Search

Het humane blootstellingsmodel zoals opgenomen in het Europese risicoschattingmodel EUSES mist een aantal blootstellingroutes via de bodem die wel zijn opgenomen in het Nederlandse blootstellingsmodel CSOIL. Dit rapport beschrijft hoe de twee modellen gecombineerd zijn tot een nieuw model.Dit blootstellingsmodel is 'Humanex' genoemd. Het heeft tot doel om concentraties in het milieu te berekenen die de mens beschermen tegen nadelige effecten van chemische stoffen die zich kunnen verspreiden in het milieu. Deze zogenaamde milieurisicogrenzen zijn gebaseerd op gelijktijdige blootstelling van de mens via water, bodem, lucht en het dieet. Het model werd geanalyseerd aan de hand van proefberekeningen met 17 stoffen. De stofeigenschappen bepalen welke van deze routes het meest bijdragen aan de totale blootstelling. De modelanalyse liet tevens zien welke modelonderdelen nog verder kunnen worden verbeterd.

Dit boek is het product van het door de EU-gefinancierde onderzoeksproject LIBERATION. Dit project had als doel het ontwikkelen van een beslissingsondersteunend systeem (BOS) voor het duurzaam omgaan met verontreinigde bodem, met speciale aandacht voor organische stoffen. Het doel van het boek is om ondersteuning te bieden aan risicobeoordelaars en bodembeheerders bij hun besluitvorming over verontreinigde bodems. Het BOS is gebaseerd op een gelaagde aanpak en is onderverdeeld in drie stappen: - Stap 1. Beschrijving van de locatie en het bodemgebruik. - Stap 2. Bepalen van de ecologische aspecten. - Stap 3. Locatiespecifieke beoordeling (de Triade): Laag 1. Eenvoudige verkenning Laag 2. Uitgebreide verkenning Laag 3. Gedetailleerde beoordeling Laag 4. Volledige beoordeling. Elke van de lagen is gebaseerd op meervoudige bewijsvoering waarbij drie sporen van bewijs, namelijk Chemie, Toxicologie en Ecologie, worden gecombineerd. Het boek bevat bruikbare lijsten van technieken en gereedschappen die bruikbaar zijn voor de diverse sporen en lagen. Het boek heeft op een systematische wijze methodes om biobeschikbaarheid van verontreinigde bodem te bepalen, opgenomen in de ecologische risicobeoordeling. Hoewel de meeste methoden nog relatief nieuw zijn en daarnaast ook nog niet volledig gevalideerd en het nog een grote uitdaging is om alle onderliggende processen te begrijpen. Is er desondanks de hoop dat dit boek oproept tot discussie, verdere ontwikkeling van gereedschappen en bovenal stimuleert om meer praktische ervaring op te doen met locatiespecifieke ecologische risicobeoordeling.

Dit rapport bundelt vijf factsheets waarin methodieken worden beschreven die worden gebruikt voor de risicobeoordeling van stoffen bij het Centrum voor Stoffen en Integrale Risicobeoordeling (SIR) en het Stoffen Expertise Centrum (SEC) van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Het voornaamste doel is om de inzichtelijkheid en eenduidigheid van de bij RIVM-SIR en -SEC gevolgde methodieken te vergroten. De vijf factsheets vormen de weerslag van de huidige stand van wetenschap. Ze zijn bedoeld om de discussie met andere (inter)nationale partijen op het gebied van risicobeoordeling te bevorderen. De factsheet over levertumoren in de muis beschrijft onder welke voorwaarden levertumoren in de muis als relevant voor risicobeoordeling in de mens worden beschouwd. In de factsheet over historische controle gegevens van tumorincidentie wordt aangegeven hoe het RIVM bij de evaluatie van carcinogeniteit omgaat met historische controles gegevens. In de factsheet over Mononucleaire Cel Leukemie in de F344 rat wordt de relevantie voor de mens van een toename in de incidentie van mononucleaire cel leukemie (MNCL) in F344 ratten besproken en wordt een strategie voor de gevaar- en risicobeoordeling geleverd. In de factsheet 'Energie- en vochtgehalte en assimilatie-efficientie van voedsel voor vogel- en zoogdieren' zijn twee grote datasets met gegevens over het energie- en watergehalte van verschillende voedselbronnen voor vogels en zoogdieren samengevoegd en geanalyseerd. De laatste factsheet over sorptie van dissocierende stoffen geeft een uiteenzetting van de belangrijkste principes en beperkingen van de QSAR- modellen en HPLC-methoden voor het bepalen van het adsorptiegedrag van een stof.

Interventiewaarden zijn generieke risicogrenzen voor de bodem- en grondwaterkwaliteit, welke in het kader van de Wet Bodembescherming worden gebruikt om historische bodemverontreiniging (incl. sediment en grondwater) te classificeren als 'ernstig'. In 1994 zijn Interventiewaarden gepubliceerd voor ca. 70 stoffen. Deze waarden, gebaseerd op potentiele risico's voor de mens en voor ecosystemen, zijn technisch-wetenschappelijk geevalueerd op basis van recente (toxiciteit)data en nieuwe inzichten in risicoanalyse. De afgeleide risicogrenzen (engelse afkorting SRC Serious Risk Concentration) voor bodem en grondwater zijn herzien; ter aanvulling zijn risicogrenzen voor waterbodem afgeleid. In de hierop volgende beleidsmatige fase zal worden bepaald hoe de resultaten zullen worden geimplementeerd. De uitgangspunten voor afleiding van de SRCs, welke gedeeltelijk beleidsmatig zijn bepaald, zijn toegelicht. De algemene procedure voor afleiding van deze risicogrenzen is gedeeltelijk aangepast, met name voor grondwater. Bovendien zijn aparte risicogrenzen voor waterbodems afgeleid. De humane risicogrenzen (SRChuman) zijn bepaald met de blootstellingsmodellen CSOIL (landbodems) en SEDISOIL (waterbodems), in combinatie met het Mximaal Toelaatbare Risico voor blootstelling (MTRhumaan). De model input parameters (o.m. fysische-chemische data), het MTRhumaan en de modelconcepten zijn hiervoor geevalueerd. De ecotoxicologische risicogrenzen (SRCeco) zijn gebaseerd op de HC50, de concentratie waarbij, gebaseerd op laboratorium experimenten, 50% van de soorten en processen mogelijke negatieve effecten ondervinden. Hiervoor zijn de HC50s, de procedure en toxiciteitsdata herzien. De laagste van de humane en de ecotoxicologische risicogrens wordt gekozen als de geintegreerde SRC. Ecotoxicologische risico's bepalen vaker de geintegreerde SRCs dan humane risico's. De geintegreerde risicogrenzen voor grondwater worden bepaald door ecotoxicologische en humane risico's (m.n. de 'maximale concentratie in drinkwater'). De herziene SRCs voor bodem en waterbodem zijn zowel lager als hoger dan de huidige Interventiewaarden voor bodem. De SRCs voor grondwater zijn vaker hoger dan lager dan de huidige Interventiwaarden voor grondwater. Geconcludeerd kan worden dat dit rapport consistent afgeleide humane en ecotoxicologische risicogrenzen weergeeft, welke een basis vormt voor het herzien van Interventiewaarden in de bleidsmatige fase.

De interventiewaarde voor minerale olie is geevalueerd. Literatuuronderzoek is verricht naar exotoxicologische en humaan-toxicologische data gericht op oliefracties, hier 'PH-fracties' genoemd (Total Petroleum Hydrocarbons). Vastgesteld is dat het beschouwen van TPH-fracties zowel van belang is het vaststellen van humane - als voor ecologische risico's; risico's bij blootstelling aan TPH kunnen genuanceerder geschat worden. Geconcludeerd is dat de huidige methode het (niet-carcinogene) humane risico van lichte olie fracties (>_C12), als benzines, onvoldoende belicht. Aanbevolen wordt om de huidige analyse methoden voor het vaststellen van minerale olie (som C10-C40 verbindingen) te vervangen door een analysemethode welke TPH-fracties onderscheidt, om vervolgens de voorgestelde indicatieve niveaus (humane EBVC's) voor 10 TPH-fracties over te nemen. Vooral alifatische fracties (tot en met EC12) en aromatische fracties (tot en met EC16) zijn relevant voor het (niet-carcinogene) humane risico. Er zijn onvoldoende betrouwbare data om ecotoxicologische risico-grenzen te berekenen. Aanbevolen is om TPH fracties te onderscheiden welke relevant zijn voor het beschrijven van terrestrische ecologische effecten van oliefracties, om vervolgens de benodigde ecotoxicologische data te genereren om HC50 waarden voor minerale-oliefracties vast te kunnen stellen.

In dit rapport wordt een methode voorgesteld om de ecotoxicologische risico's van mengsels in de bodem te beoordelen voor diverse risicobeoordelingssituaties. De methode is afgeleid uit een evaluatie van recente wetenschappelijke ontwikkelingen en validatiestudies. Een expliciet onderscheid wordt gemaakt tussen de mogelijkheden om experimentele resulaten van mengseleffecten in detail te interpreteren en de extrapolatie van deze resulaten naar het veld van risicobeoordeling. De methode bestaat uit drie stappen, waarbij milieu-chemische, toxicologische en ecologische interacties apart behandeld worden. In de eerste stap wordt blootstelling behandeld. In de tweede stap wordt de "mixed-model approach" toegepast. Hierbij wordt de toxische druk van groepen van stoffen met hetzelfde werkingsmechanisme voorspeld door concentratie addititie aan te nemen voor de biologische actieve fracties binnen deze groepen, terwijl de algehele risico's over deze groepen en de overgebleven groepen (met een uniek werkingsmechanisme in het mengsel) voorspeld wordt door response addititie aan te nemen voor de biologische actieve fracties. De derde stap is het inschatten van de ecologische interacties. Voor deze laatste stap is de theoretische onderbouwing echter zwak en zijn er nauwelijks -tot geen- gegevens voorhanden. Mogelijkheden voor het toepassen van de voorgestelde methode in de risicobeoordelingspraktijk worden bediscussieerd door de voor- en nadelen op te sommen voor de diverse risicobeoordelingssituaties.

Gebromeerde vlamvertragers zijn tot de voedselketen van de mens doorgedrongen. De aanwezigheid van deze stoffen in voedsel vormt vooralsnog geen risico voor de gezondheid. Dit is wel het geval wanneer het gehalte in voedingsmiddelen toe zou nemen. Het in kaart brengen van gebromeerde vlamvertragers in voeding blijft daarom nodig. Vlamvertragers met broom zijn vanuit het milieu in het voedsel terechtgekomen. Vanuit voedsel, maar ook uit bijvoorbeeld huisstof, worden deze stoffen in het lichaam opgenomen. Door hun scheikundige eigenschappen verlaten zij het lichaam maar heel langzaam. Hierdoor slaat het lichaam vlamvertragers in feite op. Om vast te stellen of blootstelling aan vlamvertragers schadelijk is zijn voedingsmiddelen op aanwezigheid van vlamvertragers onderzocht. Daarnaast is, als maat voor de hoeveelheid in het lichaam, ook moedermelk onderzocht. In Nederlandse voedingsmiddelen konden twaalf vlamvertragers aangetoond worden. Hiervan bleken er elf ook in moedermelk voor te komen. Het moedermelkonderzoek liet verder zien dat de hoeveelheid vlamvertragers in het lichaam tussen 1998 en 2003 niet afgenomen is. Om vast te stellen of de blootstelling aan vlamvertragers ook risicovol is, moet gewerkt worden met de maximaal dagelijks toelaatbare inname van deze stoffen. Zo'n maximale inname is voor één vlamvertrager beschikbaar. Tussen de blootstelling aan deze vlamvertrager via de voeding en zijn maximaal toelaatbare inname bestaat slechts een zeer kleine marge. Hoewel er op dit moment nog geen nadelige effect op de gezondheid is, kan dit snel veranderen wanneer meer vlamvertragers in voedingsmiddelen terechtkomen. Monitoringsonderzoek naar vlamvertagers in voeding blijft nodig. Daarnaast zou de blootstelling via huisstof beter in kaart gebracht moeten worden.

RIVM stelt in dit rapport een nieuwe methode voor om risico's van verspreiding van verontreinigd grondwater beter te beoordelen. Op basis hiervan kunnen gemeenten en provincies beter beslissen over de noodzaak om de verontreiniging aan te pakken. Verontreinigd grondwater kan via verspreiding de kwaliteit aantasten van drinkwater, oppervlaktewater, natuur- en woongebieden. Hierdoor ontstaan risico's voor mens en milieu. Om te bepalen of en hoe snel een grondwaterverontreiniging moet worden opgeruimd (gesaneerd), is het belangrijk om de risico's van verspreiding in kaart te brengen. Door het herziene bodembeleid en andere wetenschappelijke inzichten is vernieuwing van de bestaande beoordelingsmethodieken nodig. In dit rapport stelt RIVM een nieuwe methode voor waarmee de risico's van verspreiding beter kunnen worden beoordeeld. De nieuwe methode is trapsgewijs opgebouwd volgens het principe 'eenvoudig als het kan, moeilijk als het moet'. Het onderscheidt vier niveaus, zogenaamde 'treden'. In elke trede wordt beoordeeld of het risico acceptabel is. Is het risico niet acceptabel dan moeten maatregelen worden genomen om de verontreiniging te beheren of te saneren. Ook kan worden gekozen om met specifieker onderzoek (de volgende trede) de risico's beter in kaart te brengen. Door de gestructureerde opbouw biedt de methode gemeenten en provincies betere ondersteuning bij beslissingen over maatregelen voor sanering of vervolgonderzoek. Naast de verbeterde methode zijn ook de beoordelingsinstrumenten die per trede nodig zijn om de risico's te bepalen grotendeels uitgewerkt in dit rapport.

Vanaf 1993 is de EG-Verordening 793/93 van kracht die zich richt op de risico's van 'bestaande stoffen'. Sindsdien worden er voor deze stoffen EU-risicobeoordelingen gemaakt. Het RIVM heeft een evaluatie-onderzoek gedaan naar de 'overall' uitkomsten van het werk tot nu toe. Het EU risicobeoordelingsproces heeft een groot aantal stoffen naar voren gebracht die aanleiding geven tot zorg. Dit gold maar liefst voor 34 van de 41 beoordeelde chemicalien. Een onderzoeksvraag betrof of de uitkomst van de risicobeoordeling altijd strookt met de verwachte risico's van een stof. Vooral bij de consument blijken veel 'onderschattingen' voor te komen. Stoffen komen blijkbaar in producten terecht waar ze totaal niet thuis horen. Verder is gekeken of er een relatie bestaat tussen de potentiele risico's van de stoffen en het type gebruik van de stof. Duidelijk werd dat de risico's gekoppeld zijn aan een zeer breed scala van gebruikscategorieen. De industrie is wettelijk verplicht om een zogenaamde basis-set van gegevens aan te leveren voor een stof. Ondanks deze basis-set bleek dat voor veel stoffen aanvullende testen noodzakelijk waren om de risicoschatting goed te kunnen afronden. Deze resultaten roepen vragen op over de juistheid en compleetheid van de huidige basis-set. De resultaten van dit onderzoek zijn bruikbaar bij de voorbereidende discussies voor een nieuw EU stoffenbeleid.

Door kennis over het opnameproces van stoffen in het menselijk lichaam beter te benutten, kan de risicobeoordeling van bodemverontreiniging voor de mens verbeterd worden. Inzicht in het opnameproces is verkregen door de nabootsing van het menselijk verteringsproces (in vitro digestiemodel). In dit rapport wordt een concreet voorstel gedaan om de kennis over de opname van lood door het menselijk lichaam in te passen in het nieuwe bodembeleid (Wet bodembescherming). Daarnaast wordt voor risicobeoordelaars en beleidsmakers inzichtelijk gemaakt in welke situaties het zinvol is om met het in vitro digestiemodel testen uit te voeren. Naast de toepassing in bodembeleid staat tevens de wetenschappelijke basis van het in vitro digestiemodel beschreven. De resultaten van het experimentele model zijn vergeleken met data van de mens en van varkens voor de verontreinigende stof lood om de juistheid van het model aan te tonen. Voor de toekomst is het van belang dat er internationale harmonisatie plaatsvindt over de toepassing in bodembeleid en de methodiek om kennis over het opnameproces te verkrijgen.

Het 'Uniform System for the Evaluation of Substances' (USES) wordt gebruikt om de risico's van aangemelde stoffen te evalueren op basis van een beperkte set gegevens. Het computermodel USES is ontworpen om de risico's van neutrale organische verbindingen te analyseren. De toxiciteit, het risico op bioaccumulatie en de verdeling van de stof over vaste en vloeibare fases, kan worden geschat via de octanol/water partitie-coefficient (Kow) van deze verbindingen. Deze schattingen zijn alleen geldig voor neutrale organische verbindingen die een minimum toxiciteit vertonen. Er is een overzicht van de problemen die ontstaan wanneer moeilijke stoffen worden geevalueerd met USES. Eerst wordt een indicatie gegeven van de verschillende klassen van chemicalien die problemen kunnen geven in USES. Vervolgens worden de problemen beschreven die optreden wanneer de fysisch-chemische eigenschappen van deze verbindingen in de inputmodule van USES worden gebracht. Smeltpunt, kookpunt, dampspanning en Kow van moeilijke stoffen zijn vaak niet beschikbaar en de Kow van deze stoffen mag niet worden toegepast in USES. Veel standaardschattingen van sorptie of bioaccumulatie in USES zijn niet geldig bij deze stoffen. Dit betekent, dat alle sorptie- en bioconcentratiefactoren in USES moeten worden geschat vanuit de literatuur. Normalisatie van deze factoren naar het organisch koolstofgehalte van grond en sedimenten is alleen mogelijk, als er bewijs is dat de sorptie wordt veroorzaakt door de organische fractie.Vergeleken met neutrale moleculen zijn speciatie, bioaccumulatie en toxiciteit van geladen moleculen sterker afhankelijk van een aantal milieuparameters zoals pH en de aanwezigheid van zouten. Dit veroorzaakt bij de risico-evaluatie van deze moleculen grotere onzekerheden, die kunnen worden verminderd door grotere veiligheidsmarges of een uitgebreidere dataset.

Dit technisch achtergrondrapport vergelijkt de risico's om te overlijden aan luchtverontreiniging in drie tijdperioden (1992-1994, 1995-1998 en 1999-2002) in Nederland. Hierbij is bekeken of het risico om te overlijden aan luchtverontreiniging in de laatste periode is veranderd ten opzichte van eerdere jaren. Er blijkt geen duidelijk patroon te zien in de tijd, hoewel de periodes onderling wel verschillen. Tijdens de zomermaanden blijkt het risico groter dan in de wintermaanden. Wonen in een van de vier grote steden was niet gerelateerd aan een hoger risico om te overlijden aan luchtverontreiniging dan het risico in de rest van Nederland. Op basis van deze risico's is geschat dat er in 2003 in Nederland 3.400 - 5.700 mensen vroegtijdig zijn overleden aan luchtverontreiniging. Deze gegevens zijn eerder dit jaar in de Milieubalans 2005 van het Milieu- en Natuurplanbureau gepubliceerd. Om de risico's te berekenen zijn meetgegevens van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit gekoppeld aan gegevens van de dagelijkse sterfte van het Centraal Bureau voor de Statistiek in de periode 1992 tot en met 2002. De totale dagelijkse sterfte is onderzocht. Dit zijn alle sterfgevallen, behalve die door niet-natuurlijke oorzaken. Naast de totale sterfte is de sterfte als gevolg van hart- en vaatziekten en longziekten apart beschreven.

20091212: Meer informatie/more information http://www.rivm.nl/rvs/risbeoor/Modellen/USES.jspBijbehorende software (4.2) op: http://www.rivm.nl/bibliotheek/digitaaldepot/Uses402.zip (1945 kb)

Dit rapport beschrijft de tweede versie van het computerprogramma 'European Union System for the Evaluation of Substances, EUSES 2.0'. Dit programma vervangt EUSES 1.0 en de documentatie daarvan volledig. EUSES 2.0 is een beslissingsondersteunend systeem voor de evaluatie van risico's van stoffen voor de mens en het milieu. Het systeem is volledig gebaseerd op Europese 'Technical Guidance Documenten' voor de risicobeoordeling van nieuwe en bestaande stoffen en biociden. De documentatie en het programma kunnen worden verkregen bij het 'European Chemical Bureau' (Ispra, Italie). EUSES is het resultaat van een gezamenlijke inspanning van Europese lidstaten, de Europese Commissie en de Europese chemische industrie. Deze risicobeoordeling is transparant en eenvoudig uit te voeren; EUSES is goed gedocumenteerd en beschikbaar als een gebruikersvriendelijk computerprogramma. Risico's voor de mens betreffen consumenten, werkenden, en mensen blootgesteld via het milieu. Beschermingsdoelen in het milieu betreffen micro-organismen in waterzuiveringssituaties, aquatische, terrestrische en sediment ecosystemen en populaties van predatoren. Ook het marine milieu hoort bij deze risicobeoordeling. De stapsgewijze risicobeoordeling begint met de data invoer en inschatting en gaat verder in op de emissie schatting, de verdeling over milieu-compartimenten, de berekening van de blootstelling van de mens en van het milieu, de afleiding van de no-effect niveaus en de risicokarakterisering. Veel waarden van parameters kunnen worden aangepast en alle parameterwaarden en tussenresultaten kunnen worden overschreven door gemeten data. De schatting van de blootstelling omvat de gehele levenscyclus van stoffen en de verdeling over het milieu op drie ruimtelijk schaalniveaus: het persoonlijk niveau voor consumenten en werkenden, het locale niveau voor de mens en ecosystemen nabij puntbronnen en het regionale niveau voor mensen en ecosystemen blootgesteld aan emissies in een grotere regio. In de effecten module worden, indien nodig, no-effect niveaus afgeleid voor alle relevante ecosystemen en populaties. De effecten beoordeling van de mens betreft alle relevante eindpunten voor zowel drempelwaarde als niet-drempelwaarde stoffen. Het resultaat van EUSES is een kwantitatief vergelijk per stof van de beoordeling van de blootstelling en het effect. De risico karakterisatie ratio's (RCR's) kunnen gezien worden als de kans op het voorkomen van effecten.

Dit rapport beschrijft de evaluatie van indirecte humane blootstellingsmodellen, die worden gebruikt in de risicobeoordelingsinstrumenten EUSES en CSOIL. De validiteit van deze modellen is vaak onduidelijk en daarom worden alternatieve methoden voorgesteld. Het huidige gewasmodel blijkt geschikt te zijn om de route van lucht en bodem naar de plant te beschrijven. Het model kan nog wel worden verbeterd wanneer bijvoorbeeld het deeltjesgebonden transport vanuit de lucht naar het blad wordt toegevoegd. De twee vergelijkingen, die de bioconcentratie in vis beschrijven, schijnen voldoende valide te zijn. De meetgegevens zijn echter onzeker en voor hydrofobe stoffen worden ernstige afwijkingen berekend. Bij gebruik van het model dat de concentratie in vlees en melk schat moet rekening worden gehouden met grote onzekerheden, wat vooral van belang is voor hydrofobe stoffen. De methode om de zuiveringsfactoren te schatten voor het gebruik van drinkwater is behoorlijk slecht en schetsmatig. Er moeten meer Europese gegevens beschikbaar komen om de huidige benadering te actualiseren en te valideren. Het model voor de humane bodeminname zou ook de inname van huisstof moeten meenemen, omdat een gedeelte van huisstof afkomstig is uit de bodem. Naast de al genoemde verbeteringen, wordt verder nog nader onderzoek voorgesteld voor de verschillende blootstellingsroutes.

In de EU-methodiek van risicobeoordeling voor nieuwe en bestaande stoffen wordt "risico" gekarakteriseerd als het deterministische quotient van blootstelling en effect (PEC/PNEC of "Margin of Safety"). Vanuit wetenschappelijk oogpunt is het aan te bevelen om de onzekerheid in het risicoquotient expliciet in de besluitvorming mee te nemen. De voor- en nadelen van probabilistische risicobeoordeling in dit kader zijn al uitgebreid besproken in eerder werk. Om de voordelen van een probabilistisch risicokader te demonstreren worden in dit rapport voorbeeldberekeningen voor twee stoffen gegeven: dibutylftatlaat (DBP, een bestaande stof) en een notificatie van een nieuwe stof. De uitgewerkte voorbeelden tonen aan dat een probabilistisch risicokader met weinig extra inspanning haalbaar is en meer relevante informatie geeft. Het deterministische risicoquotient bleek tamelijk worst case te zijn; i.h.a. hoger dan het 95e percentiel van de waarschijnlijkheidsverdeling. Gevoeligheidsanalyse bleek een krachtig instrument te zijn om de voornaamste bronnen van onzekerheid te identificeren en is daardoor belangrijk voor een efficiente teststrategie.

Dit rapport presenteert een beslisboom voor de risico-evaluatie van de zogenaamde 'moeilijke' stoffen met het Uniform Systeem voor de Evaluatie van Stoffen (USES). De beslisboom geeft praktische richtlijnen voor de beoordelende instanties om de aangemelde stoffen (zoals organometaalverbindingen, kationen, anionen, surfactanten, anorganische verbindingen, zuren, basen en stoffen zonder een beschikbare octanol/water partitiecoefficient) te evalueren. De beslisboom geeft redelijk pessimistische schattingen voor de Risico Karakteriserings Ratio van stoffen waarvoor geen octanol/water partitiecoefficient kan worden geschat of gemeten. De beslisboom vraagt alleen om een meer gedetailleerde analyse van zowel sorptie als bio-accumulatie, wanneer de voorspelde milieu-concentraties hoog genoeg zijn om een verschil te maken voor de uitkomst van de risico -evaluatie. Het rapport beveelt aan om de octanol/water partitiecoefficient van het neutrale molecule van zuren en basen te gebruiken zelfs wanneer deze moleculen als anionen of kationen aanwezig zijn bij pH 7. De aanbevelingen en suggesties in dit rapport zijn gebaseerd op de evaluatie van groot gegevensbestand met de octanol/water partitiecoefficient, de bodem sorptie coefficient en de bioconcentratie factor van pesticiden. Er wordt aangegeven dat deze richtlijnen en suggesties geldig zijn voor een groot bereik aan verschillende 'moeilijke' verbindingen. De onzekerheden die ontmoet werden bij de schatting van de bodem sorptie coefficient en de bioconcentratie factor vanuit de octanol/water partitiecoefficient werden ingeschat en hun invloed op de uitkomst van de risico evaluatie met USES 2 of EUSES werd geanalyseerd.

Om de effecten te voorspellen van giftige stoffen die zich diffuus in het milieu verspreiden is het nodig om de lokale milieucondities in kaart te brengen. Dit blijkt uit een evaluatie van resultaten uit het Nederlandse Stimuleringsprogramma Systeemgericht Ecotoxicologisch Onderzoek (SSEO) die uitgevoerd is onder leiding van het RIVM.De afgelopen zes jaar zijn op drie verontreinigde locaties in Nederland de effecten onderzocht van giftige stoffen op milieu, planten en dieren. De locaties betroffen de uitwaarden van een grote rivier (de Waal), een getijdegebied (de Biesbosch) en een veenweidegebied (nabij Vinkeveen). Op deze plekken hebben zich giftige stoffen verspreid over de omgeving. Van deze diffuse verontreinigingen werden de omvang en effecten gemeten en geanalyseerd.Uit het onderzoek blijkt dat de effecten varieerden tussen niet-waarneembaar of zeer gering tot waarneembaar en groot. De grootte van de effecten hing af van de aanwezige stoffen en hun concentraties, de eigenschappen van bodem, water of sediment op de locatie, en de gevoeligheid van planten en dieren die werden blootgesteld aan de stoffen. Dit maakt duidelijk dat milieucondities voor een deel de effecten van de stoffenmengsels bepalen.De meetmethoden en modelanalyses van het SSEO-programma blijken bruikbaar voor het beheersen van lokale risico's van verontreinigingen. Voor Nederland is het heel belangrijk om deze instrumenten op grotere schaal toe te passen gezien de vele diffuus verontreinigde locaties. Saneren is op die plekken geen oplossing. Om de risico's van deze verontreinigingen te beheren adviseert het RIVM een risicotoolbox te ontwikkelen. Toepassing daarvan is nodig voor een betere op ecologie gebaseerde effectbepaling. Dit kan uiteindelijk leiden tot een koppeling tussen stoffenbeleid en gebiedsbeheer.

Alleen digitaal beschikbaarUitgebreide samenvatting onder nummer 650010033

Er is een inventarisatie gemaakt van beschikbare RIVM-onderzoeksmiddelen om rampen waarbij gevaarlijke stoffen vrijkomen te monitoren en te bestrijden. De middelen bestaan uit meetapparatuur en rekenmodules. In de inventarisatie zijn ook onderzoeksmiddelen ondergebracht die alleen een kleine modificatie nodig hebben om ingezet te worden. Deze inventarisatie is gemaakt in het kader van het project RISPIEC (Risk Assessment for Populations during inhalation Exposure as a result of Catastrophes integrated monitoring and modelling). De doelstelling van dit project is het gereedmaken van de onderzoeksmiddelen die door het RIVM worden ingezet bij het beoordelen van de gezondheidsrisico's van rampen of calamiteiten. Binnen het RISPIEC project is ook een lijst beschikbaar van risicovolle stoffen. De selectie is gebaseerd op gezondheidseffecten en het milieurisico (stoffen die intensief gebruikt en getransporteerd worden).

In Nederland wordt de risicobeoordeling van bestrijdingsmiddelen uitgevoerd met het computermodel Uniform Systeem voor de Evaluatie van Stoffen (USES). In USES is de risicokarakterisering een deterministische schatting of puntschatting. Dit rapport toont aan hoe een probabilisitische beoordeling de beleidsmaker beter inzicht kan geven ten behoeve van het risicomanagement van bestrijdingsmiddelen. De voordelen en mogelijkheden van een probabilistsiche beoordeling worden daartoe gepresenteerd en voorzien van voorbeeldberekeningen. Dit rapport is een discussiedocument en meer onderzoek is nodig voordat een kwantitatieve onzekerheidsanalyse routinematig kan worden toegepast in de risicobeoordeling van bestrijdingsmiddelen.

Een kwantitatieve risicoschatting leverde op dat een voortijdige strefte van duizend mensen in Nederland geassocieerd is met de huidige PM10 niveaus. Lokale informatie (over het mengsel aan luchtverontreiniging en gegevens over de gezondheidstoestand van de bevolking) blijken essentieel te zijn voor het uitvoeren van een adequate risicoschatting. Een van de overblijvende vragen is bijvoorbeeld of kleinere deeltjes (PM2.5) nu gevaarlijker zijn dan PM10. Longdosimetrie modellen voor deeltjes die voor het programma zijn ontwikkeld, laten zien dat de lokale depositie en dosis in de longen van een COPD patient behoorlijk kunnen verschillen met die van een gezonde volwassene. Verontreiniging op grond van de Nederlandse en buitenlandse emissies van PM10 en precursor gassen bleek dat een deel (bijna de helft) van de Nederlandse jaargemiddelde niveaus vooralsnog niet verklaard wordt. Er is een meetprogramma gestart om de samenstelling van de ontbrekende massa en bronnen op te sporen. Er is een experimenteel inhalatie toxicologisch programma met een mobiele fijn stof concentrator ontwikkeld om de epidemiologische associaties te bevestigd te krijgen en zo meer aan de weet te komen over de causale stof fracties en hun bronnen. In-vitro testen van deeltjes op longweefsel van humane patienten laat zien dat er een grote inter-individuele variatie is in de reactie op deeltjes verzameld in verschillende groottefracties en op verschillende plaatsen in Nederland. Om de resultaten een wijdere verspreiding te geven is in het midden van 2001 een wetenschappelijke workshop gepland. De verwachte antwoorden kunnen begin 2002 tegemoet worden gezien.

Het RIVM heeft een nieuw model ontwikkeld dat de effecten van in de tijd varierende blootstelling aan bestrijdingsmiddelen op de planten- en dierenpopulatie in oppervlaktewater kan voorspellen. Voordat een bestrijdingmiddel op de markt komt, wordt gekeken naar het zogenaamde milieurisico van dit middel. Het milieurisico wordt bepaald door het vergelijken van de mate van blootstelling van planten en dieren aan het bestrijdingsmiddel met de verwachte gevoeligheid van planten en dieren voor het betreffende bestrijdingsmiddel. Het ontwikkelde model bestaat uit een combinatie van een model dat de ontwikkeling van de populatie beschrijft en een model dat een variabele mate van blootstelling combineert met de effecten daarvan op de groei en overleving van planten en dieren. Deze combinatie biedt een oplossing voor het praktische probleem dat in het laboratorium de planten en dieren niet in alle leeftijden en bij alle mate van blootstellingen kunnen worden onderzocht. Naast de werking van het model wordt in het rapport ook aangegeven welke gegevens nodig zijn om het model te kunnen gebruiken.

Hart- en vaatziekten vormen een belangrijk gezondheidsprobleem en risicofactoren komen veel voor. Voor dit proefschrift zijn de opsporing en behandeling van risicofactoren onderzocht in Nederlandse huisartsenpraktijken. Allereerst is een persoonsgerichte screeningsmethode onderzocht in Oude Pekela, een gebied met een lage sociaaleconomische status, wat is gerelateerd aan het hebben van meer risicofactoren en een lagere deelname aan preventie-activiteiten. Deze aanpak gaf een veel hogere opkomst en opbrengst dan het landelijk gepropageerde “PreventieConsult” en kan daarom bijdragen aan het verbeteren van de huidige preventieprogramma’s. Daarnaast is onderzocht of de ”AGE-reader”, een apparaat dat via UV-licht versuikerde eiwitten in de huid meet, kan bijdragen aan de opsporing van risicopatiënten. AGE-waarden bleken na drie jaar verhoogd bij mensen die reeds hart- en vaatziekten hadden doorgemaakt. De bruikbaarheid hiervan in de praktijk wordt nog verder onderzocht. Verder is gekeken naar de behandeling van risicofactoren door praktijkondersteuners in de huisartsenpraktijk. Deze behandeling bleek duidelijk effect te hebben op het risico na één jaar. Er was geen extra effect waarneembaar bij de behandelgroep waarbij na loting aanvullende thuismeting van bloeddruk, gewicht en/of lichaamsbeweging was ingezet. De kosten van risicobehandeling in de huisartsenpraktijk waren relatief laag en werden grotendeels veroorzaakt door werkverzuim ten gevolge van praktijkbezoek. De kosten van aangepaste medicatie vielen mee, terwijl dit wel gerelateerd was aan een groter eindeffect. Omdat mensen steeds jonger met risicofactoren kampen en er bezuinigd moet worden op zorgkosten, kunnen deze resultaten eraan bijdragen dat de politiek en zorgverzekeraars hierin verstandige beleidsbeslissingen nemen.

In Nederland wordt 1 op de 150 zwangerschappen gecompliceerd door een aangeboren hartafwijking bij het kind. Dit is een van de meest voorkomende oorzaken van vroegtijdige sterfte bij pasgeborenen en is steeds vaker een reden om de zwangerschap voortijdig te beëindigen. Er is weinig bekend over de oorzaken en de oorsprong van aangeboren hartafwijkingen. Smilde-Baardman heeft verschillende omgevings- en genetische risicofactoren bestudeerd om meer inzicht te krijgen in het ontstaan van aangeboren hartafwijkingen. Daarbij keek ze vooral naar factoren die mogelijk cholesterolwaarden van de moeder en/of transport van cholesterol van moeder naar foetus beïnvloeden. Een belangrijk resultaat is dat ze heeft aangetoond dat twee risicofactoren voor aangeboren hartafwijkingen bij het kind, namelijk roken en overgewicht, elkaar mogelijk versterken in het ontstaansmechanisme van hartafwijkingen (zie ook het persbericht: Rokende vrouwen met overgewicht hebben verhoogde kans op baby met aangeboren hartafwijking). Het onderzoek van Smilde-Baardman steunt de veronderstelling dat aangeboren hartafwijkingen veroorzaakt wordt door een samenspel van zowel omgevings- als genetische factoren. Toekomstig onderzoek zou zich moeten richten op de interactie tussen risicofactoren waarbij onder andere afwijkende cholesterolwaarden als een mogelijk belangrijke factor in de hartontwikkeling een rol spelen.

In Nederland wordt 1 op de 150 zwangerschappen gecompliceerd door een aangeboren hartafwijking bij het kind. Dit is een van de meest voorkomende oorzaken van vroegtijdige sterfte bij pasgeborenen en is steeds vaker een reden om de zwangerschap voortijdig te beëindigen. Er is weinig bekend over de oorzaken en de oorsprong van aangeboren hartafwijkingen. Smilde-Baardman heeft verschillende omgevings- en genetische risicofactoren bestudeerd om meer inzicht te krijgen in het ontstaan van aangeboren hartafwijkingen. Daarbij keek ze vooral naar factoren die mogelijk cholesterolwaarden van de moeder en/of transport van cholesterol van moeder naar foetus beïnvloeden. Een belangrijk resultaat is dat ze heeft aangetoond dat twee risicofactoren voor aangeboren hartafwijkingen bij het kind, namelijk roken en overgewicht, elkaar mogelijk versterken in het ontstaansmechanisme van hartafwijkingen (zie ook het persbericht: Rokende vrouwen met overgewicht hebben verhoogde kans op baby met aangeboren hartafwijking). Het onderzoek van Smilde-Baardman steunt de veronderstelling dat aangeboren hartafwijkingen veroorzaakt wordt door een samenspel van zowel omgevings- als genetische factoren. Toekomstig onderzoek zou zich moeten richten op de interactie tussen risicofactoren waarbij onder andere afwijkende cholesterolwaarden als een mogelijk belangrijke factor in de hartontwikkeling een rol spelen.

In Nederland wordt 1 op de 150 zwangerschappen gecompliceerd door een aangeboren hartafwijking bij het kind. Dit is een van de meest voorkomende oorzaken van vroegtijdige sterfte bij pasgeborenen en is steeds vaker een reden om de zwangerschap voortijdig te beëindigen. Er is weinig bekend over de oorzaken en de oorsprong van aangeboren hartafwijkingen. Smilde-Baardman heeft verschillende omgevings- en genetische risicofactoren bestudeerd om meer inzicht te krijgen in het ontstaan van aangeboren hartafwijkingen. Daarbij keek ze vooral naar factoren die mogelijk cholesterolwaarden van de moeder en/of transport van cholesterol van moeder naar foetus beïnvloeden. Een belangrijk resultaat is dat ze heeft aangetoond dat twee risicofactoren voor aangeboren hartafwijkingen bij het kind, namelijk roken en overgewicht, elkaar mogelijk versterken in het ontstaansmechanisme van hartafwijkingen (zie ook het persbericht: Rokende vrouwen met overgewicht hebben verhoogde kans op baby met aangeboren hartafwijking). Het onderzoek van Smilde-Baardman steunt de veronderstelling dat aangeboren hartafwijkingen veroorzaakt wordt door een samenspel van zowel omgevings- als genetische factoren. Toekomstig onderzoek zou zich moeten richten op de interactie tussen risicofactoren waarbij onder andere afwijkende cholesterolwaarden als een mogelijk belangrijke factor in de hartontwikkeling een rol spelen.

Hart- en vaatziekten vormen een belangrijk gezondheidsprobleem en risicofactoren komen veel voor. Voor dit proefschrift zijn de opsporing en behandeling van risicofactoren onderzocht in Nederlandse huisartsenpraktijken. Allereerst is een persoonsgerichte screeningsmethode onderzocht in Oude Pekela, een gebied met een lage sociaaleconomische status, wat is gerelateerd aan het hebben van meer risicofactoren en een lagere deelname aan preventie-activiteiten. Deze aanpak gaf een veel hogere opkomst en opbrengst dan het landelijk gepropageerde “PreventieConsult” en kan daarom bijdragen aan het verbeteren van de huidige preventieprogramma’s. Daarnaast is onderzocht of de ”AGE-reader”, een apparaat dat via UV-licht versuikerde eiwitten in de huid meet, kan bijdragen aan de opsporing van risicopatiënten. AGE-waarden bleken na drie jaar verhoogd bij mensen die reeds hart- en vaatziekten hadden doorgemaakt. De bruikbaarheid hiervan in de praktijk wordt nog verder onderzocht. Verder is gekeken naar de behandeling van risicofactoren door praktijkondersteuners in de huisartsenpraktijk. Deze behandeling bleek duidelijk effect te hebben op het risico na één jaar. Er was geen extra effect waarneembaar bij de behandelgroep waarbij na loting aanvullende thuismeting van bloeddruk, gewicht en/of lichaamsbeweging was ingezet. De kosten van risicobehandeling in de huisartsenpraktijk waren relatief laag en werden grotendeels veroorzaakt door werkverzuim ten gevolge van praktijkbezoek. De kosten van aangepaste medicatie vielen mee, terwijl dit wel gerelateerd was aan een groter eindeffect. Omdat mensen steeds jonger met risicofactoren kampen en er bezuinigd moet worden op zorgkosten, kunnen deze resultaten eraan bijdragen dat de politiek en zorgverzekeraars hierin verstandige beleidsbeslissingen nemen.

Wereldwijd hebben steeds meer mensen risicofactoren voor hart-en vaatziekten (HVZ). De optelsom van alle risicofactoren bij een individu geeft een beeld van iemand’s HVZ risicoprofiel en kan met behulp van een risicoscore worden berekend. Dit proefschrift beschrijft een scala aan risicofactoren voor HVZ die ook verband houden met een slechtere functie van de hersenen en/of de nieren. Overlappende risicofactoren bleken leeftijd, roken en suikerziekte. Deze factoren waren reeds bij jong volwassenen van belang. Dit proefschrift draagt bij aan het gedachtegoed dat het zinvol is om te investeren in een gezonde leefstijl en daarmee je HVZ risicoprofiel zo laag mogelijk te houden. Daarom vergeleken we het geheugen van personen die een cholesterolverlager gebruikten met personen zonder cholesterolverlager, maar we zagen hiervan geen beschermende invloed. Voor de toekomst is het dus interessant te onderzoeken in hoeverre het geheugen te beschermen is door het voorkómen of behandelen van (meerdere) risicofactoren, en of dit op jonge leeftijd en/of bij oudere personen verschilt. Daarnaast geeft dit proefschrift weer dat patiënten die al een verminderde nierfunctie hebben extra kwetsbaar zijn, onder andere voor bijwerkingen van medicijnen. De introductie van een alarmeringssysteem waarbij ook de eigen apotheker van patiënten automatisch een seintje kreeg bij een verminderde nierfunctie, hielp het aantal medicatiefouten te verminderen. Mensen met nierfalen hebben extra aandacht nodig van hun arts en apotheker om bijwerkingen te voorkomen. Als (bestaande) patiëntgegevens zoals de nierfunctie en medicijngebruik breder beschikbaar zouden zijn voor verschillende zorgverleners (bv Elektronisch Patienten Dossier (EPD)), zou dit de medicatieveiligheid naar alle waarschijnlijkheid verbeteren.

Wereldwijd hebben steeds meer mensen risicofactoren voor hart-en vaatziekten (HVZ). De optelsom van alle risicofactoren bij een individu geeft een beeld van iemand’s HVZ risicoprofiel en kan met behulp van een risicoscore worden berekend. Dit proefschrift beschrijft een scala aan risicofactoren voor HVZ die ook verband houden met een slechtere functie van de hersenen en/of de nieren. Overlappende risicofactoren bleken leeftijd, roken en suikerziekte. Deze factoren waren reeds bij jong volwassenen van belang. Dit proefschrift draagt bij aan het gedachtegoed dat het zinvol is om te investeren in een gezonde leefstijl en daarmee je HVZ risicoprofiel zo laag mogelijk te houden. Daarom vergeleken we het geheugen van personen die een cholesterolverlager gebruikten met personen zonder cholesterolverlager, maar we zagen hiervan geen beschermende invloed. Voor de toekomst is het dus interessant te onderzoeken in hoeverre het geheugen te beschermen is door het voorkómen of behandelen van (meerdere) risicofactoren, en of dit op jonge leeftijd en/of bij oudere personen verschilt. Daarnaast geeft dit proefschrift weer dat patiënten die al een verminderde nierfunctie hebben extra kwetsbaar zijn, onder andere voor bijwerkingen van medicijnen. De introductie van een alarmeringssysteem waarbij ook de eigen apotheker van patiënten automatisch een seintje kreeg bij een verminderde nierfunctie, hielp het aantal medicatiefouten te verminderen. Mensen met nierfalen hebben extra aandacht nodig van hun arts en apotheker om bijwerkingen te voorkomen. Als (bestaande) patiëntgegevens zoals de nierfunctie en medicijngebruik breder beschikbaar zouden zijn voor verschillende zorgverleners (bv Elektronisch Patienten Dossier (EPD)), zou dit de medicatieveiligheid naar alle waarschijnlijkheid verbeteren.

Wereldwijd hebben steeds meer mensen risicofactoren voor hart-en vaatziekten (HVZ). De optelsom van alle risicofactoren bij een individu geeft een beeld van iemand’s HVZ risicoprofiel en kan met behulp van een risicoscore worden berekend. Dit proefschrift beschrijft een scala aan risicofactoren voor HVZ die ook verband houden met een slechtere functie van de hersenen en/of de nieren. Overlappende risicofactoren bleken leeftijd, roken en suikerziekte. Deze factoren waren reeds bij jong volwassenen van belang. Dit proefschrift draagt bij aan het gedachtegoed dat het zinvol is om te investeren in een gezonde leefstijl en daarmee je HVZ risicoprofiel zo laag mogelijk te houden. Daarom vergeleken we het geheugen van personen die een cholesterolverlager gebruikten met personen zonder cholesterolverlager, maar we zagen hiervan geen beschermende invloed. Voor de toekomst is het dus interessant te onderzoeken in hoeverre het geheugen te beschermen is door het voorkómen of behandelen van (meerdere) risicofactoren, en of dit op jonge leeftijd en/of bij oudere personen verschilt. Daarnaast geeft dit proefschrift weer dat patiënten die al een verminderde nierfunctie hebben extra kwetsbaar zijn, onder andere voor bijwerkingen van medicijnen. De introductie van een alarmeringssysteem waarbij ook de eigen apotheker van patiënten automatisch een seintje kreeg bij een verminderde nierfunctie, hielp het aantal medicatiefouten te verminderen. Mensen met nierfalen hebben extra aandacht nodig van hun arts en apotheker om bijwerkingen te voorkomen. Als (bestaande) patiëntgegevens zoals de nierfunctie en medicijngebruik breder beschikbaar zouden zijn voor verschillende zorgverleners (bv Elektronisch Patienten Dossier (EPD)), zou dit de medicatieveiligheid naar alle waarschijnlijkheid verbeteren.

Hart- en vaatziekten vormen een belangrijk gezondheidsprobleem en risicofactoren komen veel voor. Voor dit proefschrift zijn de opsporing en behandeling van risicofactoren onderzocht in Nederlandse huisartsenpraktijken. Allereerst is een persoonsgerichte screeningsmethode onderzocht in Oude Pekela, een gebied met een lage sociaaleconomische status, wat is gerelateerd aan het hebben van meer risicofactoren en een lagere deelname aan preventie-activiteiten. Deze aanpak gaf een veel hogere opkomst en opbrengst dan het landelijk gepropageerde “PreventieConsult” en kan daarom bijdragen aan het verbeteren van de huidige preventieprogramma’s. Daarnaast is onderzocht of de ”AGE-reader”, een apparaat dat via UV-licht versuikerde eiwitten in de huid meet, kan bijdragen aan de opsporing van risicopatiënten. AGE-waarden bleken na drie jaar verhoogd bij mensen die reeds hart- en vaatziekten hadden doorgemaakt. De bruikbaarheid hiervan in de praktijk wordt nog verder onderzocht. Verder is gekeken naar de behandeling van risicofactoren door praktijkondersteuners in de huisartsenpraktijk. Deze behandeling bleek duidelijk effect te hebben op het risico na één jaar. Er was geen extra effect waarneembaar bij de behandelgroep waarbij na loting aanvullende thuismeting van bloeddruk, gewicht en/of lichaamsbeweging was ingezet. De kosten van risicobehandeling in de huisartsenpraktijk waren relatief laag en werden grotendeels veroorzaakt door werkverzuim ten gevolge van praktijkbezoek. De kosten van aangepaste medicatie vielen mee, terwijl dit wel gerelateerd was aan een groter eindeffect. Omdat mensen steeds jonger met risicofactoren kampen en er bezuinigd moet worden op zorgkosten, kunnen deze resultaten eraan bijdragen dat de politiek en zorgverzekeraars hierin verstandige beleidsbeslissingen nemen.

In de Europese Unie worden er voor prioritaire stoffen risicobeoordelingen uitgevoerd. De resultaten hiervan worden gepubliceerd in 'risk assessment reports'. De in deze rapporten berekende Predicted No Effect Concentrations (PNECs) worden afgeleid op een manier die vergelijkbaar is met de afleiding van het in Nederland gebruikte Maximum Toelaatbaar Risiconiveau (MTR). De Stuurgroep Integrale Normstelling heeft besloten PNEC-waarden te beschouwen als voldoende wetenschappelijke basis voor de onderbouwing van Nederlandse milieurisicogrenzen. In dit rapport worden de verschillen tussen de afleiding van de Europese PNECs en de Nederlandse MTRs op een rij gezet en worden voorstellen gedaan om deze verschillen te overbruggen. Daarna wordt de wijze waarop de PNEC-waarden worden vertaald in Nederlandse milieurisicogrenzen nader belicht. De minimale eisen voor de verslaglegging worden gegeven en besloten wordt met een overzicht van reeds eerder voorgestelde milieurisicogrenzen op basis van Europese PNECs.

Risico's van nieuwe en bestaande stoffen en van biociden worden in Europa beoordeeld aan de hand van het Technical Guidance Document (TGD) van de Europese Commissie. De Kaderrichtlijn Water verwijst naar de TGD voor het afleiden van waternormen. Daarnaast is in opdracht van de Europese Commissie het Fraunhofer rapport (FHI rapport) afgeleid van de TGD voor de normafleiding voor water. In onderhavig rapport worden de twee richtsnoeren vergeleken om verschillen in normafleiding te bestuderen. Verschillen in kaders, doelstellingen en methodologie worden beschreven, evenals verschillen van meer technische aard. De risicobeoordeling volgens de TGD omvat beoordeling van effecten, beoordeling van blootstelling en risicokarakterisering. De beoordeling van milieu-effecten bleek grotendeels overeen te komen met de normstelling volgens het FHI rapport. De verschillen waren voornamelijk van technische aard. De keuze voor de waternorm volgens het FHI rapport zou voor sommige stoffen echter kunnen leiden tot een lagere waarde dan de veilige waterconcentratie volgens de TGD. Volgens de Fraunhofer methode worden namelijk veilige waterconcentraties afgeleid van veilige doses of concentraties voor predatoren en mensen, terwijl volgens de TGD alleen een veilige waterconcentratie voor waterorganismen wordt berekend. Daarnaast bepaalt de risicobeoordeling volgens de TGD blootstelling via alle relevante routes, terwijl het FHI rapport alleen de waterroute in acht neemt. Het is daardoor theoretisch mogelijk dat de waternorm mens en dier niet voldoende beschermt tegen stoffen die voornamelijk via lucht of voedsel worden ingenomen.

Bij dit rapport hoort een CD-ROM met het software programma ETX 2.0 Programma ook beschikbaar op / Software also available at: ETX site

DGM/SVS

De Interventiewaarde voor bodem, sediment en grondwater is gebaseerd op een integratie van onafhankelijk afgeleide humaan toxicologische Ernstig Risico Concentraties of SRChuman en ecotoxicologische Ernstig Risico Concentraties of SRCeco. Dit rapport presenteert voorstellen voor herziene SRCeco voor de eerste serie stoffen. Voor stoffen, waarvoor MTRs/VRs zijn afgeleid tussen 1990 en nu, zijn dezelfde gegevens gebruikt om de SRCeco af te leiden. Samen met de afleiding van de SRCeco is ook een nieuwe MTR waarde afgeleid, in overeenstemming met de meest recente richtlijnen, zoals samengevat in dit rapport. De informatie in dit rapport wordt gebruikt in de technische evaluatie van de Interventiewaarden voorbodem, sediment en grondwater, RIVM rapport 711701 023.

Annex RIVM rapport 711701020

Dit rapport is de handleiding voor het afleiden van milieurisicogrenzen die worden gebruikt in het Nederlandse milieubeleid. Het rapport is een herziening van de INS-handleiding uit 2001. Nederland onderscheidt vier milieurisicogrenzen: het verwaarloosbaar risiconiveau (VR), het maximaal toelaatbaar risiconiveau (MTR), het ernstig risiconiveau (ER) en de maximaal toelaatbare concentratie voor ecosystemen (MACeco). Welke basisgegevens zijn nodig voor het afleiden van een milieurisicogrens? De handleiding geeft dit overzicht en beschrijft hoe deze literatuurgegevens moeten worden geevalueerd op juistheid en bruikbaarheid. Vervolgens wordt de methodiek voor het afleiden van milieurisicogrenzen beschreven, inclusief de benodigde berekeningen. Voor water en sediment is deze gelijk aan de methodiek zoals voorgeschreven voor de Europese Kaderrichtlijn Water. Voor bodem is direct aangesloten op de technical guidance documenten (TGD) voor EU risicobeoordelingen van nieuwe en bestaande stoffen en biociden. De overige milieurisicogrenzen, bijvoorbeeld het VR en het ER, zijn onderdeel van het Nederlandse milieubeleid en voor de afleiding van deze risicogrenzen worden aparte procedures beschreven.

Summary van dit rapport verschenen onder nummer 601785004

Dit rapport is summary van 601785003

De levensverwachting van patiënten met een ernstige psychiatrische aandoening (EPA) is gemiddeld 13 tot 30 jaar korter dan die van de algemene bevolking. Dit komt voornamelijk door een vergroot risico op lichamelijke ziekten, zoals hart- en vaatziekten en suikerziekte. Uit onze studie blijkt dat de organisatie van de gezondheidszorg niet goed aansluit bij de beperkingen van deze patiënten. Ambulante EPA patiënten, naasten, huisartsen en medewerkers in de geestelijke gezondheidszorg gaven in deze studie aan wat zij als barrière ervoeren voor goede lichamelijke zorg. Zo hebben patiënten met een EPA een verminderd vermogen om op een adequate manier om hulp te vragen. Daarnaast bleek dat er een gebrek is aan een structurele professionele samenwerking en een heldere taakverdeling tussen de geestelijke gezondheidszorg en huisartsen. In mijn proefschrift geef ik een overzicht van praktische beleidsadviezen ter verbetering van een structurele samenwerking. Eerdergenoemde belangengroepen hebben hier overeenstemming over bereikt. Eén van de beleidsadviezen is dat de geestelijke gezondheidszorg de lichamelijke gezondheid en gezondheidsvaardigheden van EPA patiënten in kaart moet brengen, zodat dit onderdeel wordt van de zorg voor de gevolgen van een psychiatrische ziekte. Dit kan door middel van het ‘gezondheidsonderzoek’: een combinatie van een interview, laboratoriumonderzoek en informatie van de apotheek en huisarts. Onze studie toont aan dat een gezondheidsonderzoek bij ambulante EPA patiënten tegen een redelijke prijs belangrijke ziekten in kaart brengt die eerder onbekend waren bij de huisarts. Daarnaast biedt het handvatten om advies op maat te geven aan patiënten.

Posttraumatische stress stoornis (PTSS) na de bevalling komt voor bij 1 procent van de vrouwen die in Nederland bevallen, liet een onderzoek onder 428 vrouwen zien. Negen procent van de vrouwen vindt de bevalling een traumatische ervaring. PTSS symptomen komen vaker voor na een ongeplande (spoed)keizersnede, bij vrouwen die veel pijn hebben ervaren en moeilijk met stress kunnen omgaan. Gecorrigeerd voor interventies en gecompliceerde bevallingen, is er geen verschil in PTSS tussen thuis- en ziekenhuisbevallingen. Vrouwen met ernstige vroege pre-eclampsie (zwangerschapsvergiftiging) of PPROM (voortijdig breken van de vliezen) zouden standaard gescreend moeten worden op PTSS na de bevalling, aangezien de tweede studie bij 14 procent van de 110 deelnemende vrouwen PTSS vaststelde. Deze vrouwen waren niet vaker depressief dan de 65 gezonde zwangere deelnemers. PTSS komt vaker voor bij depressieve klachten voor of tijdens de zwangerschap en na overlijden van de baby. Vijftien maanden postpartum heeft 11 procent van de vrouwen die pre-eclampsie hadden (nog steeds) PTSS. Partners kunnen postpartum ook PTSS ontwikkelen. Er is een sterke correlatie tussen de vrouw en haar partner in de ernst van de PTSS symptomen (r=0.62). Dit pleit ervoor om ook oog te hebben voor het psychisch welbevinden van partners. Er is nauwelijks onderzoek gedaan naar een effectieve behandeling van PTSS na de bevalling. Een pilot study laat zien dat eye-movement desensitization and reprocessing (EMDR) resulteert in reductie van PTSS symptomen, vertrouwen geeft om een vaginale baring aan te durven, en bijdraagt aan een positief verloop van de volgende bevalling.

De levensverwachting van patiënten met een ernstige psychiatrische aandoening (EPA) is gemiddeld 13 tot 30 jaar korter dan die van de algemene bevolking. Dit komt voornamelijk door een vergroot risico op lichamelijke ziekten, zoals hart- en vaatziekten en suikerziekte. Uit onze studie blijkt dat de organisatie van de gezondheidszorg niet goed aansluit bij de beperkingen van deze patiënten. Ambulante EPA patiënten, naasten, huisartsen en medewerkers in de geestelijke gezondheidszorg gaven in deze studie aan wat zij als barrière ervoeren voor goede lichamelijke zorg. Zo hebben patiënten met een EPA een verminderd vermogen om op een adequate manier om hulp te vragen. Daarnaast bleek dat er een gebrek is aan een structurele professionele samenwerking en een heldere taakverdeling tussen de geestelijke gezondheidszorg en huisartsen. In mijn proefschrift geef ik een overzicht van praktische beleidsadviezen ter verbetering van een structurele samenwerking. Eerdergenoemde belangengroepen hebben hier overeenstemming over bereikt. Eén van de beleidsadviezen is dat de geestelijke gezondheidszorg de lichamelijke gezondheid en gezondheidsvaardigheden van EPA patiënten in kaart moet brengen, zodat dit onderdeel wordt van de zorg voor de gevolgen van een psychiatrische ziekte. Dit kan door middel van het ‘gezondheidsonderzoek’: een combinatie van een interview, laboratoriumonderzoek en informatie van de apotheek en huisarts. Onze studie toont aan dat een gezondheidsonderzoek bij ambulante EPA patiënten tegen een redelijke prijs belangrijke ziekten in kaart brengt die eerder onbekend waren bij de huisarts. Daarnaast biedt het handvatten om advies op maat te geven aan patiënten.

CT-screening longkanker ook waardevol voor hart- en vaatziekten Een CT-scan voor longkanker geeft niet alleen belangrijke kwantitatieve informatie over longnodulen, maar ook over kransslagaderverkalking, emfyseem (een bepaalde longziekte) en wanddikte van de perifere luchtwegen. De scan kan met andere woorden drie belangrijke doodsoorzaken (longkanker, hart- en vaatziekten en COPD) tegelijk opsporen. Dat concludeert Xueqian Xie in een onderzoek naar de betrouwbaarheid van CT biomarkers. Xie stelt dat de bekende risicofactoren voor longkanker, veroudering en roken, ook belangrijke risicofactoren zijn voor hart- en vaatziekten en voor chronisch obstructieve longziekte (COPD). Hij ging na hoe één test kwantitatieve informatie kan geven over alle drie soorten ziekten. Zijn onderzoek laat zien dat longnodules met een diameter van ten minste vijf millimeter met een lage dosis CT opgespoord kunnen worden. Ook concludeert Xie dat een toename in kransslagaderverkalking (uitgedrukt in een kalkscore) gerelateerd is aan een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Tot slot stelt de promovendus dat er een aantoonbare correlatie bestaat tussen longfunctie en emfyseem en tussen de wanddikte van de perifere luchtwegen en luchtwegsymptomen in rokers. Deze bevindingen vormen volgens hem het bewijs dat CT-screening nuttig kan zijn om meerdere, potentieel dodelijke ziektes in een vroeg stadium op te sporen.

Dit proefschrift laat zien dat het carnosinase-1 gen (CNDP1) voorspellend is voor het risico op eindstadium nierfalen bij patiënten met type 1 diabetes. In tegenstelling tot de bevindingen van cross-sectionele studies bij patiënten met type 2 diabetes, blijkt de homozygote variant voor het laagste aantal leucines (5L-5L) in het CNDP1 gen niet te beschermen tegen achteruitgang van nierfunctie bij patiënten met type 2 diabetes. Vrouwen met 5L-5L lijken een verhoogd risico op cardiovasculaire mortaliteit te hebben vergeleken met vrouwen met andere varianten. Deze bevinding kan van invloed zijn geweest op de resultaten van cross-sectionele studies. Prospectief onderzoek is noodzakelijk om een beter inzicht te krijgen in de rol van het CNDP1 gen bij diabetische nefropathie. De rol van ACE I/D SNP als genetische risicofactor voor het ontwikkelen van albuminurie bij patiënten met type 2 diabetes kunnen aantonen. Een recent beschreven SNP in het CCR2 (CCR2 V64I) is echter niet voorspellend gebleken voor het risico op het ontstaan van albuminurie. Analyse van eiwitten en collageenfragmenten in de urine (urine-proteomics) is een bruikbare diagnostische methode voor diabetische nefropathie in vroeg stadium. Hierdoor is het in de toekomst wellicht mogelijk om patiënten met diabetes en een verhoogd risico op nefropathie tijdig te behandelen. De laatste conclusie van dit proefschrift luidt dat er geen bewijs is voor het gebruik van benfotiamine (een vitamine B1 derivaat) bij patiënten met type 2 diabetes, omdat het niet leidt tot vermindering van albuminurie of andere markers van nierschade.

De kwaliteit van de vroegopsporing van psychosociale problemen bij jonge kinderen door de Jeugd Gezondheidszorg (JGZ) kan beter. TNO-onderzoeker Meinou Theunissen stelde vast welke vragenlijsten de opsporing van psychosociale problemen kunnen verbeteren bij kinderen in de leeftijd van 0-4 jaar. “Implementatie van de vragenlijsten betekent dat de JGZ goede instrumenten krijgt om te onderscheiden bij welke kinderen op die leeftijd psychosociale problemen bestaan. Nu herkennen de medewerkers maar de helft van de kinderen met problemen. De vragenlijsten kunnen de vroegopsporing echt verbeteren”, aldus Theunissen. Zij promoveert op 17 juni 2013 aan de Rijksuniversiteit Groningen. De vragenlijsten worden door de ouders/verzorgers ingevuld en zijn gericht op het opsporen van probleemgedrag bij jonge kinderen, zoals moeilijk contact kunnen maken, hyperactiviteit, angst, agressiviteit, moeilijke omgang met leeftijdsgenoten, en teruggetrokken gedrag. Vroegopsporing Jeugdartsen en verpleegkundigen van de JGZ zien bijna alle kinderen van 0-4 jaar op consultatiebureaus. Door hun regelmatige contacten met ouders en kinderen zijn zij heel belangrijk voor de vroegopsporing van psychosociale problemen bij kinderen. Die vroegopsporing bij jonge kinderen kan nog steeds beter. Een aantal eerdere pogingen om landelijk tot een betere opsporing te komen had onvoldoende succes, stelde Theunissen vast. Validiteit van de vragenlijsten In haar onderzoek vergeleek Theunissen verschillende vragenlijsten met elkaar. “Een vragenlijst moet goed onderscheid kunnen maken tussen gewoon en afwijkend gedrag”, vertelt Theunissen. Ze gebruikte gegevens van een groot aantal consultatiebureaus in Nederland. Daarmee stelde ze vast welke vragenlijsten psychosociale problemen goed kunnen meten en ging ze na in hoeverre het gebruik van deze vragenlijsten de opsporing bij 0-4 jarigen door de JGZ kan verbeteren. Implementatie Theunissen adviseert op basis van haar resultaten de vragenlijsten die het best uit haar onderzoek komen landelijk in de JGZ te implementeren. Daarmee kunnen kinderen van 2-4 goed worden onderzocht. Theunissen concludeert dat de JGZ bij de signalering niet alleen kan vertrouwen op het klinisch oordeel van de Jeugdarts of verpleegkundige, maar daarvoor goede, gevalideerde vragenlijsten moet gebruiken. Tegelijkertijd stelt Theunissen ook vast dat voor kinderen van 6 en 14 maanden geen van de onderzochte vragenlijsten de opsporing verbeterde.

Posttraumatische stress stoornis (PTSS) na de bevalling komt voor bij 1 procent van de vrouwen die in Nederland bevallen, liet een onderzoek onder 428 vrouwen zien. Negen procent van de vrouwen vindt de bevalling een traumatische ervaring. PTSS symptomen komen vaker voor na een ongeplande (spoed)keizersnede, bij vrouwen die veel pijn hebben ervaren en moeilijk met stress kunnen omgaan. Gecorrigeerd voor interventies en gecompliceerde bevallingen, is er geen verschil in PTSS tussen thuis- en ziekenhuisbevallingen. Vrouwen met ernstige vroege pre-eclampsie (zwangerschapsvergiftiging) of PPROM (voortijdig breken van de vliezen) zouden standaard gescreend moeten worden op PTSS na de bevalling, aangezien de tweede studie bij 14 procent van de 110 deelnemende vrouwen PTSS vaststelde. Deze vrouwen waren niet vaker depressief dan de 65 gezonde zwangere deelnemers. PTSS komt vaker voor bij depressieve klachten voor of tijdens de zwangerschap en na overlijden van de baby. Vijftien maanden postpartum heeft 11 procent van de vrouwen die pre-eclampsie hadden (nog steeds) PTSS. Partners kunnen postpartum ook PTSS ontwikkelen. Er is een sterke correlatie tussen de vrouw en haar partner in de ernst van de PTSS symptomen (r=0.62). Dit pleit ervoor om ook oog te hebben voor het psychisch welbevinden van partners. Er is nauwelijks onderzoek gedaan naar een effectieve behandeling van PTSS na de bevalling. Een pilot study laat zien dat eye-movement desensitization and reprocessing (EMDR) resulteert in reductie van PTSS symptomen, vertrouwen geeft om een vaginale baring aan te durven, en bijdraagt aan een positief verloop van de volgende bevalling.

Dit proefschrift richt zich op risicocommunicatie over bijwerkingen van geneesmiddelen. Nadat geneesmiddel op de markt worden toegelaten kunnen zich ernstige veiligheidsproblemen voordoen, mogelijk leidend tot ziekenhuisopnamen, handicaps, of zelfs overlijden van patiënten. Zorgverleners worden van deze bijwerkingen op de hoogte gebracht door middel van papieren waarschuwingsbrieven; zogenaamde Direct Healthcare Professional Communications (DHPC’s). DHPC’s zijn hierin echter niet altijd succesvol. Naar aanleiding van een derde van de DHPC’s trad een aanzienlijke daling op in het lange termijn gebruik van de geneesmiddelen. DHPC’s bleken voornamelijk effectief in geval van goed gestructureerde informatie, en bij zeer ernstige bijwerkingen. Zorgverleners gaven er de voorkeur aan om informatie over bijwerkingen via e-mail te ontvangen van een onafhankelijke bron. Een extra e-mail die werd verzonden door het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen bleek het effect van de schriftelijke DHPC te versterken. Zorgverleners waren beter op de hoogte van de desbetreffende bijwerking en ondernamen vaker actie naar aanleiding van de kwestie. Risicocommunicatie over bijwerkingen van geneesmiddelen moet worden verbeterd door meerdere factoren aan te pakken. Communicatiemethoden dienen verbeterd te worden, bijvoorbeeld door te communiceren via nieuwe kanalen als e-mail en via onafhankelijke bronnen. Zorgverleners en beroepsverenigingen dienen betrokken te worden bij het opstellen van de waarschuwingsbrieven.Daarnaast moet bepaald worden op welk punt een DHPC voldoende effectief kan worden beschouwd. Evaluatie van veiligheidswaarschuwingen is alleen nuttig wanneer drempels worden gesteld en aanvullende maatregelen wordt gevraagd wanneer een dergelijke drempel niet is bereikt. Momenteel heeft de DHPC een duidelijke toegevoegde waarde, maar toekomstige ontwikkelingen zullen moeten worden gemonitord.

Het is de vraag of de huidige behandelstrategieën bij patiënten met diabetes die ouder zijn dan 75 jaar, altijd de juiste zijn. Bij deze groep is de behandeling slecht onderbouwd en zijn nadelige effecten van de behandeling niet uit te sluiten. De behandeling van diabetes en van andere risicofactoren voor hart- en vaatziekten kan bij veel patiënten ouder dan 75 jaar minder streng zijn. Deze conclusie trekt onderzoeker Hans van Hateren uit een langlopende studie bij het Diabetes Kenniscentrum in Zwolle. Hij promoveert op woensdag 13 februari aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het aantal patiënten met diabetes is hoog en neemt de komende jaren nog verder toe. Ruim een kwart van deze patiënten is ouder dan 75 jaar. Juist van deze groep is weinig bekend over het effect van glucoseregulatie of bloeddrukverlaging. Het nut hiervan is onomstreden bij jongere patiënten. Maar in grote wetenschappelijke studies zijn patiënten ouder dan 75 jaar vaak niet of onvoldoende vertegenwoordigd. Daarom is het de vraag of de huidige behandelstrategieën van toepassing zijn op deze groeiende groep patiënten. Met zijn onderzoek wil Van Hateren de behandeling van diabetes bij patiënten ouder dan 75 jaar meer wetenschappelijk onderbouwen. Andere consequenties risicofactoren Uit zijn onderzoek blijkt dat voor oudere patiënten met diabetes traditionele risicofactoren voor hart- en vaatziekten (bloeddruk, cholesterol en glycemische regulatie) andere consequenties hebben dan bij jongere patiënten. Zo hebben ouderen met een verhoogde bloeddruk juist een betere levensverwachting. Het is dan ook niet precies bekend in welke mate zij behandelingen moeten krijgen om bloeddruk, cholesterol en suikerwaardes te verlagen. Terwijl er weinig bewijs is voor gunstige effecten van medicatie, is het juist deze groep die het meest wordt behandeld. Informeren naar duizeligheid Van Hateren concludeert verder dat bloeddrukdaling bij het gaan staan (orthostatische hypotensie) erg vaak voorkomt bij ouderen met diabetes; dit vormt een risico op vallen. Een dergelijke bloeddrukdaling wordt ook gezien als een bijwerking van bloeddrukverlagende medicatie. Hij adviseert om bij deze groep vaker actief te informeren naar klachten van duizeligheid, omdat dit veel eenvoudiger is dan het meten van orthostatische hypotensie. Doel behandeling individueel bepalen Van Hateren komt tot de conclusie dat het bij oudere patiënten erg belangrijk is om te kijken naar het doel van de behandeling. Hij vraagt zich daarbij af of het zin heeft te streven naar een zo laag mogelijk risico van hart- en vaatziekten of dat het zinvoller is te streven naar een optimale kwaliteit van leven. De geschatte levensverwachting en kwetsbaarheid van de ouderen zijn hierbij belangrijke factoren om te overwegen. Van Hateren bepleit nadrukkelijk de noodzaak van het individualiseren van behandeldoelen en streefwaarden.