. Kultów Religijnych wykorzystywała każdą okazję, aby pozbawić poszczególne wspólnoty praw do legalnej działalności. Mimo zakazu zgromadzeń – w miejscowościach, w których zamknięto świątynie – wierni nadal zbierali się na wspólne nabożeństwa na cmentarzach i w domach prywatnych. Szczególną rolę w życiu religijnym katolików odgrywały, działające w ukryciu, organizacje religijne, m.in. kółka różańcowe i zakony trzecie. Wywierały one ogromny wpływ na zachowanie tożsamości i praktyk religijnych oraz przekazywały wiarę następnym pokoleniom.

Kroniki parafialne oraz przekazy o podobnym charakterze stanowią nierzadko jedno z najważniejszych źródeł do historii określonej parafii, miejscowości i lokalnej społeczności. Kronika parafii Choceń autorstwa ks. Władysława Siemaszki została spisana w latach 1914-1918 i obejmuje okres od XII wieku do 1913 roku. Podzielona jest na dwie części. Pierwsza (30% całości kroniki), składająca się z czterech rozdziałów, poświęcona jest dziejom parafii Choceń od XII wieku do 1896 roku. Została w niej zarysowana historia wsi i parafii Choceń, ze szczególnym uwzględnieniem uposażenia parafii oraz krótką charakterystyką jej rządców. Druga część (70% całości kroniki), zawierająca dziewięć rozdziałów, opowiada o nowych dziejach parafii choceńskiej, czyli od momentu przybycia do niej w styczniu 1897 roku ks. W. Siemaszki. Autor kolejno przedstawia stan materialny i sytuację społeczno-gospodarczą w parafii, którą zastał po przyjeździe do Chocenia (kościół, budynki parafialne, grunty parafialne, wsie należące do parafii, dwory, strukturę własnościową, liczbę ludności). Dużo zapisów dotyczy budowy nowej plebanii, nowych budynków gospodarczych i nowego kościoła oraz wysiłków podejmowanych w związku z tymi przedsięwzięciami. Kronikę kończy opis wizyty i konsekracji kościoła dokonanej przez bp. Stanisława Zdzitowieckiego we wrześniu 1913 roku. Edycja kroniki parafii choceńskiej (diecezja włocławska) ks. Siemaszki jest realizacją postulatu zgłaszanego przez historyków, a dotyczącego edycji źródeł do dziejów Kościoła w Polsce, w tym zwłaszcza kronik parafialnych.

Artykuł jest edycją i analizą tekstu aktu fundacyjnego zespołu instrumentalnego w kościele Bożego Ciała w Krakowie. Fundację w 1675 roku utworzył kanonik regularny – ks. Jan Brodowski. Otrzymane w spadku 6000 florenów polskich polecił zainwestować w dobra ziemskie, a spodziewany dochód roczny w wysokości 420 florenów miał zapewnić honoraria dla czterech instrumentalistów. Byli oni zobowiązani do uczestnictwa w Mszach św. w określone dni w roku. Zapis fundacyjny szczegółowo reguluje ich obowiązki.

Opracowanie poświęcone jest fundacji i najstarszym dziejom monasteru Przemienienia Pańskiego w Kobryniu, który odegrał ważną rolę w dziejach Kościoła prawosławnego w XV i XVI stuleciu. Książę kobryński Semen Romanowicz ufundował w swym grodzie monaster Przemienienia Pańskiego, dokonując zapisu na rzecz klasztoru przed 1460 rokiem. Monaster Przemienienia Pańskiego w Kobryniu rozwijał się dynamicznie do połowy XVI stulecia. Nadania klasztorowi i jego przywileje kilkakrotnie były potwierdzane przez panujących. Na początku lat 40. XVI wieku monaster został pozbawiony części swojego uposażenia. Najwięcej informacji o samym monasterze Przemienienia Pańskiego w Kobryniu posiadamy z lustracji klasztornych z 20 grudnia 1562 roku, która stanowiła część przeprowadzonej na początku następnego roku Rewizji ekonomii kobryńskiej. W tym czasie w Kobryniu funkcjonowały cztery parafie prawosławne. Z monasteru kobryńskiego pochodziło dwóch biskupów diecezji turowsko-pińskiej – Wasjan i Jonasz. W końcu XVI wieku archimandrię kobryńską panujący traktowali jako rozdawnictwo dóbr poddanym za zasługi dla kraju, w tym osobom świeckim. Stosunek monasteru kobryńskiego do przemian zachodzących w Cerkwi prawosławnej w drugiej połowie XVI wieku i do unii kościelnej wynikał z postawy poszczególnych jego przełożonych oraz z polityki biskupów diecezji włodzimiersko-brzeskiej i turowsko-pińskiej. W przypadku ordynariusza diecezji włodzimiersko-brzeskiej wiadomo, że był on jednym ze zwolenników i realizatorów unii kościelnej. Apologetą unii był też władyka turowsko-piński. Po unii brzeskiej monaster Przemienienia Pańskiego stał się klasztorem bazyliańskim, którego przełożeni byli często ordynariuszami diecezji.

Testament jest jednym z rodzajów akt notarialnych, wprowadzonych na ziemiach polskich w 1808 roku. Testamenty duchownych stanowią niewielki procent ogółu tego typu dokumentów. Ostatnia wola ks. Józefa de Sotro stanowi testament własnoręczny, spisywany osobiście przez testatora, rzadko spotykany wśród tej kategorii akt. Duchownego wyróżnia funkcja zwierzchnika dekanatu, pochodzenie francuskie, stan szlachecki oraz długi staż pracy (37 lat) w parafii Stolec, gdzie mieszkał z rodzicami i siostrą. Po śmierci J. de Sotro w 1828 roku odnaleziono jego starannie spisany w 1822 roku testament. Testator prosił w nim o modlitwy za duszę, podając szczegóły pogrzebu, na który, jak również dla ubogich, przeznaczył odpowiednie sumy. Opisał swój majątek składający się z ruchomości oraz wierzytelności. Polecił doposażyć inwentarz probostwa, podzielić sumę ze sprzedaży jego dóbr na trzy równe części: dla kościoła, krewnych (dla siostry i siostrzeńców Bęczkowskich) oraz dla egzekutorów, których wyznaczył łącznie czterech, w tym siostrzeńca-duchownego.

Artykuł przedstawia testament, który nieznany skądinąd szlachcic, Jan Aleksander Dąbski, podyktował w 1639 roku w Bodzentynie – małopolskim mieście biskupów krakowskich. Testamenty szlacheckie upowszechniły się znacznie później niż mieszczańskie i ludzi Kościoła. Pojawiają się w większej liczbie dopiero od lat 30. XVII wieku. Testator pochodził z relatywnie niezamożnej szlachty księstwa siewierskiego, będącego własnością biskupów krakowskich. Źródło sugeruje, że był sługą w biskupim zamku w Bodzentynie. Testament ten jest jednym z bardzo nielicznych przekazów przybliżających relacje na dworze biskupa krakowskiego w czasach wczesnonowożytnych. Źródło to zasługuje na uwagę przede wszystkim jednak ze względu na rozbudowany wstęp określający poglądy religijne autora. Znacznie wykraczają one poza katechizmowe rudymenty. Testator akcentuje grozę Majestatu Boskiego, ale jednocześnie też miłosierdzie Boga jako odpowiedź na ułomność ludzkiej natury. Wzywa Zbawiciela, aby przybył w otoczeniu aniołów i zwyciężył nieprzyjaciół. Głęboko wierzy, że zbawienia dostąpić można jedynie przez całkowite poświęcenie Krzyżowi, za wstawiennictwem Maryi oraz Anioła Stróża. Przynajmniej niektóre z tych prawd wiary w podobny sposób formułowane były w kazaniach głoszonych w pobliskim klasztorze benedyktyńskim Świętego Krzyża w XV stuleciu. Jest więc prawdopodobna taka właśnie średniowieczna inspiracja postaw religijnych formowanych kazaniami lub w czasie spowiedzi w Bodzentynie w XVII wieku.