Search

This paper offers a new reading of Q 2:58–59 by way of Muqātil ibn Sulaymān's Tafsīr and its use of the Hebrew Bible and Jewish or possibly Christian traditions. While the scholarly study of the Qurʾān in its late antique context has often been ambivalent toward medieval Arabic tafsīr, this paper uses the testimony of the tafsīr corpus on a single mysterious passage to reconstruct a plausible meaning in its original Qurʾānic milieu and shed light on the exegetical intimacies of Jews, Christians, and Muslims in the first Hijri centuries. Q 2:58–59 contain a puzzling pericope about God punishing the Israelites because they substituted one word, which God had commanded them to say, with another. The word God commanded them to say, ḥiṭṭa, does not represent any Arabic word that makes good sense in context. The word they substituted is never specified. Later Arabic exegetes were thus puzzled by the passage and proposed many different solutions. The paper closely analyzes Muqātil ibn Sulaymān's reading of the relevant passage in light of biblical intertexts and Jewish or Christian traditions, yielding an interpretation of this passage with reference to a perfidious pun on the words for "sin" and "grain" that works in Aramaic or possibly Hebrew, but not in Arabic. [ABSTRACT FROM AUTHOR]

In his autobiography the Moroccan Sufi Aḥmad Ibn ‘Ajība cites an incident in which his saintly grandmother gives a command to a snake and the reptile fulfils the lady’s order. Undoubtedly, the story demonstrates the special powers granted to the saintly woman, but is the snake she interacts with also special? Or do natural entities in general understand and know more than we ordinarily think? Whereas the Qur’ān repeatedly emphasises the “animated quality of nature,” portraying the conscious, knowing and even wise cosmos, the works of exegesis often interpret such verses metaphorically (majāz) as eloquent expressions of God’s power and universal submission to it. How to reconcile this widespread figurative understanding with the numerous Sufi accounts of the alive, knowing, and understanding cosmos (similar to the incident mentioned by Ibn ‘Ajība)? To answer this question and more broadly, to reflect upon the understudied issue of cosmic subjectivity in the Sufi works of tafsīr, this article looks into Ibn ‘Ajība’s Qur’ānic commentary al-Baḥr al-Madīd (The Immense Ocean), which masterfully blends exoteric and esoteric approaches to the scripture and which is aimed at general public (rather than the initiates on the Sufi path). Whereas the Sufi master himself clearly perceives everything in creation as an understanding subject, he also succeeds in seamlessly bringing together various interpretations (including purely metaphorical readings), recognising their validity and suitability for different audiences. The highest level, however, is to realise that the literal meaning of the Qur’ānic description of the cosmos accurately captures the aspects of reality hidden from senses: the spiritually enlightened actually “see” with the eye of baṣīra that the cosmos is alive, conscious, and knowledgeable, and that everything in it is ultimately a vessel manifesting Divine names.

This article explores the history of the Türkenbeute manuscripts in Halle. The decades following the Ottoman defeat at Vienna in 1683 witnessed an influx into Central-Europe of Qur'ans, prayer books, Qur'anic commentaries, and legal compendia that had been looted from battlefields and conquered cities. Many such items found their way to Halle, where they came to stock the libraries attached to the complex of schools and the orphanage founded in 1698 by the Pietist theologian, August Hermann Francke (1663–1727). Following a sketch of the manuscripts' provenance, the article summarises the factors that encouraged the study of the 'Oriental' languages at Halle in the early eighteenth century. It then documents the work of two Pietist students of Arabic, Christian Benedict Michaelis (1680–1764) and Johann Heinrich Callenberg (1694–1760), in order to show how the spoils of war could be put to use to further the aspirations of scholarship. [ABSTRACT FROM AUTHOR]

Kur’an-ı Kerim son ilahi kitap olup vahiy zincirinin de son halkasını teşkil etmektedir. İnsanlığın hidayeti için gönderilen Kur’an-ı Kerim, muhataplarının ihtiyaçlarına yönelik prensipler koyarken onların dünya ve ahiret kurtuluşlarını hedeflemektedir. Bu hedefini gerçekleştirmek üzere indirilen son ilahi kitap, yirmi üç yıllık bir zaman zarfında tedrîcî bir şekilde tamamlanmıştır. Vahiy süreci boyunca indirilen âyetler ve sûreler Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafından vahiy katiplerine yazdırılmıştır. Vahyin yazdırılması esnasında âyetlerin hangi sûrenin hangi âyetleri arasına konulacağı Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafından sahabeye bildirilmiştir. Bu esnada sûrelerin de isimlerine işaret edilmiş ve birçok sûrenin ismi belirtilmiştir. Vahiy peyderpey indirilmek suretiyle tamamlandığında ise Kur’an-ı Kerim yüz on dört sûre ile son şeklini almıştır. Kur’an-ı Kerim’in isimleri olduğu gibi bu sûrelerin de isimleri bulunmaktadır. Sûre isimlendirmelerine bakıldığında ana hatlarıyla bazı sûre isimlerinin tevkîfî bazılarının ise içtihadî olduğu görülmektedir. Bu sûrelerin Mushaf’taki isimlerinin yanında başka isimlerinin de olduğu bir gerçektir. Bu meyanda bazı sûrelerin tek, bazılarının iki, bazılarının ise daha fazla ismi mevcuttur. Hatta birtakım sûreler de vardır ki onlar ortak isimle ifade edilmiştir. Sûrelere bu isimler verilirken gerek tevkîfî olsun gerekse içtihadî olsun birtakım ölçütler esas alınmıştır. Bu çalışmada sübjektif olmakla birlikte altı kriter belirlenmiştir. Bu kriterler genel hatlarıyla sûrenin ilk âyetleri veya kelimesi, içerdiği özlü ya da garip bir kelime, hurûf-u mukattaalar, sûrede anlatılan önemli bir konu veya sûrenin temel konusu, sûrede ismi geçen bir mekân veya özel bir isim olmuştur. Bu açıdan bakıldığında yüz on dört sûrenin hangi kriter altında kategorize edilmesi ve değerlendirilmesi gerektiği hususu, çözülmesi gereken bir mesele olarak ortada durmaktadır. Bu meselenin çözüme kavuşması noktasında sûrelerin isimlendirilmesinde hangi kriter veya kriterlerin esas alındığının tespit edilmesi büyük önem arz etmektedir. Önemine binaen bu çalışmada sûreler, tespit edilen kriterler altında sınıflandırılarak kategorize edilmiştir. Bu kategorizenin neticesinde hangi sûrenin hangi başlık altında incelenmesi gerektiği tespit edilmiştir. Araştırmada sûrelerin isimlendirilmesinde temel teşkil eden bu kriterler çerçevesinde örnek sûreler üzerinden inceleme yapılarak diğer sûrelerin de hangi kriterler çerçevesinde değerlendirilmesi gerektiğini dikkatlere sunmak amaçlanmaktadır. Makalede literatür tarama yöntemi kullanılmıştır. Çalışmayı genişletme babında bazı sûreler odak nokta seçilmiş, klasik ve modern tefsirler, Ulûmü’l-Kur’an’a dair yazılmış eserler, tefsir tarihi ve tefsir usulü kitapları taranmıştır. Bunun yanında konu ile alakalı diğer çalışmalar da taranarak incelenmiştir. Tarama neticesinde elde edilen bulgular ışığında konu izah edilmiştir. Araştırma, sûrelerin isimlendirilmesinde esas alınan kriterler ve bu kriterlerin hangi sûreler için temel ölçüt olduğu gibi hususların izahını kapsamaktadır. Çalışmanın neticesinde sûreler isimlendirilirken hangi kriterlerin esas alındığı, bu kriterlerin nasıl kullanıldığı ve hangi sûrenin hangi kriter altında sınıflandırılması gerektiği tespit edilmeye çalışılmıştır.

Allah Teâlâ’nın insanları esenliğe ulaştıracak mesajlarını doğru anlayabilmek için, Kur’an’ın ilk muhataplarının sahip oldukları zihniyeti dikkate almak zorunludur. Çünkü ilahî mesaj evvelemirde muhatap kitlenin lisanı üzere ve onların kültür ve zihin kodlarını dikkate alarak nazil olmuştur. Bu yüzden Kur’an-ı Kerim’in Allah’ın muradına uygun olarak anlaşılabilmesi için, dil tahlilleri ve sözlük bilgisiyle birlikte Mekke toplum kültürünün de göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bilindiği gibi Câhiliye Arapları Allah mefhumundan habersiz kimseler değillerdi. Nitekim ilahî kelamın ilk nazil olan surelerinden itibaren onun Allah’ı bilen ve O’na inanan bir topluma hitap ettiği anlaşılmaktadır. Ancak Mekke müşrikleri Allah’ı en yüce tanrı olarak benimsemekle birlikte O’nun yanı sıra bir takım tanrılar da edinmişlerdi ve onlara da Allah’a ibadet ettikleri gibi tazimde bulunuyorlardı. Bu minvalde Mekke toplumunun günlük yaşamı adeta putların etrafında dönüyordu ve şirk zihniyeti toplumun bünyesini tamamen sarmıştı. Müşrikler, ilah edindikleri putlarına tazimde bulunmalarının yanı sıra bu putların onları kötülük ve felaketlerden koruduğuna, ihtiyaç duydukları şeylerin onlar sayesinde elde edildiğine inanıyorlardı. Anlaşıldığına göre Kur’an’ın ilk muhatapları olan Mekke müşriklerinin tanrı tasavvuru, en üst kademede Allah adında yüce bir tanrının bulunduğu bir “tanrılar sistemi”ne benzemektedir. Vahyin nazil olmaya başladığı vasattaki bu özel duruma mukabil Kur’an, şirk müptelası olan Mekkelileri tevhit zihniyetine ulaştırmayı hedeflemiş ve şirkle amansız bir mücadele başlatmıştır. Bu münasebetle özellikle Mekke döneminde nazil olan âyetleri bu konteksti göz önünde bulundurarak anlamaya çalışmak gerekir. Aksi halde Furkân sûresi 77. âyette olduğu gibi tevhit çağrısı dikkatlerden kaçacak ve Kur’an’ın vermek istediği mesaj hedefine ulaşmayacaktır. Nitekim toplumumuzda hutbe, vaaz ve dinî sohbetlerde dua söz konusu olduğunda, araştırılarak ulaşılmış bir sonuç olmaktan ziyade, ezbere dayalı olarak hemen bu âyet-i kerime akla gelmektedir. Hâlbuki âyet, kanaatimizce farklı bir mesaj vermekte ve bir bütün olarak ilgili muhatabına çağrısını iletmektedir. Ayrıca dil ve gramer bakımından da âyetin yapısı bu âyette yer alan iki cümleyi farklı kişileri muhatap alan iki ayrı cümle şeklinde okumaya müsait değildir. İlgili âyet, metin içi ve metin dışı bağlamları dikkate alınarak ve kendi içinde bir bütünlük oluşturacak şekilde değerlendirildiğinde, âyetin öncelikle ve özellikle Mekke müşriklerini ikaz edici mahiyette olduğunu söylemek isabetli olacaktır. Böylece, Allah ile birlikte putları da ilah edinen ve onlara da tazimde bulunan kimselerin O’nun katında hiçbir kıymetlerinin olmayacağı bildirilmiş olmaktadır. Furkân 25/77 âyetinin içerdiği bu açık mesajın, gerek ilk Kur’an sözlüklerinde gerekse klasik tefsirlerde karşılık bulduğu ve bu eserlerde âyetteki Allah’ın vahdaniyetine yönelik vurgunun ifade edildiği görülmektedir. Ancak ülkemizde tedavülde bulunan belli başlı Türkçe Kur’an meallerine bakıldığında, âyetin bağlamının dikkate alınmamasına bağlı olarak âyetteki tevhit vurgusunun ihmal edildiği anlaşılmaktadır.

Kur’an’da 29 surenin başında yer alan ve isimleriyle kesik kesik okunan mukattaa harflerinin ne anlama geldiği ile ilgili Hz. Peygamber’den sahih bir haber varid olmamıştır. Dolayısıyla bu harflerin yorumlanıp yorumlanamayacağı noktasında İslam âlimleri iki farklı kanaate sahip olmuşlardır. Daha çok selef âlimlerinden oluşan ve ehl-i hadisin ağırlıklı olduğu bir gruba göre bu harfler, manasını yalnızca Allah’ın bildiği müteşâbihât kategorisinden olup bunların yorumlanması caiz değildir. Kelamcıların başını çektiği ikinci gruba göre ise Kur’an’da anlamı bilinmeyen şeylerin olması uygun değildir; dolayısıyla bu harflerin de mutlaka bir anlamı ya da fonksiyonu vardır; binaenaleyh bu konuda tevil yapmak caizdir. Bu harflerin ne anlama geldiği ile ilgili ilk dönemlerden itibaren pek çok şey söylenmiş ve bunlar hadis, tefsir ve Kur’an ilimlerine dair eserlerde kayıt altına alınmıştır. Bu makalede dirayet tefsirinin ve sünnî kelâm ekolünün kurucu isimlerinden biri kabul edilen İmam Mâtürîdî’nin (ö. 333/944), Te’vīlātu’l-Ḳur’ān adlı tefsirinde mukattaa harflerine yaklaşımı, önceki ve sonraki tefsirlerle karşılaştırmalı olarak incelenmektedir. Onun bu harflerin yorumlanması noktasındaki tavrı, daha önce yapılmış olan yorumlara yaklaşımı ve bizzat kendisinin bu harfleri nasıl algıladığı ortaya konulmaktadır. Onun mukattaa harfleri ile ilgili bazı görüşleri hiç yorum yapmadan sadece aktardığı görülmektedir ki bu tutum, söz konusu yorumlara mesafeli durduğu şeklinde yorumlanabilir. Ancak bu yorumları tenkit etmeden eserine almasını, onları en azından muhtemel gördüğü şeklinde yorumlamak da mümkündür. Müfessir bazı görüşleri ise onlara katıldığını hissettirecek birtakım açıklamalarla birlikte takdim etmektedir. Aslında o, hurûf-ı mukattaa ile ilgili aktardığı görüşlerin tamamını muhtemel görmektedir. Ancak onun bu konudaki kırmızı çizgisi, bunlar hakkında kesin konuşmaktan kaçınmaktır. Zira bunlar, hakiki manasını yalnızca Allah ve resulünün bilebileceği müteşâbihâttandır. Mâtürîdî, mukattaa harflerini müteşâbihâttan saymakla birlikte bunların teviline karşı değildir. Ancak bunlar hakkında kesin yargı anlamını taşıyan tefsire karşıdır. Zira onun sistemine göre tefsir yetkisi sadece Hz. Peygamber ve vahye tanık olmuş sahabenin hakkıdır. Hz. Peygamberden bu konuda sahih bir haber gelmediğine göre âlimler ancak bunları tevil edebilirler; yani bunların muhtemel anlamlarını ortaya koyarlar. O, bu harflerin daha çok, muhatabın dikkatini çekme fonksiyonu üzerinde durmakta ve bunlarla ilgili, Hz. Muhammed’in nübüvvetini ispat sadedinde özgün yorumlara yer vermektedir. Onun tefsirinde, başka eserlerde benzerine rastlamadığımız iki görüş yer almaktadır. Bunlardan biri, bu harflerin tefsirinin, devamındaki cümle olduğuna dair yorumdur. Mâtürîdî bunu Hasan-ı Basrî’den nakletmektedir. Ancak ne ondan önceki ne de sonraki kaynaklarda buna benzer bir yorumla karşılaşılmamıştır. Mâtürîdî’nin, Taberî ve İbn Ebî Hâtim gibi erken dönem tefsir rivayetlerini derleyen âlimlerin bile yer vermediği bu ve benzeri görüşleri aktarması, onun tefsirinin, bazı ayetler hakkında nadir karşılaşılan yorumlar için ihmal edilmemesi gereken bir kaynak olduğunu göstermektedir. Mukattaa harfleri ile ilgili Mâtürîdî’nin özgün yorumu ise bu harflerin, Hz. Muhammed’in peygamberliğini ispat sadedinde, Kur’an’da yer verilen aklî delil ve hüccetlerden ya da kıssalardan, veyahut önceki kitaplardan kinaye oluşudur. Mukattaa harfleri ile ilgili yorumları derleyen gerek klasik gerekse son dönem eserlerinde böyle bir görüşe tesadüf edilmemiştir. Bu da aslında Mâtürîdî tefsirinin tarih boyunca ne kadar ihmal edildiğinin bir göstergesidir.

İlk insan Adem’in (as) yaratılışıyla birlikte insanlık, peygamberler vasıtasıyla vahye muhatap olmuştur. Adem’le (as) başlayan vahiy tecrübesi son peygamber Hz. Muhammed’e (sav) kadar devam etmiş ve bu vahiy silsilesi Kur’an’la son bulmuştur. Kur’an’ın nüzulü ile birlikte sözlü vahyin yazılması işlemi, bizzat Hz. Peygamber (sav) kontrolünde yapılmış ve vahiy kâtiplerine yazdırılmış ancak Hz. Peygamber’in sağlığında Kur’ân toplanarak bir kitap haline getirilmemiştir. Hz. Peygamber’in (as) vefatından sonra Hz. Ebubekir’in hilafeti döneminde kitap haline getirilen Kur’ân, Hz. Osman’ın hilafeti döneminde çoğaltılarak günümüze kadar herhangi bir değişikliğe uğramadan gelmiştir. Kitap haline getirilen Kur’an’ın tarihsel süreç içerisinde yazımıyla kırâati arasında bir kısım farklılıkların olduğu görülmektedir. Bu farklılıklar sahih kırâatler olarak kırâat-ı seba/yedi kırâat, kırâat-ı aşere/on kırâat şeklinde kendisini göstermektedir. Bu kırâatlerin yanısıra şâz kırâatler de bulunmaktadır. Sahih ve şâz kıraatlerin hangisine dahil olup olmadığı veya bir kırâat olup olmadığı tartışmalı olan bir diğer kırâat türü daha bulunmaktadır ki bu da Müdrec Kırâat’tır. Müdrec Kırâat’in yedi veya on kırâat içerisinde yer alan bir okuma şekli olup olmadığı bu konuda çalışma yapan âlimler arasında tartışma konusu olmuştur. Kırâat farklılıkları konusunda çalışma yapan âlimlerin bir kısmı müdrec kırâatin bir kırâat şekli olduğunu savunurken bir kısmı ise bunun tefsir mahiyetli Mushaflarda ayetler arasında açıklama olduğunu iddia etmişlerdir. Suyûtî’ye kadar Müdrec Kırâat’in bir kırâat şekli olduğu konusunda açık bir ifade bulunmazken, Suyûtî ile birlikte müdrec kırâat, kırâat kavramları arasında yer almıştır. Fakat müdrec kırâatin bir okuma şekli olup olmadığı konusunda halen bir kapalılık bulunmaktadır. Bu kapalılığın açıklığa kavuşturulması önem arz etmektedir. Bu konuda geçmişte yapılan çalışmaların bir sentezini yaparak zikri geçen kapalılığı açıklığa kavuşturmak elzem olarak görülmektedir. Zira ahkam konusundaki bir kısım ayetlerdeki kırâat farklılıkları, hüküm değişikliğine de yol açmaktadır. Kritiğini yaptığımız ‘Kırâatlerde Müdrec Kavramı’ isimli bu eser, bu konuda cevap bekleyen sorulara bir nevi cevap niteliğindedir.

Gazzâlî’nin âdetullah ve sünnetullah kavramlarına yüklediği anlamlar ve Tehâfütü’l-felâsife adlı eserinde nedensellik konusunda söyledikleri ile İhyâ ve diğer bazı kitaplarındaki ifadeleri arasında çelişki olduğu izlenimi uyanmaktadır. Makalede öncelikle âdetullah ve sünnetullah kavramlarının anlamları izah edilmeye çalışılmıştır. Gazzâlî’den önceki dönemlerde yaşamış kelâm ve tefsir âlimlerinin bu kavramlara yüklediği manalar araştırılmıştır. Sünnetullah kavramının Kur’ân’daki anlamları kısaca ele alınmıştır. Daha sonra Gazzâlî’nin eserlerinde âdetullah ve sünnetullah kavramlarına yüklediği anlamlar gruplandırılarak tahlil edilmiştir. Sebep ile sonuç arasındaki ilişki ile mutlak nedensellik ve sünnetullahın değişmezliği konusundaki düşünceleri aktarılmıştır. Gazzâlî’nin nedensellik konusundaki fikirleri hakkında yapılan çalışmalar incelenmiş ve bu çalışmaların onun Tehâfütü’l-felâsife’de söyledikleri üzerinde yoğunlaştığı, İhyâ’daki ifadelerine nadiren değindiği görülmüştür. Bu nedenle bu araştırmada yazarın bütün eserleri dikkate alınmıştır. Gazzâlî’nin, filozoflarla girdiği tartışmanın odağında bulunan mucize konusundaki düşünceleri aktarılmıştır. Yapılan çalışma sonucunda “sünnetullah” tabirinin Kur’ân’da sosyal yasalar ile fıtrat kanunlarını ifade etmek üzere zikredildiği anlaşılmıştır. Taberî, Tirmizî, Mâtürîdî, Bâkillânî ve Cüveynî gibi Gazzâlî’den önceki bazı âlimlerin de âdetullah ve sünnetullah tabirlerini tabiat kanunları ile sosyal yasalar manasında kullandıkları görülmüştür. Gazzâlî’nin ise eserlerinde âdetullah ve sünnetullah kavramları arasına fark gözetmeden fizik ve tabiat kanunları ile insanın fıtratı ve toplum düzeniyle ilgili kanunlar manasında kullandığı tespit edilmiştir. Onun sebep ile sonuç arasında bir ilişki olduğunu kabul ettiği ancak filozofların aksine belli sebeplerin belli sonuçları doğurmasını zorunlu görmediği anlaşılmıştır. Bunun yanında sonuçların sebepsiz ortaya çıkamayacağını, insanların bunlara uygun davranması ve rızık araması gerektiğini, yasalara aykırı davranışın tevekkül sayılamayacağını savunduğu belirlenmiştir.

İbn Hacer, Buhârî’nin hadislerde geçen garîb lafızları garîbu’l-Kur’ân alanının verileriyle açıkladığını, bu vesileyle Kur’ân ve hadisin tefsirini/şerhini birlikte gerçekleştirdiğini belirtmektedir. Nitekim “Buhârî’nin fıkhı bâb başlıklarındadır.” söyleminin de bu çerçevede düşünülmesi mümkündür. Dolayısıyla Buhârî’nin rivayetine yer verdiği âyeti veya rivayette yer alan âyeti açıkladığı, bu anlamda bir tür tefsir faaliyetinde bulunduğu ihsas edilmektedir. Bu araştırmada söz konusu yaklaşımlar ve Sahîh’in tefsir yoğunluğu sorunsal addedilerek cevap aranmaktadır. Öncelikle Sahîh-i Buhârî’nin ayırt edici nitelikleri ve bu niteliklerden mülhem tefsir ilmiyle ilişkisi ortaya konulmuştur. Buhârî’nin, rivayetleri ale’l-ebvâb tertip usulüne göre vermesinden, eserinin câmi‘ türüne ait olmasından, rivayetler arasında tercihte bulunup mezcetmesinden, filolojik tahlillere yer vermesinden ve bâblar/tercemeler üzerinden tercihlerini ortaya koymasından hareketle tefsir faaliyetlerinde bulunduğu çıkarımına ulaşılmıştır. Ayrıca eserinde rivayetle âyet arasında ilişki kurduğu, ortak paydalara işaret ettiği, muğlak ifadeleri veya garîb kelimeleri şerh/tefsir ettiği görülmüştür. Bununla beraber eserin tefsir ilmiyle doğrudan ilişkili kitâbları tespit edilmiş, bu vesileyle aralarındaki ilişki tahkim edilmiştir. Bed’ü’l-Vahy, Enbiyâ, Tefsîr ile Fedâilü’l-Kur’ân bölümlerinin doğrudan tefsir ilmiyle ilişkili olduğu, yoğun bir şekilde tefsir bilgisi ve tefsir faaliyeti içerdikleri sonucuna ulaşılmıştır. Bu bölümlerin kitâb isimleri ve bâb başlıkları tefsir ilmi açısından değerlendirilmiş, ulaşılan veriler sayısal ve oransal olarak kaydedilmiştir. Çalışma boyunca tarihsel veri analizi ve veri dökümü yönteminin kullanıldığı belirtilmelidir. Araştırmanın sonucunda Buhârî’nin, Bed’ü’l-Vahy bölümünde 16, Enbiyâ bölümünde 332, Tefsîr bölümünde 1514 ve Fedâilü’l-Kur’ân bölümünde ise 10 âyet olmak üzere toplamda Kur’ân’ın %30’una dair tefsir faaliyetinde bulunduğu, eserde dağınık halde bulunan tefsir bilgilerinin de hesaba katılması durumunda bu oranın %50’nin üzerine çıkacağı tespit edilmiştir. Diğer yandan Buhârî’nin, tefsir ilminin dilbilimsel ve dirâyet gibi usûllerini kullandığının, eserine ulûmu’l-Kur’ân ve Kur’ân tarihi temaları başta olmak üzere çeşitli tefsir bilgilerini taşıdığının, rivayetlerle âyetler arasında irtibat kurmaya hususi önem verdiğinin örnekler ve sayısal verilerle gösterilmesi ise çalışmanın diğer kazanımları olmuştur. Araştırmanın sonunda ise -buradaki çalışmanın kazanımlarıyla kısmen örtüştüğü için- Dâru’t-Te’sîl tarafından hazırlanan fihristin verileri tarafımızca gözden geçirilerek tablolaştırılmıştır. Böylece tablodaki verilerle tarafımızca ulaşılan verilerin mukayese edilmesine olanak sağlanmıştır.

It is mandatory to consider the mindset of the first interlocutors of the Qur’an to understand the messages of Allah which will deliver people to peace in the end. That is because the divine message has been delivered in the language of its interlocutors and accordance with their culture and mindsets. Thus, to comprehend the message of the Qur’an as intended by Allah one would need to consider Meccan culture along with lingual analysis and dictionary knowledge. As it is known, pre-Islamic era Arabs were familiar with the concept “Allah”. This is apparent in the divine message as early as its first messages that it was speaking to a society that knew Allah and believed in Him. But, these polytheists, while embracing Allah as the highest deity, also took on other gods and worshipped them just as they worshipped Allah. Moreover, the daily life of Meccan people used to revolve around those idols and this polytheistic way of thinking was effective in their every deed. Polytheists of Mecca believed in these idols and acted as their servants because they believed that these idols could protect them from evil and disasters and provide them with everything they needed. We can gather from what we know about the era that the first interlocutors of the Qur’an had some sort of a “gods pantheon” that placed Allah at the top. Against this established status quo during the start of the revelation period, the Qur’an started a relentless struggle against polytheism to direct the Meccan people towards Tawhid. That’s why we need to try and understand the verses revealed in Mecca with this context in the back of our minds. Otherwise, we’d fail to deliver the theme of Tawhid in Turkish, the message that the Qur’an is intended to deliver to its interlocutor. An example case for this is the 77th verse of chapter Furqan. Indeed, in our society, when prayers are mentioned in sermons, lectures, and religious discussions this verse comes to mind immediately, relying on memorization purely, instead of being a result of a justified research. However, to my understanding, this verse carries a different message, and it delivers its call to its interlocutor as a whole. Furthermore, linguistically, and grammatically, the form of this verse is not suitable for interpreting the two sentences that make up the verse as two distinguished sentences that target two different sets of people. The verse in hand, when evaluated with an inner coherent by considering intra-textual and extratextual contexts, would be on point to claim that this verse, first and foremost, speaks to Meccan polytheists in a warning manner. Thereby, the Qur’an states those who take others as deities along with Allah and worship them too, bear no value in the eyes of Allah. This crystal-clear message of tawhid that Furqan 77 bears has been apparent in the first Qur’an dictionaries as well as classical tafsirs. However, when we look at many of the well-known Qur’an translations, we see that the message of tawhid has been overlooked due to the lack of interest in the verse’s context. [ABSTRACT FROM AUTHOR]

Copyright of Turkish Studies - Comparative Religious Studies is the property of Electronic Turkish Studies and its content may not be copied or emailed to multiple sites or posted to a listserv without the copyright holder's express written permission. However, users may print, download, or email articles for individual use. This abstract may be abridged. No warranty is given about the accuracy of the copy. Users should refer to the original published version of the material for the full abstract. (Copyright applies to all Abstracts.)

The phenomenon of recitation took its place in Islamic sciences in early period, and it has maintained its vitality in the agenda until today. The primary factor that ensures this is the fact that the different aspects contained in the recitations can be suitable as a source. Because the discipline in question can maintain its vitality by constituting a source for sciences such as tafsir, hadith and fiqh. This vividness of the phenomenon of the recitation in the classical period is also seen in today's academic studies. In addition, the fact that a great number of researches have been carried out about recitation both in our country and abroad constitutes an evidence from a different perspective. In this sense, it is known that many scholars contributed to the science of recitation by producing qualified autonomous studies related to the discipline. One of the figures who contributed to the science of recitation is Abû ‘Alı̄ al-Fā risı̄, whose work was in demand in classical madrasah tradition. Considering the geography and the time period in which the author lived, it is seen that the recitations have spread to wide areas of their present places. Fārisı̄ has presented a study, based on the idea of expansion. In addition, a number of works belonging to the author are mentioned since he is a philologist. Therefore, the author comes to the fore with his works by being shown as a reference for many studies compiled after him. On the other hand, although the author has not remained his study exclusive to the science of recitation, he elaborated different aspects of recitations by intensively processing them. In particular, the requirement to comply with the Arabic language, at least in one aspect, which is one of the three basic criteria that the recitation must have in order to be considered valid, led the author to focus intensively on the language factor in recitations. That the author synthesized the phenomenon of language with the recitations attracts attention. Therefore, some determinations were made based on the recitations on the author’s study based on the importance of referring to the recitations of the Quran at building determinations when making a linguistic analysis. The aim of this study is to reveal the method and the quality of the recitation that Fārisı̄ discussed in the study titled al-Ḥujja fı̄ ʿileli'l-qirāʾati's-sebʿa, written by Abû ‘Alı̄ al- Fārisı̄ (d. 377/987) who lived in the 4th century Hijri.

This study deals with the characteristics of the Ottoman Maṣāḥif (Folios/Quran) and their impact on the way the Muṣḥaf (Folio) was written in Morocco and Andalusia throughout history. It also compares the Eastern and Moroccan Maṣāḥif in the context of the writing in the cities, and the issues of vowel marks (Alnaqt) and consonant pointing (iʻjām). The study was conducted according to an analytical approach to the diachronic meaning of common related concepts. The descriptive approach was followed, as it is suitable for the study of the early sources establishing this field. Following that, the inductive approach to compare the theory of the science of Maṣāḥif writing with the early manuscripts of Maṣāḥif, and to show the impact of the Ottoman Muṣḥaf on the writing of the Moroccan and Andalusian Maṣāḥif, both handwritten and printed. This study primarily deals with the issue of Andalusian and Moroccan manuscripts of the Maṣāḥif (Folios) in the early Hirji centuries. The study begins by discussing the concept of Kufic script from a pragmatic perspective, and its relationship to the Muṣḥaf (Folio) writing (Kufic Muṣḥaf). Moreover, the research is based on three main directions: the first is diachronically establishing the conceptual meaning of Moroccan and Andalusian Maṣāḥif from a historical perspective, and the concomitance of Islamic conquests, urbanization, and civilization and the spread of Maṣāḥif in North Africa and southern Europe. The second direction covers the characteristics of Moroccan and Andalusian Maṣāḥif, and their commitment to writing in the style of the Ottoman Maṣāḥif, which were written in the Hijazi style in the first Hijri century; while showing their ability to improve and develop the Hijazi style into the “Layin” style. In addition, a discussion is presented about the relationship of these manuscripts to the rules of vowel marks (alnaqt) and consonant pointing (iʻjām) that were established by Abu al-Aswad al-Dauli (69/688) and developed by al-Farahidi (175/791). This was studied in Moroccan Maṣāḥif (Morocco, Tunisia, and Andalusia) and Eastern Maṣāḥifin a comparative way; from a cognitive etymological perspective, as indicated by the scholars of orthography, such as al-Dānī (444/1052) and others, and from a codicological perspective of early and modern manuscripts, in addition to highlighting the most important features of writing of Ottoman Maṣāḥif in Moroccan and Andalusian Maṣāḥif, both handwritten and printed, whether in the form of letters or words. The last direction dealt with the issue of the aesthetic intent in writing the Muṣḥaf in Morocco and Andalusia through the methodical drawing of letters and words as dictated by orthography scholars, in addition to the relationship of civility and enlightenment to the artistic style in the embellishments of Maṣāḥif and related endowments (waqf). The research focused on the comparative study between Eastern and Moroccan Maṣāḥif. One of the main outcomes of this study is that Moroccan and Andalusian Maṣāḥif advanced the Hijazi script and improved it, giving it a central focus in writing styles. In contrast, to the Levantines, who moved from Kufic to Naskh and the main six writing styles.

Tefsirin yöntemine ilişkin önemli detayları tefsir mukaddimelerinde bulmak mümkündür. Bu da tefsir mukaddimelerinin incelenmesini ve derinlikli ele alınmasını önemli kılmaktadır. Bu sebeple de tefsir mukaddimelerinden yararlanmak, tefsir usulü meselelerinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. İbn Cüzey’in tefsir mukaddimesi de bu açıdan zengin bir içeriğe sahiptir. Bu çalışma, İbn Cüzey’in tefsir mukaddimesinde ele aldığı önemli meselelerden olan tefsirin mahiyeti, ilişkili olduğu ilimler ve tefsir ihtilafları meselelerine ışık tutmaktadır. Zira bu meseleler, onun tefsir anlayışını yansıtan önemli konular arasında yer almaktadır. Ayrıca o, bu konuları doğrudan tefsir usulüyle irtibatlandırmaktadır. Bu açıdan bakıldığında onun bu meselelere yaklaşımının ortaya çıkarılması, zikredilen meselelerin tefsir usulü açısından öneminin anlaşılmasına katkı sağlamasının yanı sıra, onun mukaddimesinde ele aldığı bu meseleleri pratik anlamda tefsirine ne denli yansıtabildiği konusuna da açıklık getirmektedir. Bu bağlamda İbn Cüzey’in tefsir mukaddimesinde irdelediği mezkûr konulara dair tespit ve iddialarını, tefsirine ne denli yansıtabildiğinin ortaya çıkarılması için tümevarım yöntemine başvurulmuştur. Tespit edildiği kadarıyla İbn Cüzey’in mukaddimesinde tefsirin mahiyetine ilişkin ortaya koyduğu mefhumun, onun tefsirinde pratik karşılığı mevcuttur. Bunun yanı sıra tefsirin ilişkili olduğunu belirttiği fıkıh usulü ve hadis gibi ilimleri amelî anlamda tefsirine yansıtırken; tasavvuf gibi ilimlerin ise tefsirle nasıl ve ne şekilde ilişkili olduğuna dair tefsirinde ortaya koymadığı görülmüştür. Ayrıca tefsir ihtilaflarının sebepleri ve çözüm yollarıyla ilgili ortaya koymuş olduğu yönteme tefsirinde ağırlıklı olarak bağlı kaldığı tespit edilen noktalar arasındadır.

Deyimler, satırlar dolusu bilgileri kısa bir şekilde ifade eden edebî ve belâği sözler manzumesidir. Verilmek istenen mesajı kısa ve çarpıcı bir şekilde ifade etmek için her dilde sıkça kullanılmaktadır. Arap dilinde de yazılı metinlerde ve günlük hayatta sıkça kullanılan deyimler, dil kullanımının önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Deyimler, Kur’ân’ın anlaşılmasında da önemli bir yere sahiptir. Bu kısa ifadeler, etkileyici manalarıyla insanın ruhuna işleyerek duygu dünyasında derin izler bırakır ve anlatımı kolaylaştırıcı bir işleve sahiptir. Deyimler, toplumların kültürü hakkında bilgi veren önemli kaynaklardan biridir. Zira deyimler verilmek istenen mesajı zihne yaklaştırır ve sağlam bir şekilde yer edinmesini sağlar. Deyimlerin oluşumunda dinî, edebî, siyasi, kültürel, psikolojik, eğitici/öğretici, iletişimsel ve zihinsel faktörlerin etkileri olduğu bir gerçektir. Günlük hayatta ibret ve mevize aracı olan deyimlerin, Arap dili kurallarının teşekkül sürecinde kendisiyle istişhâd edilen kaynaklardan olması, dilbilimi açısından önemini artıran diğer bir husustur. Hacimli bir çalışmayı mucip olan deyimler konusu, bu makalede Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılması bağlamında inceleme konusu edilmiştir. Deyimlerin Arap şiiriyle ilişkisi, Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılmasındaki katkısı, rolü ve önemi, çalışmamızın temel konusudur.

İslam düşüncesinde ahlâk meselesi, çeşitli boyutlarıyla pek çok ilim dalında ele alınmıştır. Ahlâk konusuna gösterilen teveccühte İslam’ın temel kaynağı olan Kur’an’ın konu ve hedef olarak ahlâka yer vermesinin payı büyüktür. Öncelikli olarak Kur’an’ın konularından biri olan ahlâk, insanın ıslahı amacıyla Kur’an’ın maksatları arasında yer almaktadır. Modernleşme ile birlikte pek çok alanda olduğu gibi sabitelerin değerini yitirmesiyle ahlâkî bir boşluk oluşmuştur. Bu sebeple İslam ahlâkına vurgular artmış ve bu konuda ortaya çıkan te’lifler artış göstermiştir. Özellikle ıslah hareketleri modern dönemde ortaya çıkan problemlerde çözümü hem ahlâkî hem de siyasî ıslah ile mümkün görmüştür. Bu çalışma İbn Âşur’un ahlâk içerikli ayetlere yaklaşımını konu edinmiştir. Modern dönemin önemli müfessirlerinden olan İbn Âşûr, çağdaşları arasında makâsıd konusuna katkısı ve ıslah fikri ile öne çıkmakta, müellifin fikirleri daha çok hukuk alanında incelenmektedir. Müfessirin hukuka zemin teşkil eden ahlâkî yaklaşımı hakkında yeterli çalışmanın olmadığı görülmektedir. Çalışmanın amacı, müfessirin ahlâk muhtevalı ayetlere yaklaşımı üzerinden akıl, fıtrat, ıslah ve ifsad kavramlarının ahlâk ile ilişkisine açıklık getirmektir. Son tahlilde müfessirin ahlâk konulu görüşlerinin ıslah fikrinden bağımsız olmadığı ve müfessirin fertten topluma yayılan ıslah fikrindeki tedriciliğin ahlâk yorumuna yansıdığı görülmektedir. İbn Âşur, ahlâk konulu yorumlarında küllî ilkelerin işlevselliğine dikkat çekmiştir. Bu bağlamda onun düşüncesinde adalet ve ihsan gibi küllî ilkeler, ahlâklı olma temel ilkesi altında yer almaktadır. Cüz’î ahlâkî ilkeler ise küllî ilkeler altında yorumlanmaktadır. Çalışmada müfessirin ilgili ayetler bağlamındaki yorumları tespit edilmiş, elde edilen veriler analiz edilerek müfessirin ahlâk konusuna yaklaşımı ortaya konulmuştur. Külli ilkelerin rehberliği hakkındaki görüşleri ve ahlâk konusuna hiyerarşik yaklaşımı infak örneği çerçevesinde analiz edilmiştir.

Çalışmamız, Kur'an'ın ahlâkî tekâmül yöntemini detaylı bir şekilde ele alarak, Kur’an ahlâkının temel prensiplerini ve bu prensiplerin insana kazandırılmasında uyguladığı stratejiyi incelemektedir. Bu makale; fıtrattan uzaklaşarak zamanla yozlaşmış olan ahlâkî yapıyı, evrensel özelliğiyle yeniden güncelleyecek potansiyele sahip Kur’an’ın ahlâk algısı ve amacını ele almaktadır. Aynı zamanda Kur'an'ın ahlâkî tekâmül yöntemini analiz ederek, Kur’an ahlâkının insanın olgunlaşmasına olan etkilerini ayrıntılı bir şekilde ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ayrıca, Kur'an'ın içerdiği ahlâkî prensiplerin, bireyin karakter gelişimine ve toplumsal ahlâkın sağlanmasına yönelik rolünü açıklamayı hedeflemektedir. Makalede, Kur'an'ın ahlâkî tekâmül metodolojisini anlamak ve analiz etmek maksadıyla literatür taraması, konuyla ilgili âyetlerin incelenmesi ve tefsir çalışmalarını içeren kapsamlı bir yöntem benimsenmiştir. Bu bağlamda, makale, Kur'an'ın ahlâkî tekâmül stratejisini sistematik bir şekilde ortaya koyarak insan davranışlarındaki ahlâki gelişimi açığa çıkaracak bir yaklaşım sergilemiştir. Bu süreçte Kur’an’ın, bireyleri hedeflediği ahlâkî olgunluğa kavuşturmak için uzun soluklu bir yol haritası çizerek adım adım ilerleme yöntemini uyguladığı gözlenmiştir. Kur’an’ın iyi ve kötüyü tanıtma, güdüleme, örnekleme gibi yöntemlerle tedrîcen bir değişim stratejisiyle toplumun tekâmülünü gerçekleştirme çabası ortaya koyduğu tespit edilmiştir. Bu yöntemle ümitsizliğe kapılmama, bağışlanma, ahiret inancının toplumu motive etmesi ve güzel ahlâk kazandırma konularının etkili olarak kullandığı gözlenmiştir. Bu süreçte Kur’an’ın örnekleme sistemini tedrîcî bir yöntem kullanarak hedeflediği kâmil ahlâka ulaştıracak fikrî alt yapıya zemin hazırladığı tespit edilmiştir. Bu araştırmanın sonucunda, Kur’an’ın bireylerde meydana getirdiği değişimden hareketle sadece geçmişte değil her dönemde moral değerleri yükselen, ideal bir toplum oluşturmayı hedeflediği anlaşılmaktadır.

Geçmişten bugüne müfessirler birçok tefsir eseri kaleme almıştır. Modern dönemde tefsir kaleme alanlardan biri de Ömer Nasuhi Bilmen’dir. Ömer Nasuhi Bilmen sadece tefsir alanında değil birçok alanda eser telif etmiş ve ilmî birikimini bu çalışmaları aracılığıyla aktarmıştır. Ancak onun Kur’ân ilimlerindeki ve tefsir ilmindeki yeri ayrıdır. O, tefsirinde birçok konuyu ele almış ve naklin yanında kendi görüşüne dayanarak âyetleri tefsir etmiştir. Ömer Nasuhi Bilmen’in detaylı bir şekilde ele aldığı konulardan biri de vahiydir. Vahiy, Allah ile insan arasında, hatta Allah ile diğer varlıklar arasında bir iletişim biçimidir. Allah emir ve yasaklarını varlıklara vahiyle bildirmiştir. Konu üzerinde önemle duran Ömer Nasuhi Bilmen, söz konusu âyetlerin tefsirinde meseleyi geniş bir şekilde ele almıştır. Bu minvalde o; vahyin tanımı, vahyin mahiyeti ve vahyin geliş şekilleri üzerinde durmuştur. Bunun yanında vahiy-mucize, vahiy-gayb ilişkisine temas etmiştir. Ayrıca vahyi, Allah’ın varlığına ve kudretine delil saymıştır. Çalışmamızda Ömer Nasuhi Bilmen’in vahiy anlayışı söz konusu âyetler bağlamında ele alınıp incelenmiştir.

Vahiy, Yüce Allah’ın değişmez hakikatleri beyan etmek üzere insanlarla kurduğu bir iletişim olarak tanımlanabilir. İletişimde, verilen mesajların muhataplarca doğru anlaşılabilmesi için onların zihin yapıları, yaşayış biçimleri, tarihi ve kültürel arka planları göz önünde bulundurulmalıdır. Muhatabını dikkate almayan bir hitap onu etkileme ve zihin dünyasında değişikler yapma konusunda başarılı olamaz. Bu nedenle Yüce Allah, tarih boyunca insanlar arasından özel olarak seçtiği elçiler vasıtasıyla vahyi insanlara iletmiştir. Vahyin iletilmesi sırasında, insanların sahip oldukları nitelikleri ve içinde yaşadıkları toplumun ortak vasıfları, problemleri ve tarih, kültür gibi unsurları dikkate alınmıştır. Kur’an’da gerek geçmiş peygamberler ve kavimlerine dair anlatılarda gerekse Kur’an’ın ilk muhatabı Arap toplumunun tarihi bilgisine hitap eden, kültürel beğenilerine ve ortak sorunlarına değinen muhtevada muhatapların ortak yönlerinin öne çıkarıldığı görülmektedir. Kur’an ayetlerinde dikkat çeken bu durumun vahiy-muhatap ilişkisi bağlamında ele alınmasının gerekli olduğu açıktır. İslâmî ilimler alanında sözü edilen bu gayeye hizmet etmeyi amaçlayan bu çalışmada Kur’an ayetleri çerçevesinde vahyin muhatabı ile kurduğu ilişkide öne çıkarılan ortak nitelikler konu edilmiştir. Vahiy-muhatap ilişkisinde Kur’an’ın referans gösterdiği ortak yönler; peygamberlerin muhataplarınca tanınması, dil birlikteliği, ortak tarihi tecrübe, ortak kültür ve ortak sorunlara vurgu olarak tespit edilmiştir.

Allah, Kur’an’da, ibret alınması gereken pek çok olaydan bahsetmekte ve bunların kendi güç ve kudretine şahitlik ettiğini haber vermektedir. Bu sebeple öteden beri tefsirlerde, sağmal hayvanlardan ibret alınması gerektiğinden hareketle, sindirilmek için işkembede bulunan, gıdalarla kan arasından süzülüp gelen muhte-şem içecek olan sütten bahseden âyetler ele alınmış ve bu âyetlerden alınması gereken ibretin daha iyi orta-ya çıkması için sütün nasıl oluştuğuyla ilgili yorumlar yapılmıştır. Bu makalede, sütün oluşumundan bahse-den âyetten hareketle ilk dönemlerden başlamak üzere günümüze kadar sütün nasıl oluştuğuna dair yapılan yorumlar ele alınmıştır. Bu esnada, kaleme alınan ilk tefsirlerden itibaren, konuya yer veren eserlerde hem bilimsel bilginin ele alınış biçimi ve gelişimi hem de bu tür bilginin tefsirde kullanılış biçimi ortaya konul-maya çalışılmıştır. Bu açıklamalar, dini bilginin, Allah’ın peygamberleri vasıtasıyla gönderdiği âyetleri, bi-limsel bilginin ise Allah’ın evrene ve tüm varlığa nakşettiği âyetleri anlamaya yönelik bir faaliyet olduğu tezinden yola çıkılarak yapılmıştır. Böylece bilime taalluk eden hususların her devre göre farklılık arz ede-ceği gözler önüne serilmiş; bugünden geçmişe bakarak geçmişi yargılamanın doğru olmadığı gibi geçmişte söylenenleri vahiyle aynı kategoride değerlendirmenin de doğru olmayacağı üzerinde durulmuştur.

Kur’ân’ın edebi üstünlüğü ve mucizevi varlığı anlamındaki i‘câz onun lafzındaki güzellikte mi, yoksa onun anlamında mı bulunuyor? Tarih boyunca dilciler, tefsirciler ve kelam alimleri buna çeşitli cevaplar vermişlerdir. İ‘câzın lafız ve mananın birlikteliğindeki bir edebi üstünlükten neşet ettiğini söyleyenler olduğu gibi, bu unsurlardan birini öne çıkaranlar da olmuştur. Buradaki asıl problem, bu iki unsurdan birini öne çıkarıp diğerini görmezden gelme veya hafife alma şeklindeki yaklaşımlardır. Çünkü böyle bir durumda, edebi üstünlük için gerekli olan lafız-mana uyumu, bunlardan biri lehine bozulmuş olmaktadır. Bu denge ve uyum, lafız güzelliği lehine bozulduğunda nasıl i‘câz açısından eksik bir açıklamaya dönüşecekse, aynı şekilde mana lehine bozulduğunda da yine i‘câz açısından eksik bir açıklamaya dönüşecektir. Elbette farklı yorumlarda bazen anlamın bazen de ses uyumunun öne çıkarılması doğaldır, ancak bunlardan birinin tek başına gaye olarak gösterilip diğer unsurun göz ardı edilmesi veya yok sayılması, belli saiklerle yapılmış bir tercihten kaynaklanıyor olabilir. Özellikle modern dönemde, Kur’ân’daki bazı lafzî değişmelerin ve cümle içindeki bazı farklı tercihlerin mutlaka anlamsal bir nüanstan dolayı var olduğunu savunan görüşlere rastlanmaktadır. Bu araştırmada bu yaklaşım sorgulanacak ve Fâdıl Sâlih es-Sâmerrâî’nin Me‘âni’n-nahv adlı eseri ve diğer çalışmaları üzerinden eleştirel bir okuma sunulmaya çalışılacaktır. Cümledeki lafzî değişimlerden özellikle takdim-tehir, hazf, isim veya fiil tercihi, sîga tercihi gibi durumların ele alınacağı bu araştırmada Kur’ân’da mesela takdim-tehirin tercih edildiği her seferinde bu tercihin mutlaka bir anlam nüansının tahakkuku için mi tercih edildiği, yoksa söz konusu anlam farklılığının mevcudiyetiyle birlikte mesela fâsıla gibi bir ses uyumu sebebiyle de aynı tercihin yapılıp yapılamayacağı sorgulanmaktadır. İki unsurun birlikteliğinden doğan edebi üstünlükte, bazen anlamın bazen ses uyumunun biraz daha öne çıkması edebi üstünlük tezini zedeler mi? Ya da anlam bu kadar önemliyken, ses uyumu edebi üstünlük açısından daha mı az önemlidir? Edebi üstünlükte manayı esas alıp lafzî güzellikleri ona tabi olan ikincil bir unsur olarak görmek, edebi tenkit ilkeleri açısından bazı sorunlara yol açmaktadır. Bu sorunların başında, lafzî güzelliğe hizmet eden her türlü üslup tercihinin mutlaka anlamsal bir maksatla gerçekleşmiş olması inancı bulunmaktadır. Böyle bir inançtan hareket edildiğinde, bazen ilgili cümlelerdeki görünen anlamın ötesinde bir de görünmeyen anlamın varlığı iddia edilmekte, çoğu kişinin gözünden kaçan bir anlam inceliğinin bir kişi tarafından adeta keşfedildiği öne sürülmektedir. Burada böyle bir iddianın Kur’ân’ın i‘câzına hizmet etmeyeceği, çünkü salt bir kişinin keşiflerine dayanan nüktelerin o metni mucizevi kılamayacağı iddia edilmekte ve bu tür yorumların çoğu kez zorlama olduğu gösterilmektedir. Zira Kur’ân metninin edebi bir mucize olması, onun muhatapları üzerindeki etkisiyle ilgilidir. Muhataplarının anlayamayacağı türden anlam nüanslarını nasıl onları aciz bırakacak bir edebi üstünlük sayabiliriz? Ayrıca edebi metinler söz konusu olduğunda, anlamın öne çıkarılıp lafzî güzelliklerin ikincil sayılması hem lafız-mana dengesini bozacak hem de yine edebi metinlerin bir özelliği olan üslup çeşitliliğini gölgede bırakacaktır. Kur’ân’daki ayet sonlarında yer alan ses uyumu incelendiğinde takdim-tehir, zikir-hazif, sîga tercihi gibi durumların kimi zaman belli bir anlamı vurgulamakla birlikte ses uyumuna da hizmet ettiği, bazı yerlerde ise belli bir anlam vurgusundan ziyade ses güzelliğine hizmet etmek üzere gerçekleştiği görülür. Her iki durumda da anlamın yerli yerinde olması ve üslubun dilsel kullanımlardaki doğallığa uygun olması, ondaki edebi üstünlüğü ortaya koymaktadır. Böylece hem mana ile estetiğin birlikte inşası gerçekleşmiş hem de üslup çeşitliliği sağlanmış olmaktadır.

Kur’ân’daki yakın anlamlı kelimeler aynı manaya gelecek şekilde Türkçeye tercüme edilmektedir. Ancak ayetlerdeki siyaka göre değerlendirildiğinde bu kelimelerin aynı manaya gelmediği görülmektedir. Bu sebeple bu tür sözcüklerin geçtiği âyetlerin muhatabı ve hangi konudan bahsettiği tespit edilmelidir. Türkçeye “Kur’ân okuma” olarak çevrilen telâ, derase, rattele ve karae fiilleri yakın anlamlıdır. Araştırmamızda bu sözcükleri seçmemizin sebebi bunların yaygın kullanımında Kur’ân’daki mananın dikkate alınmamasıdır. Kur’ân’ın, Mushaf haline getirilmesinden sonra tarihi süreçte bu kelimeler sabit bir metni okuma çerçevesinde değerlendirilmiştir. Söz konusu kelimelerin anlamının âyete göre değiştiğinin tespit edilebilmesi için öncelikle âyetlerin tarihî bağlamı belirlenmeli ve dilsel kullanımları araştırılmalıdır. Ne var ki gerek vücûh kitaplarında gerekse tefsirlerde söz konusu kelimelerin kullanımları ve anlamları yeterince dikkate alınmamıştır. Bu durum Türkçe meallere de yansımış, ilgili lafızların anlam incelikleri ve muhatap değişkeni göz ardı edilmiştir. Belirlediğimiz çerçeveye bağlı olarak bu kelimeleri tefsir kaynaklarından araştırdık. Ulaştığımız verilerin vücûh edebiyatı eserlerindeki karşılığını inceledik. Bu edebiyatta zaman zaman muhatap bilgisi ve anlam inceliği dikkate alınmadığı için dakik bir mana verilmediğini tespit ettik.

Tefsir ilminin mahiyetine ve sınırlarına dair tartışmalar klasik dönemden günümüze kadar süregelmiştir. Bazı müfessirler ve tefsirle iştigal eden kimi âlimler tefsir ilminin sınırlarına dair görüş beyan etmiş ve değerlendirmede bulunmuşlardır. Tahkik dönemi âlimlerinden olan Ebû Hayyân el-Endelüsî (öl. 745/1344) de el-Bahru’l-muhît isimli eserinin hem mukaddimesinde hem de muhtevasında ortaya koyduğu görüş ve uygulamalarıyla tefsir ilmine belli bir sınır çizme çabası sergilemiştir. Ebû Hayyân ayrıca mukaddimenin sonlarına doğru tefsir ilmine yardımcı olan ilimler ve bunların hangi açılardan tefsire katkı sunacağı üzerinde durmuş; son kısmında ise tefsir ilminin tarifini yapmış ve tanımın unsurlarını açıklamıştır. Müellifin gerek tefsire yardımcı olan ilimleri sayarken gerekse yaptığı tanımın unsurlarını izah ederken söyledikleri de yine tefsir ilmine sınır çizme gayretinin bir işareti olarak düşünülebilir. Ebû Hayyân’ın bu çabalarının yanı sıra tefsir ilminin kapsamına girmeyen konuların detayına girmeleri nedeniyle zaman zaman müfessirleri eleştirmesi, tefsir ilminin sınırlarına riayet edilmesine önem verdiğini göstermektedir. Ebû Hayyân’ın dile getirdiği ilkelere genellikle riayet ettiği görülmekle birlikte, çizdiği çerçevenin dışına çıktığı durumlar da söz konusudur. Kısaca özetlediğimiz tespitlerden hareketle kaleme alınan bu makalede, Ebû Hayyân’ın el-Bahru’l-muhît adlı eseri bağlamında tefsir ilminin sınırlarına ilişkin yaklaşımı ele alınacaktır. Bu doğrultuda çalışmamız, Ebû Hayyân’ın eserinde konuya dair açıklamalarını inceleyerek tefsir ilminin mahiyeti ve sınırlarına ilişkin literatüre katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Araştırmada, tefsir ilminin sınırlarına dair ilkelerine eser boyunca büyük oranda riayet ettiği, bazı durumlarda ise belli bir amaca binaen veya herhangi bir amaç gözetmeksizin belirlediği sınırların dışına çıktığı sonucuna ulaşılmıştır.

Arap dilinin kalıplarıyla nazil olan Kur’ân’ın hazif, îcâz, izmâr ve ihtisârlı söz yapıları, onu anlamaya çalışan dolaylı muhataplar için en temel problemler arasında yer almıştır. Bu nedenle geleneğimizde yer alan tefsir eserleri doğru anlamı açığa çıkarmak için isim, fiil, harf, cümle vb. metinde söylenmemiş kelime yapılarını tespit, tayin ve takdir etme tasarruf ve çabalarıyla dolu olduğu görülür. Müfessirler ve dilbilimciler, tüm emek ve eforlarını doğrudan murâd-ı ilâhîyi istinbada sarf etmek yerine, tam tersine, büyük oranda Kur’ân âyetlerinin mevcut dizimindeki boşlukları doldurma, eksiltileri tayin, tespit ve takdir etmeyle meşgul olmuşlar, âyetlerin söz dizimini, ibare ve ifadelerini âdeta yeniden inşa etme çabası içine girmişlerdir. Çünkü metindeki hazifli ifadeler, mevcut hâlleriyle doğru anlamı dolaylı muhatapların zihnine aktarmada yetersizdir. O bakımdan hazifli bu ifadeler, kimi dilbilimciler tarafından kelâmda bir kusur, bir zaaf olarak da görülmüştür. Dolayısıyla bu araştırmada, az sözle çok anlam ifade eden Kur’ân’ın hazifli ifade yapıları incelenmiştir. Bu hazifli ifadeler, Kur’ân’ın ilâhî kaynağıyla mı yoksa o dönem Arapların sözlü hitaplarında, yazınsal türlerinde gözettikleri edebî zevkleriyle, îcâz ve ihtisârlı söz söyleme âdet ve alışkanlıklarıyla mı ilişkilidir? Araştırmada bu konu irdelenmiştir. Gerek geleneğimizde gerekse de günümüz akademik çalışmalarda Kur’ân’ın hazifli söz yapıları edebî, nahvî ve belâğî açıdan ele alınmış olsa da bu söz yapılarının 7. yüzyıl Hicaz bölgesi Araplarının edebî zevk, dili kullanım âdet ve alışkanlıklarıyla ilişkisi ne yazık ki henüz ele alınmamıştır. O nedenle otantik ve özgün olduğunu düşündüğümüz bu çalışmanın alanına yeni katkılar sunacağını ümit etmekteyiz. Literatür taraması yönteminin kullanıldığı bu araştırma neticesinde, Kur’ân’daki hazifli yapıların, o dönem Arapların kelâm zevkleriyle, dili kullanım âdetleriyle ilişkili olduğu görülmüştür.

Din, çevre, gelenek, ihtiyaç ve karakter insanın beslenme alışkanlıklarının çerçevesini belirler. Bu bağlamda Kur’an beslenme konusuna özel bir önem hasreder. İlgili alanın öne çıkan kelimelerinden biri rızıktır. Rızık, Allah'ın canlılara faydalanmaları için verdiği şeylerdir. Geniş anlamıyla çocuklar, eş, eylem, bilgi, hikmet bu kapsamda değerlendirilebilir. Bu çalışmada, içinde rızık kelimesi geçen Bakara suresi ayetleri dil-belagat bakış açısıyla incelenerek konunun ayrıntılı verilerine ulaşılmak hedeflenmiştir. Her dilde bulunan ancak Arap dilinin karakteristiği gereği daha da özel hâle gelen cümleleri oluşturan kelimeler, kelimelerin formları, cümlenin dizgisi, ifade yolları ve üslup anlamın belirlenmesinde önemlidir. Çalışmada esas alınan belagat nüktelerinin tespitinde öncelikle karşılaştırma yöntemi uygulanmaya çalışılmıştır. Bu yöntemde ayetler, cümle ve kelimeler, bağlantılı diğer ayet ve muhtemel/kurgusal cümlelerle farklı dilsel boyutlarda karşılaştırılarak aralarındaki farklar belirlenmiş; daha sonra çıkarılan sonuçlar ilgili metin üzerinde uygulanarak sağlaması test edilmiştir. Kur’an üslûbunda yer alan her dil yapısına dikkat etmek ve anlam görevini araştırmak Kur’an’ı anlamak için elzemdir. Bu tarz okumada dil unsurlarının varlığı kadar, yokluğu da dikkate alınmalı ve anlamın belirlenmesinde etkin olarak kullanılmalıdır. Kur’an’da geçen kelimeler sadece zikredilmemekte; varlığı-yokluğu, birlikte kullanıldığı kelimelerin yapısı ve metnin bütünü, verilmek istenen mesajın önemli ve farklı bir yönünü oluşturmaktadır. Bu makalede belirtilen yöntem çerçevesinde Bakara suresinde içinde rızık kelimesinin geçtiği on ayet incelenmiştir. Uygulama şekilleri, belirtilen yöntemin anlaşılması için belli oranda örnekler sunmaktadır. Rızık kavramıyla ilgili genel toplum hayatına yansıyan yönüyle çeşitli veriler elde edilmiştir. Gıdalarda aranan temel özellikler sağlıklı, lezzetli ve hem bizatihi hem de edinim yolu olarak helâl olmalarıdır. İnsan bünyesinin gıdalardan hoşlanması çeşitli etkenlere göre farklılık gösterebilir. Ancak gıdayla ilgili getirilen yasaklamalar, makul, bilimsel veya itikadi gerekçelere dayanır. Konunun ahlaki ve felsefi boyutları, söz konusu gerekçelerin arka planında daima mevcuttur. İnsana tevdi edilen görevlerden biri de, dünyada kendisine tanınan imkân ve kabiliyetler çerçevesinde rızkı elde etme ve varsa sorumlu oldukları kişilere, canlılara ve diğer ihtiyaç sahiplerine dağıtmasıdır. Rızkın varlık sebebini dikkate alarak faydalanmak, edinim yolunun yasal ve ahlâkî olmasını gözetmek imanın gereğidir. Meşru yoldan edinim, edindiklerini paylaşım ve dağıtım işi, öncelikle vicdan duygusuyla ilişkilidir. Bundan dolayı hayvanlara, bitkilere, diğer insanlara rızık olarak verilen şeylere tasallut etmek imanın doğasında bulunmamaktadır. Bu açıdan infak, rızk kavramının anlaşılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Kur’an insanın rızkın dağıtımında âdil ve cömert bir tutum sergilemesi isteğini güçlü bir şekilde belirtmektedir.

Kendisinde tefsir ilminin kavramsal çerçevesinin çizildiği ve tefsirde kullanılan başlıca kuralların ele alındığı ulûmü’l-Kur’ân alanında erken dönemlerden itibaren müstakil eserler telif edilmiştir. Bu eserlerden bazıları, tefsir ilminin mahiyeti, işlevi, metodolojisi ve diğer şer‘î ilimlerle ilişkisine dair önemli tespitler yaptıklarından kurucu metinler olarak öne çıkar. Tasavvuf, tefsir, kelâm ve hadis ilimlerinde söz sahibi olan Hâris el-Muhâsibî’nin Fehmü’l-Ḳurʾân isimli başyapıtı da bu eserlerden birisidir. Muhâsibî, filolojik ve şer‘î ilimlerin sistematik bir yapı kazandığı, ekollerin doğup geliştiği bir dönemde yaşamış bir müelliftir. Gerek Muhâsib’i’nin çok yönlü ilmî derinliği ve yaşadığı dönemin gerekleri gerekse eserin karakteristik özellikleri, Fehmü’l-Kur’ân’ı sorunsalı, muhtevası ve üslubu açısından alanın diğer eserlerinden ayrıştırır. Fehmü’l-Ḳurʾân’ın iki ana bölümden oluştuğu söylenebilir. Birinci bölümde kelâm, anlam, akıl konuları, mahiyet soruşturmasına tabi tutulur. İkinci bölümde ise kelâmın dilbilimsel yönü öne çıkarılarak muhkem-müteşâbih, nesih ve üslûbü’l-Kur’ân başlıkları altında Kur’an’ın muhteva ve üslûbu konu edilir. Muhâsibî bu eserde Kur’an’ı nasıl anlamalıyız? sorusundan önce okuyucuya Anlaşılmaya çalışılan şey tam olarak nedir? ve Anlam nedir? sorularını sormasını önerir. Bu sorulardan birincisi Ben kimim? sorusunu da içkindir. Başka bir ifadeyle Fehmü’l-Kur’ân’ın birinci sorunsalı, anlam(a) bağlamında mütekellim-hitap-muhatap üçlüsünün ve bu üçlünün arasındaki bağlantının neliğidir. Ulûmü’l-Kur’ân kaynakları büyük ölçüde epistemolojik ve metodolojik düzeyde Kur’an’ı anlamanın nasıllığına odaklanırken Fehmü’l-Ḳurʾân’da Kur’an’ı anlamanın neliği sorunsallaştırılır ve ahlak terbiyesi ile yetkinleşen bir akıl ve anlam teorisi inşa edilir. Böylece eserin kavram sorgulamaları müellifin varlık felsefesine uzanır. Bu ayrıcalıklarına rağmen Fehmü’l-Kur’ân’ın sonraki dönemlerde tefsir usulünün temel kaynakları arasında belirgin bir yer edinememesi şaşırtıcıdır. Bunda eserin, ahlâkî olgunlaşmanın merkeze konumlandırıldığı bir anlam teorisini kuramsallaştırmasının etkin olduğu söylenebilir. Bu araştırmada, Muhâsibî’nin Fehmü’l-Ḳurʾân’la alana kattığı özgün değer ortaya çıkartılmaya çalışılırken, tefsir ilminin sistematik yapısı, diğer şer‘î ilimlerle bağlantısı, Allah’ın kelam sıfatı-dil ilişkisi gibi konular problematik hale getirilmiş, hipotez bağlamında çözümlenmiştir. Bu bağlamda Muhâsibî’nin Fehmü’l-Kur’ân isimli eserinin oldukça erken bir dönemde, tefsir metodolojisinin kavramsal çerçevesini, şer‘î ilimlerin otantik yapısıyla ilişkilendirerek çizdiği tespit edilmiştir. Fehmü’l-Kur’ân’ın tefsirin, ilimler hiyerarşisi içerindeki konumuna ve diğer şer‘î ilimlerle ilişkisine dair önemli işaretler taşıması, geleneksel paradigmanın kodlarını tespitte eserin değerini artırmaktadır. Metin analizinde tümevarım, söylem analizinde tümdengelim yöntemlerinin kullanıldığı araştırmada, Fehmü’l-Ḳurʾân’ın geleneksel paradigmayı şekillendiren ve şer‘î ilimlerin otantik yapısını resmeden bir kurguya sahip olduğu tespit edilmiştir

Sözlükte ‘bir şeyin üst üste zikredilmesi, lafız ve mana yönüyle yenilenmesi’ anlamına gelen tekrarlar, Kur’ân’ın en temel üslup, hitap ve metinsel yapı özellikleri ve aynı zamanda müfessirleri uğraştıran yapısal sorunları arasında yer almaktadır. Pek çok ayette isim, fiil ve harf türünden tekrar eden kelimeler, aynı şekilde tekerleme gibi gelen cümle ve terkipler bu kabildendir. Kur’ân’daki tekrarların geleneğimizde birtakım faydaları tadat edilmiş olsa da kimileri tarafından bunun iyi, fasih bir kelam için bıktırıcı, herhangi bir faydadan uzak, muciz bir kelama yakışmayan söz afet ve ayıplarından olduğu da dile getirilmiş, aynı zamanda, Kur’ân nazmının bozuk, zayıf oluşuna ve onun nazmında karışıklığın varlığına delalet eden şeylerden olduğu da ileri sürülmüştür. O bakımdan kıyasi dil ölçülerini, kasr ve îcâzı esas alarak kimileri tekrarı kelam ayıplarından, tam tersine kimileri de bunu, itnâb türlerinden sayarak bir ayıp değil de sanatsal bir güzellik olarak kabul etmişlerdir. Kimileri de her iki görüşü de birleştirerek tekrarı bazen güzel bazen de kabîh (çirkin) olarak görmüşlerdir. Dolayısıyla bazı makam ve hâllerde güzel, bazı makam ve hâllerde ise çirkin görülen tekrar, anlamda değil de sadece lafızlarda yahut lafızlarda değil de sadece anlamda ise güzel görülmüş, hem lafız hem de anlamda ise bizzat başarısızlık ve problem, yapısal ve söz dizimsel sorun olarak addedilmiştir. O bakımdan geleneğimizde kadim tefsir metinlerine şöyle bir göz atıldığında, bu metinlerin, doğru anlamı deşifre etmek için tekrarlı kelime ve cümle yapılarını tespit, tayin ve takdir etme tasarruf ve çabalarıyla dolu olduğu görülür. Bu nedenle edipler, dilbilimciler ve müfessirler, kelamda tekrara fazla yer verilmemesini, kelamın fesâhat şartlarından addetmişlerdir. Bütün bunlarla birlikte geleneğimizde kimileri de tekrar eden bu ifadeleri, bir problem olarak değil de ilâhî, aşkın bir üslup olarak ele almışlar ve bunda bir hikmet, anlamla ilgili edebî bir nükte ve bir sır aramışlardır. Tam tersine bazıları ise, Kur’ân’ın, o dönem Arapların dili kullanım kalıplarında nazil olduğunu, ilâhî mana ve mesajın onların kelamlarında, nasihat ve hitabelerinde geçen söz kalıp ve üslupları üzere teşekkül ettiğini, Kur’ân’da tekrar eden kalıpların benzerlerinin onların şiirlerinde de yer aldığını ileri sürmüşlerdir. Bu nedenle, bu tekrarları, nüzûl dönemi Hicaz bölgesi Arapların günlük konuşmalarında ve yazın türlerindeki dili kullanım âdet ve alışkanlıklarıyla, edebî zevkleriyle ilişkilendirmişlerdir. Dolayısıyla, geleneğimizde bazı bilginler tarafından ileri sürüldüğü gibi, bu tekrarlar, gerçekten bir kelam ayıbı mıdır? Ya da sanatsal bir güzellik midir? Yahut nüzûl dönemi Arapların bilmedikleri, aşina olmadıkları ve dahi duymadıkları, çeşitli anlam inceliklerini içinde barından yapılar mıdır? Yoksa tam tersine o günkü Arapların günlük kelam kalıp ve kullanımlarında, yazınsal türlerinde mevcut ve maruf olan, lügavî örf ve âdetleri, edebî zevkleri çerçevesinde teşekkül ve tecessüm etmiş ifade kalıpları mıdır? İşte bu makalede, söz konusu soru ve sorunlar çerçevesinde, Kur’ân’daki tekrarların, nüzul dönemi Arapların dili kullanım âdetleri, edebî zevkleri, lügavî kültürel antropolojik yapılarıyla ilişkisi, irdelenmektedir. Dolayısıyla mevcut akademik çalışmalardan farklı, özgün ve otantik olduğu düşünülen ve literatür taraması yöntemi kullanılan bu araştırma neticesinde, Kur’ân’daki tekrarların hitap/metinsel yapı açısından ‘nüzûl dönemi Arapların edebî zevkleriyle, lügavî örf ve âdetleriyle ilişkili ifade yapıları’ olduğu açıkça anlaşılmaktadır.

Kur’an ayetlerinin anlaşılması ve yorumlanması konusunda tarihten günümüze kadar birçok ihtilaf meydana gelmiştir. İlk bakışta anlamı net gibi görünen bir ayetin yorumunda detaylar gündeme geldiği ve konunun keyfiyetine dair görüşler ortaya konulduğu zaman ayetin yorumunda daha fazla ihtilaf meydana gelmektedir. Çünkü ayetin kime hitap ettiği, ayetle kastedilenlerin kim olduğu, ayetin hangi zamansal bağlamda indiği ve ayetin ortaya koyduğu durumlar herkes için aynı geçerliliğe sahip olup olmadığı konusu yorumda farklılığın derinleşmesine sebep olmaktadır. Bu ihtilaflar bazen yorumda çeşitliliği beraberinde getirirken bazen de birbirleriyle uzlaştırılması mümkün olmayan, birbirlerinden oldukça kopuk ve birbirlerini kökten reddeden görüşler de olabilmektedir. “Sizden Herkes Cehenneme Uğrayacaktır” ayetinin yorumunda ayette kastedilenlerin kimler olduğu, cehenneme girişin mahiyetinin ne olduğu ve bu ayetin kapsamına kimlerin girdiği konusunda birbirinden farklı birçok görüş ortaya konulmuştur. Müfessirler Kur’an’ın bütünlüğü içerisinde bu ayetin yorum olarak nereye konumlandırılacağı konusunu çözmek için birtakım delillere başvurmuşlar ve bir kanaate ulaşmışlardır. Kimisi bu ayetin sadece inkârcılara yönelik olduğunu söylemiş kimisi de bu ayetin herkesi kapsayan bir ayet olduğunu ancak inananların cehenneme girişinin geçici bir giriş olup azap amacı taşımadığını söylemiştir. Bu çalışma “Sizden Herkes Cehenneme Uğrayacaktır (Ve İn Minküm İllâ Vâriduhâ)” ayetinin yorumu hakkında ortaya çıkmış ihtilafları ortaya koymayı ve bu ihtilafları v-r-d fiilinin semantik analizi bağlamında değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışmamızda öncelikle v-r-d fiilinin etimolojik yapısını incelenmiş ve kelimenin sözlük anlamı ortaya konulmuştur. Sonra bu kelimenin nüzul öncesindeki anlamını tespit etmek için cahiliye şiirlerinde bu fiil kökünün taşıdığı anlamları tespit edilmeye çalışılmıştır. Ardından bu fiil kökünün Kur’an’da geçtiği yerler incelenmiş ve geçtiği bağlamlardaki anlamlara işaret edilmiştir. Sonraki aşama olarak “Sizden Herkes Cehenneme Uğrayacaktır” ayetinin yorumuyla alakalı günümüze kadar gelen ihtilaflar ortaya konulmuştur. Bu ihtilaflar da Kur’an’ın ilk muhataplarından gelen tefsir rivayetlerinden başlanarak günümüze kadar yazılmış klasik ve modern tefsir çalışmalarına sıklıkla müracaat edilerek ortaya konulmaya çalışılmış ve bu ihtilaflar kendi içerisinde tasnif edilerek sunulmaya çalışılmıştır. Akabinde ayette geçen v-r-d fiilinin semantik analizinden elde edilen veriler göz önünde bulundurularak ayetin yorumuna katkı sunulmaya çalışılmıştır. Netice olarak da hiç kimse istisna edilmeksizin bütün insanların cehenneme uğrayacağından bahseden bu ayette neden bu fiil kökünün tercih edildiği konusu tartışılmıştır.

This article aims to discuss Tengku Muhammad Hasbi ash-Shiddieqy, a modern scholar from the Aceh region of Indonesia, and his significant work in the field of tafsir, titled "Tafsir an-Nuur". Hasbi is known as a proficient personality in various areas of Islamic sciences. In Indonesia, his competence in Islamic fields such as fiqh, uṣul al-fiqh, tafsir, and hadith has established Tengku Muhammad Hasbi Ash-Shiddieqy as a respected figure in society. Consequently, due to his areas of expertise, he is recognized as a prolific scholar who has authored academic works such as books and articles. Tafsir an-Nuur is a four-volume tafsir book that covers the interpretation of the Quranic verses from QS. al-Fātiḥa to QS. al-Nās, divided into 30-volume. In this tafsir, Quranic verses are explained succinctly, without delving into excessive detail, focusing on elucidating the fundamental meaning of the verses. Therefore, Tafsir an-Nuur falls into the category of concise (ijmālī) tafsir. This tafsir was written in Indonesian to facilitate easier understanding of the Quran's content for Indonesians. Methodologically, this article is a study that uses source research and qualitative research methods. This article primarily aims to delve into Hasbi's biography and works. Additionally, it discusses the background of the composition of Tafsir an-Nuur, its systematic approach, sources, methods, and related topics. In this context, readers are expected to gain a better understanding of Hasbi and Tafsir an-Nuur, ultimately contributing to a more comprehensive grasp of the development of tafsir studies in Indonesia.

Tafsir books have been written with the intention of facilitating a deeper understanding of the Qur'an, Allah's revelation. This understanding is sought through a process of emotional and spiritual connection with the text. In addition to the two main types of exegesis, namely dirayah (based on reason) and narration (based on transmission), there are also exegetical types. These are known as Sufi exegesis.

Qurʾān exegesis (tafsīr) in African Muslim societies represented the pinnacle of scholarly achievement, and public explanation of the Qurʾān was the event that marked the emergence of one of Africa's most successful Sufi revivals, the "Community of the Flood" of the Senegalese Shaykh Ibrāhīm Niasse (d. 1975). Niasse's network of knowledge transmission, foregrounding the direct experiential knowledge of God (maʿrifa bi-Llāh), continued to emphasize Qurʾān learning, but Niasse's own recorded Arabic tafsīr demonstrated a shift away from traditional West African sources in this field. Prior understandings of the West African tafsīr discipline locate the fifteenth-century Egyptian Tafsīr al-Jalālayn as the primary influence on West African understandings. But Niasse's tafsīr exhibits a clear preference for an early eighteenth-century Ottoman multivolume work, Ismāʿīl Ḥaqqī's "Spirit of Explanation" (Rūh al-bayān), one of the most comprehensive summaries of Sufi understandings of the Qurʾān. This paper not only demonstrates the globally-connected nature of Islamic knowledge production in West Africa but also argues that Niasse's emphasis on gnosis built on the Rūḥ al-bayān to ultimately occasion a noteworthy addition to the existing literary corpus of Qurʾān exegesis. [ABSTRACT FROM AUTHOR]

The second installment in a three‐part series on the Qurʾān and science, this article provides a systematic discussion of the scientific interpretation of the Qurʾān both inside and outside the Muslim world. This discussion reveals how Muslims' interactions with Euro‐Americans have kept discourse on the Qurʾān and science alive. It also demonstrates how Muslims promoted this exegetical genre transregionally from the Middle East to Southeast Asia. [ABSTRACT FROM AUTHOR]

Kur’ân tefsirleri temelde dil, muhteva ve yöntem farklılıkları bakımından öznelliğin tezahür ettiği metinlerdir. Müfessirin öznelliğini belirleyen en önemli unsurlardan biri, onun biyolojik ve entelektüel hayat hikâyesidir. Hayat hikâyesi; müfessirin ailesi, hocaları, öğrencileri gibi sosyal bağlarını içeren; yetiştiği coğrafya, ilim tahsili, bu amaçla seyahat ettiği mekânlar ve yaşadığı zamansal aralıkta hüküm süren siyasi iktidar, tarihsel süreçte cereyan eden önemli hadiseler ve kültürel ortam gibi kişiyi şekillendiren; bilgiye erişim, maişet kaygısı ve statü gibi kişiyi kuşatan geniş bir parantezdir. Bu makalenin konusu, bahsi geçen parantezdeki içeriğin bir kısmı ile telif edilen metinler arasındaki ilişkidir. Tefsir tarihinde elitizmin izini sürmeyi amaçlayan makale, müfessirin yaşadığı dönemdeki statüsü ile kaleme aldığı metin arasındaki ilişkiyi irdelemektedir. Biyografik sözlüklerden elde edilen verilerle statü ve elit konusunu somutlaştırmak için Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî (öl. 310/923) örneği seçilmiştir. Tefsir tarihçiliğini, sosyal tarih perspektifinden ele alarak ve nitel yöntemle hazırlanan makalede kuramsal tartışmalar ve kavramsal çerçeve bahsi ağırlıkta olmakla birlikte meselenin pratik boyutuna da değinilmektedir. Çizdiğimiz Taberî portresi, makalenin pratik boyutunun ilk aşamasıdır. İkinci aşaması ise Taberî tefsirinde iktisadi içerikli âyetlerin yorumunda müfessirin izahının ve vurgularının izlenmesidir. Taberî’nin yönetici elitlere karşı tutumu, mukabele edemediği hediyeyi asla kabul etmemesi, yönetici kesimin huzurunda ayağa kalkmaması, maişetini temin etmek için ağır işlerde çalışmak yerine atadan kalan toprakların geliriyle geçinmesi ve sosyal ağları gibi çeşitli bilgileri buluruz. Bu özelliklerin âyetlerin yorumuna yansımasını izlediğimizde çıkan netice, bizi biyografik sözlüklerin sunduğu malzeme ile müfessirin yorumu arasında bütünlük olduğu yargısına sevk eder.

Şerif Hidayetullah Devlet İslam Üniversitesi Endonezya’nın en eski ve en meşhur üniversitelerinden biridir. “Endonezya’nın İslam Penceresi” olarak kabul edilmektedir. Yarım asır boyunca bilim, kültür, sanat gibi alanlarda önemli katkılarda bulunan, ulusal kalkınma ve toplumsal refahı arttırmayı amaçlayan bir kurumdur. Şerif Hidayetullah Üniversitesi tarihi süreçte birkaç merhaleden geçerek günümüzdeki kalitesini ve verimliliğini yakalamıştır. Bu çalışmada kuruluşundan günümüze kadar söz konusu üniversite bünyesinde tamamlanan tefsir ile alakalı doktora tezlerinin tasnif ve analizi yapılmıştır. İlk dönem tefsir çalışmaları, Endonezya’nın kültür kodlarıyla ve tarihi geçmişiyle paralellik arz etmektedir. Endonezya’da 2000’li yılların başında demokratik ve reform hareketlerinin başlamasıyla Şerif Hidayetullah Devlet İslam Üniversitesi yeniden öğrenci yetiştirmeye başlamış, buna bağlı olarak tefsir çalışmaları gittikçe zenginleşmiştir. Tespitlerimize göre 1988-2021 yılları arasında 185 adet doktora tezi çalışması yapılmıştır. Bunların birçoğu doğrudan tefsir ile alakalı iken birkaçı Arap dili, kelam gibi alanlarda yapılmasına rağmen tefsir ile ciddi irtibatları bulunmasından dolayı tefsir çalışmalarına dâhil edilmiştir. Muhteva açısından tezlerin şahıs, eser, kavram, tarih, dil, kıraat olmak üzere altı başlık altında toplanılması mümkündür. İslamilik (Keislaman), bilimsellik (Keilmuan), Endonezyalılık (Keindonesiaan), evrensellik (Globalisme) olmak üzere dört esası benimseyen üniversite, Endonezce tefsir literatürüne sağladığı katkıyı sürdüreceği anlaşılmaktadır. Bu anlamda Endonezya’nın en önde gelen yükseköğretim kurumu olan Şerif Hidayetullah Devlet İslam Üniversitesi’nde doktora programında yapılan akademik tefsir çalışmalarının Türkiye’de tanınması ve tanıtılmasının alana katkı sağlayacağı düşüncesiyle bu çalışma yapılmıştır.

Ziyâde, sözlüklerde fazlalaştırmak, artırmak anlamlarına gelmekte, noksanın zıttı olarak tanımlanmaktadır. Söz dizimde var olması ile yok olması arasında i‘rab, nahiv yahut anlam açısından herhangi bir farka yol açmayan, kelamda gerekli olan sınırı aşan, harf, isim ve fiil türünden ek ve fazlalıklar olarak gelen ziyâdeler, Kur’ân’ın en temel üslup özellikleri ve yapısal sorunları arasında yer almaktadır. Müfessirleri uğraştıran bu ziyâdeler, geleneğimizde kimileri tarafından ileri sürüldüğü gibi, gerçekten bir kelam ayıbı ve kusuru mu yoksa sanatsal (bedîî) bir güzellik midir? Başka bir deyişle 7. yüzyıl Hicaz bölgesi Arapların bilmedikleri, aşina olmadıkları ve duymadıkları çeşitli anlam inceliklerini içinde barından yapılar mı yoksa tam tersine o günkü Arapların günlük kelamlarında, şifahî ve yazınsal türlerinde mevcut ve maruf olan lügavî örf ve âdetleri, edebî zevkleri çerçevesinde teşekkül ve tecessüm etmiş ifade kalıpları mıdır? İşte bu soru ve sorunlar bu makalede irdelenmektedir. Elbetteki bu çalışmada amacımız, Kur’ân’ın tüm ziyâdelerini tek tek ele alıp, ilahî, aşkın sır ve hikmet çerçevesinde okumak, bunların ifadeye kattıkları anlam inceliklerini ve derinliklerini yahut ritmik güzelliklerini tadat etmek değildir. Bunlar geleneğimizde veya günümüzde bazı akademik çalışmalarda az veya çok zaten ele alınmıştır. Kur’ân’ın ziyâdelerinin o dönem Arapların lügavî örf ve âdetleri, edebî zevkleriyle ilişkisine kadim literatürde satır aralarında zayıf bir sesle değinilmiş olsa da ne yazık ki çağdaş araştırmalarda bu türden bir okuma yapan bir çalışmaya henüz rastlanılmamıştır. Dolayısıyla bu çalışmada bizim hedefimiz, bu ifade yapılarının o dönem Arapların dili kullanım âdetleri, edebî zevkleri ve lügavî kültürel antropolojik yapılarıyla ilişkisini irdelemektir. O bakımdan mevcut akademik çalışmalardan farklı, özgün ve otantik olduğunu düşündüğümüz, literatür taraması yöntemini kullandığımız bu araştırma neticesinde, Kur’ân’ın vezin ve vezin dışı amaçlarla gelen ziyâdeli yapılarının nüzul dönemi Arapların edebî zevkleri, lügavî örf ve âdetleriyle ilişkili olduğu, daha doğrusu, halihazırda mevcut dil kalıp ve kullanımlarının üstünde ve ötesinde (hârikun ‘ale’l-‘âde), tarih üstü, aşkın bir dil ve üslupta olmadığı ortaya çıkıyor.

Peygamberlerin hayatlarından kesitler sunan Yüce Allah, onların imanlarını, samimiyetlerini, sabır ve gayretlerini bize örnek göstermektedir. Bu örneklik serüveni içinde onların elçi seçilme dönemleri de zikredilmektedir. Onların peygamber olarak ilan edilmeleri ve bu vasıfla anılmaları, kimi zaman henüz dünyaya gelmeden önce ya da bebeklik çağlarında gerçekleşebilmektedir. Kimi zaman hayat serüvenlerindeki zorlu mücadeleleri aktarılarak onların peygamberlik görevine hazırlandıkları beyan edilmektedir. Bazen de onların uzun yıllar boyunca kavimleriyle yaşadıkları mücadele ve onları tevhide davet etmek üzere katlandıkları ızdırap hatırlatılmaktadır. Bunun yanı sıra kavimleri tarafından tanınmaları ve değer bulma süreçleri de ayetlerde konu edilmektedir. Peygamberliğin kırk yaşında verildiği şeklindeki genel bir kabulün İslam düşüncesinde var olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte ayetler peygamberlik yaşı olarak belli bir rakam zikretmemektedir. Ancak Kur’an’da kırk yaşına işaret edilmekte ve farklı bağlamlarda kırk sayısına yer verilmektedir. Hadis kaynaklarında ise Allah Resulü’nün hayatından bahsedilirken kırk yaşında risaletle görevlendirildiği özellikle zikredilmektedir. Kur’an ayetleri insan hayatının farklı dönemlerine işaret etmekte ve bu dönemleri belli rakamsal ifadelerle sınırlandırmadan zikretmektedir. Zira anne karnındaki dönemiyle birlikte bebeklik, çocukluk ve gençlik dönemleri ardından yetişkinlik ve nihayetinde yaşlılığıyla insan hayatının her aşaması birbirinden farklı özellikleriyle öne çıkmaktadır. Kuşkusuz bu dönemlerin belli bir yaşla değil de belli bir yaş aralığıyla ifade edilmesi mümkündür. Çünkü her insan kendi hayat tecrübesini yaşamakta ve birbirinden farklı olayları deneyimlemektedir. Hayat serüveni insanın gerek beden gücünün gerekse muhakeme yeteneğinin gelişmesi bakımından önemlidir ve bu noktada herkes için tekdüze bir gelişim gözlenmemektedir. Ayetlerin de bu hakikatlere işaret ederek insan hayatı için bir sınırlama ifadesi belirtmediği görülür. Ayetler, bu farklı aşamaların genel niteliklerini ve öne çıkan yönlerini gündeme getirmektedir. Ancak istisnai durumları ve farklılıkları da hatırlatarak konuyu tekdüzelikten kurtarır. Peygamberlerden kimilerinin elçi seçilme süreçlerinin anlatıldığı ayetlerde hayat serüveninin farklı dönemlerine işaret edildiği ve seçilen kimselerin belli nitelikleriyle zikredildiği görülür. Henüz dünyaya gelmeden önce Hz. Yahya’nın bir peygamber olarak ilan edilmesi ve küçük yaşta değerli özelliklerin kendisine bahşedilmesi genel kabulleri ve değerlendirmeleri gözden geçirmeyi zorunlu kılmaktadır. Diğer yandan beşikte peygamberliğini ilan eden Hz. İsa, etrafında bulunan insanları hakikate davet ederek bir yönden peygamberlik görevini de icra etmiştir. Geçirdiği zorlu serüvenlerle dikkat çekici bir hayat sürdüren Hz. Musa, ayetlerde peygamberlik görevine hazırlık dönemiyle birlikte zikredilmektedir. Onun peygamberlik için uygun vakte geldiği ve böylece görevlendirildiği aktarılmaktadır. Günümüzdeki insan yaşıyla kıyaslandığında aklın kavramakta zorlandığı bir süreye işaret edilerek Hz. Nuh’un kavmini davet sürecinde katlandığı zorluklara yer verilmektedir. Allah Resulü’nün kavmi tarafından tanınması ve değer bulma süreci de ayetlerde ele alınmaktadır. Böylece peygamber olarak seçilme sürecine ve öncesinde yaşanan vakıaya dikkat çekilmektedir. Peygamberlerin seçilme sürecinden bahseden ayetlerin farklı hususlara temas ettiği görülmektedir. Kimi zaman bir mucize olarak sunulan bu seçim kimi zaman elçilik görevi için hazırlık süreciyle birlikte aktarılmaktadır. Bazen de sözü edilen süreç, ilgili peygamberin karşılaştığı problemi beyan etmektedir. Çalışmada, sözü edilen bu hususlar ayetler bağlamında sunulacaktır. İslam düşünce geleneğinde peygamberlerin yaşı konusundaki genel kabulün tefsir kaynakları çerçevesinde ele alınması, böylelikle ilgili meselenin tefsir sahasındaki yansımasının ve farklı değerlendirmelerin sunulması hedeflenmektedir.

Kur'ân-ı Kerîm'de 64 yerde geçen ümmet kavramı, farklı anlamlarda kullanılmıştır. Kavram, sözlük anlamı itibariyle “aynı istikamete yönelmiş olmayı” ifade etmektedir. Istılahî olarak ise, “aynı inançlar etrafında birleşen topluluk” mânasında kullanılmaktadır. Bir müfessir olarak Muhammed Abduh (1849-1905), adına telif edilen tefsir eserinde ümmet kavramı bu kavrama bağlı olarak davet terimi ve davetçi profili hakkındaki görüşlerini Âl-i İmrân sûresinin 104. âyeti bağlamında ortaya koymuştur. Oluşturduğu sosyal (içtimaî) tefsir ekolüne uygun olarak konuya dair verileri ve kendi yaklaşımını toplumsal bir düzlemde sunmaktadır. Ona göre bireyler, başta kendi benlikleri olmak üzere Allah'ın varlığı ve evrene dair eleştirel bir yöntemle düşünmeye başladıkları vakit, tevhid ilkesi doğrultusunda bir araya gelerek inanç merkezli bir ümmet meydana getireceklerdir. Onun bilinçli topluluk dediği bu ümmetin en önemli vasfı ise birbirlerine iyiliği tavsiye etmeleri ve kötülükten de sakındırmaları şeklindeki gayretleridir. Müfessirin yaşadığı dönem olan 19. yüzyılın ortalarında, Mısır da dâhil bütün İslâm âlemi, ekonomik ve kültürel olarak batı toplumunun gerisinde kalmıştır. Hâlbuki Araplar, vahiyle muhatap olmadan önce birlikten ve ortak hedeften yoksun, dağınık bir toplum iken ilâhî buyruğa muhatap olduktan sonra din merkezli, uhuvvete dayalı bir imparatorluk kurmuşlar ve önceki kabuklarından sıyrılarak yeni bir millet (ümmet) inşa etmişlerdir. İşte Abduh ve tesirinde kalmış Reşid Rıza (ö. 1935), Kasım Emin (ö. 1908), Ali Abdürrâzık (ö. 1966) gibi bazı âlimler, daha önce gerçekleştirilen ümmet inşasında olduğu gibi modern çağda da ilâhî hitapla kurulacak doğrudan bağlantı ve bu bağlantı rehberliğinde kurulacak fert, aile, kavim ve toplum ilişkisinin, ümmet denilen ortak hedefler etrafında kenetlenmiş bir milletin oluşumuna zemin hazırlayacağını savunmuşlardır. Bu yüzden söz konusu âlimler, öncelikle dikkatlerini Müslümanların kendileri dışındaki toplumlardan geri kalmalarının nedenlerini belirlemeye vermişler ve bu duruma dönük incelemelerde bulunmuşlardır. Sorunun teşhisinden sonra ikinci evrede ise çözüm önerilerini belirlemeye koyularak var olan olumsuz durumdan kurtulup, siyasî, iktisadî ve kültürel bakımdan ileri seviyeye ulaşmış bir toplum inşası için takip edilmesi gereken yöntemin ne olması gerektiği hususuna odaklanmışlardır. Müellifin, Müslümanların mevcut durumlarının ıslahı yönündeki gayretleri, içtimaî tefsir ekolünün kurulmasına öncülük etmiştir. Zira bu akımın temel hedefi, Kur’ân’la kurulacak yeni bir anlama ilişkisi vasıtasıyla toplumu ıslah etmektir. Bu bağlamda İslâm’ı benimseyen, onun yeryüzünde hak ettiği konuma tekrar erişmesini hedef edinen her Müslüman birey, bahse konu ıslah hareketinin başarıya ulaşması noktasında doğal bir neferdir. Dolayısıyla İslâm itikadını özümseyen kişinin, kendisi ve içinde yaşadığı topluma dair önyargılardan bağımsız şekilde yapacağı durum tespiti, ıslah hareketinin birinci mertebesini oluşturmaktadır. Nitekim adı geçen düşünürlere göre İslâmî bilince sahip olan biri, Kur’ân’ın indiği toplumun olumlu-olumsuz özelliklerini, tarihin verileri ışığında objektif şekilde irdelediğinde, bu toplumu medenîleştiren ilâhî kitabın bunu nasıl başardığına yönelik, ön kabullerinden arınmış bir değerlendirmeye erişecektir. Böylece bu kişi, Kur’ân’ın câhiliye olarak isimlendirdiği bir toplumu, İlâhî hitap doğrultusunda üstün bir ümmete dönüştürme sürecini de özümseyecektir. Bunun yanı sıra kişi, İlâhî kelâmın gerçekleştirdiği bu tarihî hakikat doğrultusunda, günümüzde de vahyin öncülüğünde bireyin kemale ermesi ve Müslüman toplumun olgunluk seviyesini yakalayabileceği bir program ve hedefe sahip olacaktır.

Yaşadığı dönemin önde gelen âlimlerinden ve yöneticilerinden olan Şehristânî birçok alanda eser yazmıştır. Buna rağmen kelam ve mezhepler tarihi kimliğiyle olduğu kadar tefsir ve hadis hüviyeti ile şöhret bulmamıştır. Bu durum klasik literatürde onun müfessir ve muhaddis kimliğinden fazla söz edilmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. İslam’ın ikinci ana kaynağını oluşturan hadis ilminden, başta müfessirler olmak üzere pek çok alanda çalışma yapan âlimler faydalanmaktadırlar. Müfessir âyetleri açıklarken, fakîh hüküm istinbât ederken, kelamcılar inanç esaslarını açıklarken, dilci dil kurallarına örnekler getirirken hadislerden yararlanmaktadır. Tefsirciler, âyetleri açıklarken hadislere müracaat etmenin önemin farkındadırlar. Nitekim türü ne olursa olsun hemen hemen bütün tefsir kitaplarında hadis rivayetleri yer almaktadır. Bu doğrultuda her müfessir gibi Şehristânî de âyetlerin açıklanmasına yardımcı olan rivayetlere tefsirinde yer vermeye gayret göstermektedir. Te’lifleri incelendiğinde onun hadis ve hadis ilmiyle ilgili hiçbir eser yazmadığı görülmektedir. Bu, onun fikir ve düşüncelerini daha çok kelâm, felsefe, dinler ve mezhepler tarihi meseleleri üzerinde yoğunlaştırmasından kaynaklanmaktadır. Buna rağmen onun Mefâtîhu’l-esrâr ismini taşıyan tefsirinin diğer İslâmî ilimlerle birlikte hadis alanını da ilgilendiren birçok yönü bulunmaktadır. Tefsir metodolojisinde serdedilen rivayet, dirâyet ve işrârî tefsir metodunun birçok özelliğini eserinde mezceden Şehristânî, kitabında kendisine has bir yöntem izlemektedir. Âyetleri açıklarken yaşadığı asırdaki mevcut kaynaklardan, sebeb-i nüzûl, âyetler arası münasebet, kıssa, fıkıh, kıraat, nahiv, lügat ve meâni açısından yararlanarak görüşler aktardıktan sonra âyetlerin derin boyutlarını esrâr başlıklarında açıklamaktadır. Âyet ve hadisleri; imân-küfür, mü’min-kâfir, zâhir-bâtın gibi çift yönlü olarak izah etmektedir. O, âyet ve hadislerin yanı sıra birçok âlimin görüşünden de yararlanmaktadır. Görüş sahiplerinin ismini kimi zaman tek tek vermekte kimi zaman da onların yerine bir grup sahâbî, Kur’ân ehli, ümmetin âlimleri, bazı âlimler “şöyle dedi” gibi ifadeler kullanmaktadır. Düşüncesine uygun olan sahih hadislerin yanı sıra hasen, zayıf ve kaynakları tespit edilemeyen çokça hadisi eserinde aktarmaktadır. Ancak kullandığı rivayetlerin sıhhatiyle ilgili hiçbir değerlendirmede bulunmadığı gibi hadislerin kaynağını da çok nadir belirtmektedir. Ayrıca herhangi bir kaynak belirtmeden hukiye, ruviye gibi meçhul kalıplarla da rivayetlere yer vermektedir. Şehristânî ve eserleri üzerinde yapılan akademik çalışmalara bakıldığında onun hadisçi kimliğini öne çıkaran çalışmaların neredeyse hiç yapılmadığı görülmektedir. Dolayısıyla Şehristânî’nin Mefâtîhu’l-esrâr’da hadis kullanma yöntemi özelinde bir çalışmanın yapılmamış olması, konunun esaslı bir şekilde ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Zira görüşlerini temellendirmek için kullandığı hadislerin epistemolojik açıdan değeri ilgili görüşlerinin muteber olup olmamasını etkilemektedir. Bu kapsamda her müfessir hadisleri kitabında işlerken, kendisine has bir yöntem izlediğinden çalışmanın temel sorusu, “Şehristânî’nin Mefâtîhü’l-Esrâr’da hadis kullanma ve yorumlama yöntemi nasıldır?” şeklindedir. Bunu ortaya koymak için “eserde kullanılan hadislerin temel kaynakları nelerdir?” “Şehristânî’nin kullanmış olduğu hadisler sıhhat bakımından nasıldır?” gibi sorulara yanıt aranmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmada, söz konusu eserinden örnekler eşliğinde kullandığı hadislerin kaynakları, hadis kullanma ve yorumlama yöntemi tespit edildikten sonra kullanılan hadislerin sıhhat yönüne değinilmektedir. Bunların sonucunda müfessirin hadise ilgi ve vukufiyeti, hadis kullanma yöntemi, hadis ilmi açısından kuvvetli ve zayıf yönleri genel bir değerlendirmeyle ortaya konulmakta ve konuyla ilgili okuyucuya bazı tekliflerde bulunulmaktadır. Son tahlilde Mefâtîhu’l-esrâr’dan hareketle Şehristânî’nin hadiste mütesâhil kategorisinde yer aldığını söylemek mümkündür.

Aksi 212 is a response to Ahok's statement regarding the concept of auliya towards Surat Al-Maidah verse 51. This response gave rise to an understanding of truth claims, namely an understanding that wants to absolute its thoughts regarding the Al-Qur'an. Understanding truth claims also raises an attitude of disbelief towards groups that are different from them. Specifically, this study wants to ask three questions, including 1) What are the views of the mufassir regarding the concept of auliya' in Surat Al-Maidah verse 51 and 57? 2) What is the background to the emergence of the discussion regarding the concept of auliya in Surat Al-Maidah verse 51 and 57? 3) How is the effectiveness of the integrative-interconnective approach in understanding Surat Al-Maidah verse 51 and 57 in the industrial era 4.0? To answer these questions, this research uses an integrative-interconnective approach, which provides a portion of the balance between Islamic sciences and exact sciences. The results in this study are 1) From the views of the mufassir above, it can be concluded, said Auliya in Surat Al-Maidah verse 51 and 57 shows more in the context of social interaction, so this verse speaks of a Muslim being cautious about entering into an agreement with non-Muslims because of his attitude that often violates agreements. 2) Through the analysis of asbabun nuzul, it can be concluded that the main message from Surat Al-Maidah verse 51 and 57 is a prohibition for any group or community to violate agreements or agreements that have been agreed upon. 3) Standardization of leadership is not based on religion, but values that exist in religion, social, culture, and others. The most important thing is to explore the essential values of leadership in the Qur'an, rather than being preoccupied with issues of identity. Keywords : Auliya, Integration-Interconnection, M. Amin Abdullah, Tafsir

Yüce Allah, ilâhî kitaplarını tek başına değil, onları açıklayan ve uygulayan peygamberlerle birlikte göndermiştir. Zira kitapları açıklayan ve onları hayatla birleştiren peygamberler olmasa vahiy metinlerinin çok farklı anlamlarda kullanılması kaçınılmaz olacaktır. Nitekim tarihi süreçte bunların çeşitli örnekleri ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda son ilâhî kitap olan Kur’ân’ın anlaşılmasında Hz. Peygamber’in söz ve fiillerini içeren hadislerin tefsir kaynaklarına nasıl katkı sağladığı, hadisler olmadığı zaman âyetlerin anlaşılmasında ve yorumlanmasında ne gibi sorunların yahut nasıl bir İslam anlayışının ortaya çıktığı nüzûl sırasına göre ilk sûre özelinde araştırılacaktır. Buna göre, rivayet tefsirlerinden Taberî’nin (öl. 310/923) Câmiu’l-Beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân’ı, akıl ve nakli birlikte esas alan İmam Mâturîdî’nin (öl. 333/944) Tevîlâtü’l-Kur’ân’ı, akla öncelik veren Mutezile’ye müntesip ez-Zemahşerî’nin (öl. 538/1144) el-Keşşâf ʿan hakāʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl ’i, Muhammed Abduh’un (1849-1905) Tefsîru cüz’i Amme’si, Şinkîtî’nin (1907-1974) Edvâʾü’l-beyân fî îzâhi’l-Kurʾân bi’l-Kur’ân’ı, Bayraklı’nın Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri esas alınarak bunların kullandıkları hadisler incelenecektir. Yine ilk dönem müelliflerinden Abdurrezzâk b. Hemmâm’ın (öl. 211/826) hem hadis hem tefsir kitabı incelenecektir. Ayrıca hadis kitaplarındaki tefsir bölümlerinde mezkûr sûrede zikredilen hadisler incelenecek ve tefsir kitaplarıyla karşılaştırması yapılacaktır.

Bu çalışmada Kafkasya ve özellikle Güney Kafkasya’nın Azerbaycan coğrafyasına ait klasik ve modern Tefsir kaynaklarında zikredilen olay ve yerlerin tespit ve tahlili yapılmıştır. Bu konunun temellenmesi için öncelikli olarak bölge tarihi ile ilgili kaynaklar taranıp literatür tespitinde bulunulmuştur. Yapılan araştırmalar sonucunda Kur’ân tarihine dair kırâat ilmi ile alakalı olarak zikredilen birtakım olayların Azerbaycan bölgesinde meydana geldiği görülmüştür. Yine kaynaklarda ayetlerin tefsiri yapılırken coğrafyaya ilişkin cereyan eden birtakım hususlara da değinildiği tespit edilmiştir. Kur’ân kıssaları bağlamında kaynaklara bakıldığında Kehf sûresinde anlatılan Zülkarneyn kıssasındaki Ye’cüc ve Me’cüc’ün zulmüne karşılık bölge halkının isteği üzere Zülkarneyn’in inşa ettiği seddin yüksek ihtimalle bu coğrafyada bulunduğu görülür. Bir görüşe göre “Ashâbü’r-ress” isimli topluluğun, Azerbaycan bölgesinde yaşamış ve peygamberlerini öldürmüş bir kavim oldukları ve peygamberlerini dinlemedikleri için cezalandırıldıkları şeklinde rivâyet de mevcuttur. Ayrıca Kur’ân’da Hızır-Mûsa kıssasına bağlı olarak zikredilen “Mecmau’l-Bahreyn” ile ilgili zikredilen birtakım rivâyetler de bu bölge ile ilişkilendirilmektedir. Sonuç olarak bu çalışmada klasik ve modern dönem kaynaklar üzerinden Kafkasya-Azerbaycan bölgesinde vuku bulan olay ve mekânlara dair rivâyetler incelenmiş, söz konusu coğrafyanın Tefsir ilmi literatüründeki önemi ortaya konmuştur.

Meseller, insan ve toplulukların yaşamlarında bazı önemli olayları vurgulayan, sonraki nesillerin bunlardan haberdar olmasını sağlayan kültür aktarımı vazifesi gören sözel unsurlardır. Kur’ân-ı Kerîm Arap dilinde indiğinden onun içinde de cahiliye dönemi Arap kültüründe yerleşmiş bazı meselleri görmek mümkündür. Kur’ân-ı Kerîm, tüm insanlığa rehber ve hidayet kaynağı olarak indirilmiş, Arapça bir kitap olduğu için onu anlamada bazı sorunlarla karşılaşılmış ve bu sorunları çözmek adına bazı çalışmalar yapılmıştır. Kimi çalışmalar onun dilsel yönüne yoğunlaşırken kimileri de anlam boyutunu, verdiği mesaj kısmını ön planda tutmuşlardır. Bazı ayetleri yorumlamada mesellerden yardım alan müfessirler olmuştur. Nitekim meseller hem dil hem de anlam boyutunun ortak olduğu kabul edilen ögelerdendir. Arapça konuşan toplumlar dışında Kur’ân-ı Kerîm’i anlama sorunu ortaya çıkınca tercüme tefsirler yazılmaya başlanmıştır. Bu çalışmada Şii-İmami çizgiye mensup bir müellif tarafından yazılan ilk Farsça tefsir olan Ravdu’l-Cinân esas alınarak bu tefsirdeki Arapça meseller ele alınmıştır. Tefsirde Farsça meseller olsa da Arapça mesellerin kullanımı ile belli bazı amaçlar gözetilmiştir. Bu meseller yoluyla kelimenin kökeni, etimoloji/sarf açısından kelimenin kalıbı ve nahiv ilmi açısından da kelimenin mahiyeti ve i‘râbı, cümlede işgal ettiği yer gibi hususlar açığa kavuşturulmuştur. Ayrıca bunların dışında da ayette geçen kelime ile doğrudan ilişkisi olmasa da ya içinde geçtiği için ya da anlam olarak karşılaması nedeniyle mesel kullanılmıştır. İşte tüm bu amaçlar örnekleriyle verilip değerlendirilecek, mesel kitaplarından asılları tahriç edilerek geçen diğer hususlar da ayrıca açıklanacak ve bir sonuçla çalışma sonlandırılacaktır.

Ekseriyetle tefsirler, rivâyet ve dirâyet olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Lakin hemen hemen her rivâyet tefsirinde dirâyetin, her dirâyet tefsirinde de rivâyetin öğelerinin bulunduğu görülmektedir. Bu tespitlere rağmen tefsirlerin, rivâyet ve dirâyet şeklinde iki türü bulunmaktadır. Bu kategorizenin ne kadar sahih olduğu tartışılmalıdır. Tefsirlerin rivâyet ve dirâyet şeklinde tasnif edilmesi, birçok problemi de gün yüzüne çıkarmaktadır. Nitekim yapılan bu ayrım, tefsir okuyucularının zihinlerini olayları tek taraflı değerlendirmeye sevk etmekte, tefsir tarihine bütüncül bakışı engellemekte konu hakkında gelen mevcut görüşlerin farklı yönlerinin görülmesine ket vurmaktadır. Tefsir kitaplarının dirâyet ve rivâyet metotlarına dayanarak ikiye ayrılması konusu tamamen spesifiktir. Bu M. Hüseyin Zehebî'den sonra gündeme gelmiş ve yaygınlaşma noktasında taban bulmuştur. Rivâyet tefsirinin dirâyet tefsirinden tamamen bağımsız bir tefsir çeşidi olarak değerlendirilmesi ilmî kriterler yönünden isabetli bulunmamaktadır. Ne tam bir rivâyet tefsirinin dirâyetten ve ne de dirâyet tefsirinin rivâyetten uzak ve bağımsız olması mümkün değildir. Her iki tefsir türünün içiçe olduğunu ve birbirini tamamladığını söylemek mümkündür. Bu makalede tefsirlerde rivâyet ve dirâyet ayrımı yapılırken ortaya konan ölçütlerin objektif olmadığına, ayrıca bu temel ölçütlerin ayrım noktasında pratiğe yansıtılmasının tam anlamı ile gerçekleşmediğine vurgu yapılmıştır.

Bu çalışmada Kur’ân’ın dalâlet konusuna nasıl yaklaştığı incelenmeye çalışılmıştır. Kur’ân’da her ne kadar dalâlete erdirme fiili Allah’a izafe ediliyorsa da, ilgili ayetlerin geçtiği bağlamlar değerlendirildiğinde, bilinçli şekilde inkâra yönelmiş kulların işledikleri kalbi ve ameli olumsuz ahlaki davranışlar sebebiyle, kullar bu yönde bir iradede bulundukları için Allah’ın dalâlete erdirdiği görülür. Dalâlet fiilinin kulda kevnî yaratılışı Allah’a ait olduğu için Allah dalâlete erdirmeyi kendine izafe etmiştir. Kur’ân’da yer alan dalâlet ve hidayetle ilgili ayetler incelendiğinde, imtihan edilmek üzere yeryüzüne gönderilen insanın akıl ve iradeyle donatılarak tercihlerinin sorumluluğunu üstlenmesi adalet ilkesi gereğince sağlanmaktadır. Ayrıca Allah, kullarına rahmet ve şefkati gereği hidayete erişmeyi kolaylaştırıcı, dalâlete düşmeye mâni etmenleri devreye koymaktadır. Kur’ân’da iman-küfür kavram sahasında çokça kullanılan dalâlet kavramı gerek sözcük gerekse ıstılahî anlamda 200’den fazla yerde kullanılmıştır. Değişik formlarda geçen dalâlet kelimesi çoğunlukla fiil halinde ele alınır. Bu fiil Kur’ân’da zaman zaman Allah’a, bazen Şeytan’a bazen de insana izafe edilir. Allah’a izafe edildiği ayetlerin genel bağlamı dikkate alındığında dalâlet fiilinin kul tarafından kalbî ve fiili bir takım olumsuz ahlaki davranışlar sebebiyle Allah tarafından yaratıldığı vurgulanır. Kul bilinçli iradesiyle tercihini batıldan yana kullandığı için Allah bunu kevnî bir yaratılışla husule getirmektedir. Allah dilediği ya da bu fiili yarattığı için kul dalâlete düşmemektedir. Kul bu yönde davrandığı ve bu şekilde iradede bulunduğu için dalâlete düşmektedir.

Farklı dünya görüşü ve değer yargılarına sahip her kişi ya da grubun yaygın bir insani tutum olarak tabi olduğu yolu “en doğru yol” alarak görme eğiliminde bulunduğu görülür. Kur’ân’da birçok ayette bu duruma işaret edilmektedir. Bu ayetlerde her topluluğun kendi din anlayışıyla sevinip övündüğü ve son derece mutlu olduğu belirtilmektedir. Yine bu ayetlerden birisi olan İsrâ Sûresi 84. ayette ise “Herkes kendi şâkilesine göre davranır. Şüphe yok ki Rabbiniz kimin en doğru yolda bulunduğunu çok iyi bilir.” buyurulmaktadır. “Şâkile” kelimesi sadece bir ayette geçerken aynı fiil kökünden “şekl” olarak kullanımı ise Sad Sûresi 58. ayette bulunmakta ve ”benzer, misli” anlamına gelecek şekilde yer almaktadır. Kur’ân’da kullanılan “şâkile” kelimesi hakkında farklı açıklamalar yapılmışsa da genel kanaat kelimenin “yol, din, değer yargısı, görüş, yön, tabiat ve mizaç” anlamlarına geldiği yönündedir. Müfessirlerin söz konusu ayetle ilgili yorumlarının birinde ayetin Hz. Peygamber’e inanmamayı ve onun gösterdiği hidâyet yoluna tabi olmamayı sürdüren inkârcılara karşı onu teselli etmek amacıyla indirildiği söylenmiştir. Bir başka yorumda inkârcıları yöneldikleri yolun yanlışlığı noktasında uyardığı, onları yeniden düşünmeye davet ettiği ve hatta tutup gittikleri yolun akıbeti konusunda onları gizli bir şekilde tehdit ettiği belirtilmiştir. Diğer bir yorumda ise ilgili ayet, mümin ve kâfirin iyi ve kötü toprak üzerinden anlatıldığı ayetle tefsir edilmiş ve buradan hareketle her inanç grubunun kendi din ve inancı doğrultusunda ürünler ortaya koyacağı ifade edilmiştir. Bütün bu açıklamaların ortak noktası ayetin iman ve küfür ekseninde yorumlandığını göstermektedir. Buna göre herkes kendince en uygun gördüğü şeye göre bir yol takip etmekte ve buna göre bir inanç ve hayat tarzı benimsemektedir. İki kısa cümleden oluşan ilgili ayetin ilk cümlesinde bu yönde bir durum tespiti yapılmakta ancak bu duruma olumlu bir değer yüklenmemektedir. Ayetin bir âm lafız olan “küllü” lafzıyla başlaması bu durumun herkes için geçerli olduğuna ve hiçbir kimsenin bu yargının dışında kalamayacağına işaret etmektedir. Zira Arapça gramer kuralları gereğince âm lafızların tahsis edildiklerine yönelik bir karine ya da delil bulunmadığı sürece umumi hükümlerini korudukları kabul edilmektedir. Ayet ikinci cümlesiyle birlikte bütüncül bir bakışla ele alındığında ise doğru yolun “herkesin kendine uygun ve hoş gelen yol” olmadığı aksine asıl doğru yolun Allah Teâlâ’nın uyulmasını istediği yol olduğu anlaşılmaktadır. Bu anlamda doğru yol ancak “Allah’ın yolu” olup temel İslami öğretiler doğrultusunda sağlıklı bir gelişim sergileyen, yanı sıra kalben ve bedenen Allah’a yönelen kimselerin yolu olmaktadır. Elbette bu yol Allah Teâlâ’nın kitabıyla ve resulün fiili örnekliğiyle bildirdiği yoldur. Çalışmada ulaştığımız bir başka sonuç ise sözlü kültürümüzde çok yaygın bir şekilde karşımıza çıkan “herkesin kendi mizacına uygun bir din anlayışı ve yaşantısı geliştirebileceği” yönündeki yaklaşımın klasik yazılı ilim geleneğimizde bir karşılığının bulunmadığı olmuştur. Ayetle ilişkilendirilen bir başka husus ise eğitim süreçlerinde karakter farklılıklarından kaynaklanan ferdî farklılıkların dikkate alınması konusudur. Bu tespit isabetli olmakla birlikte ayetin bu yönde bir muhtevaya sahip olduğunu ileri sürmek zorlama bir yorum olmaktadır. Sonuç olarak insanlar, dahil oldukları inanç ve yaşam dünyasını sürekli beğenerek bir hoşnutluk ikliminde bulunuyor olmaya aldanmamalı, aksine Allah’ın hidâyet yoluna tabi olup peşi sıra gitmeyi önemsemeli ve onun hoşnutluğunu elde etmeye gayret etmelidir. Hidâyet ve doğru yolun neliği bağlamında pek çok çalışma yapılmakla birlikte “şâkile” kelimesinden hareketle bu yönde yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. Çalışmamızın bu alandaki boşluğu doldurması ve “şâkile” kelimesinin anlaşılması noktasında katkı sunması umulmaktadır.

Taberî’nin tevil tercihlerinde ve kabul etmediği tevilleri eleştirmesinde etkili olan birçok unsur bulunmaktadır. Çalışmamızda bunlardan birisi olan ayetin literal formuna aykırılık incelenecektir. Ayetin literal formuna aykırılıktan kastımız Taberî’nin “Eğer doğru tevil böyle olsaydı ayet şu şekilde olurdu” dediği yerlerdir. Bu şekilde Taberî ayetin literal yapısının, bahsedilen tevile uygun olmadığını ortaya koymakta ve eleştirisini buna uygun yapmaktadır. Taberî’nin bu yöntemi kullanmasındaki en önemli gerekçe ayetin zahirinin gerektirdiği anlamı öncelemek ve ayetin muhtemel yorumlarının dışına çıkmama yönündeki çabasıdır. Bundan dolayı ayet metninin muhatapta bıraktığı ilk intibayı korumaya ve dilin tabiatının gerektirdiği anlam üzerine yorumu inşa etmeye gayret etmektedir. Bunu yaparken ayetin literal yapısında küçük değişiklikler yaparak kabul etmediği ve ayete uygun olmayan yorumu mezkur literal yapıya ait olduğunu ortaya koymaktadır. Çalışmamız Taberî’nin eleştirdiği ayet yorumlarında gözettiği ayetin literal yapısına aykırılık konusunu incelemeyi, söz konusu ayetin literal yapısına aykırı ifadelerin mahiyetini ortaya koymayı ve bunu yaparken tercihlerine etki eden unsurları belirlemeyi hedeflemektedir. Çalışmamız Taberî’nin Kur’an’ı yorumlama yöntemine ve onun zahire bağlı kalmasına dair yapılmış olan çalışmalara katkı sunar mahiyettedir. Taberî’nin tefsir yöntemi daha çok ayetin indiği tarihsel bağlamda ilk ve doğal halinin anlaşılmasına odaklanmak şeklindedir. Böylece dilin fıtratını gözetmekte ve tefsir yaparken peşin verilmiş hükümlerden uzak durmaktadır. Ayetlerin tefsirine dair rivayetleri çok iyi bildiği ve tefsirinde topladığı için sahabilere ve tabiine ait rivayetleri ihtiva ettikleri görüşlere göre sınıflayarak ilim dünyasına sistematik olarak arz etmiştir. Fakat onun bir görüşe ait rivayete tefsirinde yer vermesi, Taberî’nin o görüşü benimsediği anlamına gelmemektedir. Bazı ilmi saiklerle bu görüşleri bazen tercihe uygun bulduğu gibi bazen de tercihe uygun bulmamaktadır. Rivayetler aracılığıyla gelen bu görüşler sahabilere veya tabiinden tefsirde otorite kimselere ait olsa da Taberî bunları ayetin tefsiri olarak kabul etmeyebilmektedir. Yani bir ayet için zikredilen görüşün söz konusu ayetin altında bulunuyor olup Taberî’nin bu görüşü benimsememesi o rivayetin zayıf ve delil olarak kullanılamaz olduğu anlamına gelmemektedir. Ayrıca rivayetin ilk dönem önemli müfessirler tarafından gelmiş sahih bir rivayet olması bu rivayetin Taberî tarafından kabul edilebilir olması için yeterli değildir. Bunun yanında herhangi bir rivayetin doğru bilgi içermesi Taberî tarafından söz konusu ayetin doğru tefsiri olarak kabul edilmesine yetmemektedir. Çünkü ayetin literal yapısının ayetin mefhumuna uygun olması ve ayetin muhtemel anlam alanının kapsamına girmesi gerekmektedir. Taberî tefsir yaparken ayetin literal formunu incelemeden bir yoruma gitmemektedir. Bunun için ayet içerisindeki küçük, ancak anlama etki eden unsurları belirlemektedir. Sonra da ayetin literal formu ile bu ayetin diğer muhtemel literal formları arasındaki farkları incelemektedir. Böylece bir kıyas yapmakta ve ayetin yorum sınırlarını çizmektedir. Bu suretle de ayetin anlam kapsamına girebilecek yorumlar ortaya çıkmaktadır. Sonra bu kapsama giren yorumları kabul edilebilir yorumlar olarak görürken bu kapsam dışındaki yorumları kabul edilebilir görmemektedir. Dolayısıyla metnin muhtemel olduğu yorumları tamamen reddeden bir tavır içinde olmadığı gibi rivayetlerle gelen her yorumu da ayetin literal formuna giydirilmesini uygun bulmamaktadır. Taberî’nin literal forma aykırılık ilkesini yöntem olarak kullanması onun zahire bağlılığının en önemli göstergesidir. Ayrıca fıkıhta bir mezhebin kurucusu olması ve ictihat ediyor olması da bu bağlamda önemlidir. Bunun yanında diğer mezheplere ilmi olarak eleştirel yaklaşması onun tevil tercihlerinde ortaya koymuş olduğu eleştirileri dikkate değer kılmaktadır. Taberî, tefsirinde bu yöntemi başarılı bir şekilde ortaya koymuş ve tefsir tarihi içerisinde kendisine özel bir yer edinmiştir.