Search

Rü’yetullah, insanın fizyolojik gözüyle Allah’ı görmesi anlamına gelmektedir. Bu tartışmayı Kur’an’daki âyetlerden ve Hz. Peygamber’in sözlerinden hareketle erken döneme kadar götürmek mümkünse de asıl olarak Cehm b. Safvan’ın (ö. 128/745-46) rü’yetullahın mümkün olmayacağını ileri sürmesiyle gün yüzüne çıkmış, Muʿtezile’nin de bu görüşü desteleyerek Allah’ı tenzihten hareketle rü’yetullahın mümkün olmayacağını söylemesiyle yeni bir boyut kazanmıştır. Ehl-i sünnet kelâmını başlatanlardan ve Eşʿarîliğin kurucusu olan Ebü’l-Hasan el-Eşʿarî’de (ö. 324/935-36) Allah’ın baş gözüyle görüleceği üzerinde durmuştur. Allah’ın görülmesi meselesi Ehl-i sünnetin genelinde olduğu gibi Eşʿarî’de de aklen caiz ve naklen vacip olan konular arasındadır. Eşʿarî bu konuyu eserlerinde ele alırken öncelikle rü’yetullah ile ilgili âyetlerden hareket ederek kelimelere verilen çeşitli anlamları açısından değerlendirmeye tabi tutmuştur. Bu anlamları tek tek eleyerek âyetlerde geçen görmeyi ifade eden kavramların gözle görme anlamına geldiğini ispat yoluna gitmiştir. Daha sonra da bu âyetlerin asıl anlamının Allah’ın görülmesine işaret ettiği, bu görmenin Allah’ın kudreti dâhilinde olduğunu hatırlatarak belki dünya cihetiyle değil de âhiret açısından Allah’ın görüleceği anlamına geldiğini belirtmiştir. Aynı zamanda bunu destekleyen hadisleri de ele alarak Hz. Peygamber’in buna işaret ettiğini bildirmiştir. Eşʿarî’nin kelâm konularını ele almasında daha çok nakilci yaklaşımın ağırlıklı olduğunu söylemek mümkündür. Ancak Allah’ın görülmesi meselesinde naklî olmasının yanı sıra bunun aklî olduğunu belirtmesiyle farklı bir yaklaşım sergilediği görülmüştür. Bu açıklamalarında özellikle görenin hadis olması kadim olan görüleni etkilemeyeceğini açıklayarak öncelikle varlık açısından hâdis ve kadim ayırımına gitmektedir. Eşʿarî’ye göre nasıl ki tatma, koklama ve dokunma birer duygu olup insan için kullanıldığında hâdistir. Aynı şekilde görme de insan için hâdis bir duygudur. Gören insanın ve görme duyusunun hâdis ama görülen olan Allah’ın ise hâdis olamayacağını belirtmektedir. Allah’ın gözle görülebileceğine dair ontolojik açıdan yaklaşımına bir başka kanıt ise O’nu görülmesi caiz olan bir varlık olduğunu belirtir. Çünkü olmayanı görmek caiz değildir. Oysa Allah mevcut, sabit olup kendisini görmemiz muhal olmadığına göre o görülecektir. Eşʿarî’ye göre Allah’ın görülmesinin ispatında Onu yaratılmışlara benzetme ve hakikati ters yüz etme anlamına gelmeden şanına yakışacak bir şekilde görülmesinin aklen caiz olduğu yaklaşımı vardır. Çeşitli çalışmalarda farklı konular işlenirken Eşʿarî’nin rü’yetullah ile ilgili görüşlerine arada değinildiği halde konuyla ilgili tüm görüşlerini bir araya getiren özel bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu makalede İmam Eşʿarî’ye göre Allah’ın görülmesi konusunda ortaya koymuş olduğu hem naklî hem de aklî delilleri onun eserlerinden ve birinci elden hareketle ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır.

Allah (c.c.) kullarına hitabı olan Kur’ân’ı peygamberi vasıtasıyla ulaştırmıştır. Kulları için din olarak İslâm’ı seçmiş, sadece İslâm’dan razı olduğunu belirtmiş ve onları bu kitapla İslâm Dini’ne davet etmiştir. Kur’ân, insanlara yaratılış amaçlarını gerçekleştirmede en doğru yolu gösteren ve onları bu yolda yürümeye çağıran bir davetçidir. Çeşitli türevleriyle birlikte 200’den fazla yerde geçen “davet”, daha ziyade “İslâm’a ve bu esasların uygulanmasına çağrı” anlamına gelmektedir. Kur’ân; müşrikleri, kâfirleri, münâfıkları ve Ehl-i Kitab’ı imana; Müslümanları ise imanlarını sağlamlaştırmaya davet etmiştir. Kur’ân’da âhiret inancının sıkça tevhid inancıyla beraber zikredilmesi, iki iman esası arasındaki güçlü bağa işaret etmektedir. Bu sebeple İslâm’a davet açısından ahiret inancı ayrıcalıklı bir önem arz etmektedir. İslâm’a davette, davetin kural ve ilkelerini koyan ve bu husustaki yöntemleri belirleyen Kur’ân’dır. Mu’ciz üslûbuyla kendine hayran bırakan Kur’ân, İslâm’a davetinde âhiret inancını çeşitli anlatım metotlarıyla idraklere sunmuştur. Bu makalede Kur’ân’ın, insanları dine davet ederken âhiret inancına vurgu yapması ele alınıp değerlendirilmiş ve bunu hangi yöntemlerle gerçekleştirdiğinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda, davetle ve araştırmanın temel konusu olan âhiretle ilgili âyetler tespit edilmiş, âhiretle ilgili âyetlerin üslûbu davet yöntemi açısından tasnife tâbi tutulmuştur. Tespit edilen yöntemler, günümüz davetçilerine bir davet metodu sunması açısından önem arz etmektedir. Daha önceden yapılan çalışmalarda âhiret inancının bir davet metodu olarak ele alınmamış olması ise, makalenin özgünlüğünü ortaya koymaktadır

Kur’an ayetlerinin anlaşılması ve yorumlanması konusunda tarihten günümüze kadar birçok ihtilaf meydana gelmiştir. İlk bakışta anlamı net gibi görünen bir ayetin yorumunda detaylar gündeme geldiği ve konunun keyfiyetine dair görüşler ortaya konulduğu zaman ayetin yorumunda daha fazla ihtilaf meydana gelmektedir. Çünkü ayetin kime hitap ettiği, ayetle kastedilenlerin kim olduğu, ayetin hangi zamansal bağlamda indiği ve ayetin ortaya koyduğu durumlar herkes için aynı geçerliliğe sahip olup olmadığı konusu yorumda farklılığın derinleşmesine sebep olmaktadır. Bu ihtilaflar bazen yorumda çeşitliliği beraberinde getirirken bazen de birbirleriyle uzlaştırılması mümkün olmayan, birbirlerinden oldukça kopuk ve birbirlerini kökten reddeden görüşler de olabilmektedir. “Sizden Herkes Cehenneme Uğrayacaktır” ayetinin yorumunda ayette kastedilenlerin kimler olduğu, cehenneme girişin mahiyetinin ne olduğu ve bu ayetin kapsamına kimlerin girdiği konusunda birbirinden farklı birçok görüş ortaya konulmuştur. Müfessirler Kur’an’ın bütünlüğü içerisinde bu ayetin yorum olarak nereye konumlandırılacağı konusunu çözmek için birtakım delillere başvurmuşlar ve bir kanaate ulaşmışlardır. Kimisi bu ayetin sadece inkârcılara yönelik olduğunu söylemiş kimisi de bu ayetin herkesi kapsayan bir ayet olduğunu ancak inananların cehenneme girişinin geçici bir giriş olup azap amacı taşımadığını söylemiştir. Bu çalışma “Sizden Herkes Cehenneme Uğrayacaktır (Ve İn Minküm İllâ Vâriduhâ)” ayetinin yorumu hakkında ortaya çıkmış ihtilafları ortaya koymayı ve bu ihtilafları v-r-d fiilinin semantik analizi bağlamında değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışmamızda öncelikle v-r-d fiilinin etimolojik yapısını incelenmiş ve kelimenin sözlük anlamı ortaya konulmuştur. Sonra bu kelimenin nüzul öncesindeki anlamını tespit etmek için cahiliye şiirlerinde bu fiil kökünün taşıdığı anlamları tespit edilmeye çalışılmıştır. Ardından bu fiil kökünün Kur’an’da geçtiği yerler incelenmiş ve geçtiği bağlamlardaki anlamlara işaret edilmiştir. Sonraki aşama olarak “Sizden Herkes Cehenneme Uğrayacaktır” ayetinin yorumuyla alakalı günümüze kadar gelen ihtilaflar ortaya konulmuştur. Bu ihtilaflar da Kur’an’ın ilk muhataplarından gelen tefsir rivayetlerinden başlanarak günümüze kadar yazılmış klasik ve modern tefsir çalışmalarına sıklıkla müracaat edilerek ortaya konulmaya çalışılmış ve bu ihtilaflar kendi içerisinde tasnif edilerek sunulmaya çalışılmıştır. Akabinde ayette geçen v-r-d fiilinin semantik analizinden elde edilen veriler göz önünde bulundurularak ayetin yorumuna katkı sunulmaya çalışılmıştır. Netice olarak da hiç kimse istisna edilmeksizin bütün insanların cehenneme uğrayacağından bahseden bu ayette neden bu fiil kökünün tercih edildiği konusu tartışılmıştır.

Ülkemizin güney illeri ile Suriye topraklarında ve Lübnan’ın kuzey bölgelerinde yaşayan inanç gruplarından biri olan Nusayrîler ya da Arap Alevîleri, bâtınî fırkalardan ve Şîa’nın gulâtından kabul edilen bir mezheptir. Nusayrîlerin inanç esasları tetkik edildiğinde, yaşadıkları coğrafyada yaygın olan dinlerden ve bu beldelerin kültürlerinden etkilendikleri açıkça müşahede edilmektedir. Nusayrîler için Allah’ın Hz. Ali’nin bedenine hulûl ettiği şeklindeki inançları, tenâsüh, takiyye, bâtın-zâhir, te’vil, Hızır kültü, türbe inançları, İslâm’ın yapılmasını istediği temel ibadetlere dair bâtınî görüşleriyle aşırı fikirlere sahip Şiî kökenli bir fırka nitelemesi yapılabilir. Nusayrîler, ahiret hayatının varlığını kabul ettiklerini ifade etmekle birlikte cennet ve cehennemin sembolik olduğuna inanırlar. Onlara göre cennet ve cehennem insanın derununda yaşadığı bir haldir. Yaşadığımız dünya, kişi için hem cennet hem de cehennem olabilir. Ölen kişinin ruhunun tekrardan dünyaya gelmek suretiyle önceki yaşamında yaptıklarının karşılığı olarak bir hayat süreceği inancına sahiptirler. Asıl olan, kişinin mümin bir Nusayrî olarak yaşamını sürdürmesi ve nihayetinde nurlar âleminde nûrânî bir varlığa dönüşmesidir. Bu mertebeye ulaşan Nusayrî naîm cennetine gidecek ve böylelikle mükâfatlandırılmış olacaktır. Mezhebin temel inanç esaslarından biri olan tenâsüh hakkında Nusayrîler, bu konunun Kur’an-ı Kerim’de geçtiğini, haliyle İslâm’a aykırı olmadığını iddia etmektedirler. Biz de bu çalışmada Nusayrîlerin tenâsüh inancı hakkındaki görüşlerini betimleyici bir bakış açısıyla ele alacağız. Herhangi bir değer yargısında bulunmadan ahiret inancı, cennet ve cehennem konusu ile reenkarnasyon hakkında fikirlerini tarafsız bir bakış açısıyla inceleyeceğiz.

İnsanın ölümü ile birlikte başlayan kabir hayatında ve sonrasında ahirette meydana gelecek olaylar semʻiyyât başlığı altında ele alınmıştır. Semʻiyyât ilkesi, ilâhiyyât ve nübüvvât ilkeleri ile birlikte kelâm ilminde “usûl-i selâse” den biri olup; meleklere iman ve ahirete iman konularını kapsar. Makalede ahiret hayatının ilk aşaması olan kabirdeki sorgu ve sonrasında insanın ahirette yaşayacağı olaylara dair son dönem Mu‘tezilî kelâmcılarından İbnü’l-Melâhimî’nin görüşleri ele alınacaktır. Onun semʻiyyât konularını anlama hususunda yöntem olarak nasların zahirine bağlı kaldığı görülmektedir. Özellikle kabir azabı, sırat, mîzan gibi konuları ilgili âyet ve hadislerde geçtiği üzere zahirî anlamlarıyla olduğu gibi kabul etmiştir. Bu tür uhrevî olay ve kavramların müşâhede yani gözlem metodu ile değil, şerʻî delil ile ispatlanması gerektiğini söylemiştir. Mu‘tezilî kelâmda aklî bir yöntem olarak kabul edilen te’vil, İbnü’l-Melâhimî’nin de ahirete ilişkin olay ve kavramların anlaşılması ve değerlendirilmesinde yer yer başvurduğu bir yöntemdir. Ancak O, ahiret konularında temel dayanak olarak nassı kabul etmiştir. Bu konular hakkında yaptığı te’villerde Kur’an âyetleri ve hadis rivayetlerinin ifade ettiği literal anlamı göz önünde bulundurmuştur.

Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’den sonra Mâtürîdî kelâm okulunu sistemleştiren ve ekolün en bâriz ikinci ismi olan Ebü’l-Mu‘în en-Nesefî, genel olarak Mâtürîdî’nin görüşlerini benimsemiş ve onun izinden gitmiştir. Nesefî genel anlamda Mâtürîdî çizgiyi sürdürse de araştırmalarımızda onun bazen Mâtürîdî’den farklı yorumlarda bulunduğunu gözlemledik. Bu tespitten hareketle Mâtürîdî’nin ve Nesefî’nin âhiret ahvaliyle ilgili yorum farklarını çalışma konusu olarak seçtik. Mâtürîdî ve Nesefî gibi ekolde öne çıkmış iki ismin yorum farklarını ortaya koymanın, kayda değer bir husus olduğu kanaatindeyiz. Çalışmamızda örnek kavramlar üzerinden bu iki alimin bakış açılarındaki farkları tespit ederek Mâtürîdi’nin bakış açısını gün yüzüne çıkarmayı amaçladık. Araştırmamızda, literal tarama ve karşılaştırma yöntemini kullanırken Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân tefsiri ile Nesefî’nin Tebsıratü’l-edille ve Bahru’l-kelâm eserlerini temel kaynak olarak belirledik. Araştırma konusu olarak belirlediğimiz kavramları temel kaynaklardan araştırıp karşılaştırarak farklı bakış açılarını yakalamaya çalıştık. Araştırmamızın sonunda ise Nesefî’nin âhiretle ilgili bazı konuları Mâtürîdî’den farklı yorumladığını tespit ettik. Şöyle ki Mâtürîdî’nin temsilî anlatım olarak kabul ettiği sûr, mîzan ve kevser gibi bazı kavramları Nesefî, hakiki manada anlamış ve bu konuda ondan farklı düşünmüştür. Bu yorum farkının dikkate alınarak Mâtürîdî’nin farklı bakış açısının kendisinden sonraki alimlere yansımamasının sebepleri üzerinde durulması gerektiği kanaatindeyiz. * Bu makale, 2. Türkiye Sosyal Bilimler Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulan ancak tam metni yayımlanmayan “Mâtürîdî ve Nesefî’nin Âhiret Ahvaline Yaklaşımlarının Mukayesesi” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş hâlidir.

Dil insanlarla iletişimi sağlayan en önemli ögedir. Muhataba mesaj iletilirken tek tip bir üslup kullanılmayabilir. Çünkü hedef kitlenin muktezayı hali farklılık arz edebilir. Kur’ân-ı Kerîm de insana hitap eden bir kitap olması nedeniyle hedef kitleye mesajını ulaştırırken tek tip bir anlatım tarzı kullanmamıştır. Yerine göre mesajını istifham, kasem, nida tasvir ve hıvâr (diyalog) üsluplarıyla ulaştırmıştır. Kıyamet ve âhirete dair konularda da Kur’ân’ın farklı üsluplar kullandığı görülmektedir. Sık kullanılan bu üsluplardan biri de hıvâr üslubudur. Diyaloglar kimi yerde cennetlikler arasında kimi yerde suçlular arasında bazen de iki grup arasında ya da bunlarla melekler arasında geçmektedir. Yine hıvârlar ikili diyalog veya tek taraflı monolog şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmayla şu sorulara cevap bulunmaya çalışılmıştır: 1-Hıvâr üslubu Kur’ân-ı Kerîm’de niçin çokça kullanılmıştır? 2-Hangi tür hıvâr çeşidi kullanılmış ve kullanılan hıvâr üslubunun özellikleri nelerdir?

Kur’an’da, mesajlar muhataba iletilirken daima en uygun malzeme ve kast olunan mânâyı içerecek beyan seçilmiştir. Bu inceliklerden biri de âhirete yönelik ödül ve cezaların bazı âyetlerde fiil; bir kısmında ise isim cümlesi şeklinde serdedilmesidir. Bu cümle çeşitlerinin kendi içinde de farklılık gösterdiği görülmektedir. Fiil cümlesinin fiilleri, mazi, muzari, istikbal ifade eden “س/سَوْفَ” takılı muzari ve emir formunda gelmektedir. Arapçada mazi fiil genelde geçmiş zamana delalet eder, fakat bazen gelecek anlamı da içerir. Bu durum inşa ve taleb, şart edatlarının olduğu cümleler ve va‘d-va‘id ifadelerinde görülür. Aslında va‘d ve va‘idin maziyle ifade edilmesi ileride gerçekleşecek bir olayın vukunun kesinliğine işaret etmek içindir. Âyetlerdeki bağlam, mükâfat ve cezanın kesin verileceğini muhataba iletmeyi hedefliyorsa fiil mazi kullanılmaktadır. Muzari fiil şimdiki ve gelecek zamana delalet eden eyleme denir. Muzari, geleceğe işaret eden bir zarfla kullanıldığında, ya da başına “س/سوف harfleri geldiğinde istikbal ifade eder. Ayrıca şart, nasp edatları ve va‘d ve va‘id içeren muzari fiiller, gelecek zaman anlamı içerir. Âyetlerde mükâfat ve cezanın yenilenmesi, dinleyenin olayı yaşıyormuş gibi hissetmesi için de bu zamanın kullanıldığı görülmektedir. “س/سَوْفَ”edatları gelecek zaman ifade ettiği gibi tekid anlamı da içerir. Va‘d ve va‘îdlerde eylemin kesin olacağına işaret eder. Âhirete yönelik ödül ve cezaların geçtiği âyetlerde hitap direk va‘d ve va‘id şeklinde ise fiiller “س/سَوْفَ”ile istikbal ifade eden yapıda kullanılmaktadır. Emir, bir şeyin yapılmasını muhataptan isteme işidir. Belagat âlimlerince emir aslında talep ifade eder, fakat bazen bu minvalde kullanılmaz. Yüceltme, aşağılama, emir gibi anlamlar içerir. Hangi manada kullanıldığı cümlenin söylendiği ortam ve durumdan anlaşılır. Âhirete yönelik mükâfat ve cezaların emirle anlatılması, ödülde tazim ve ikramı vurgulama; cezada tahkir ve tehdit maksatlıdır. Ayrıca emirli hitab ifadede diyalog meydana getirir. İsim cümlelerinin yüklemi, isim, ism-i fâil, fiil ve şibih cümleden oluşmaktadır. Ayrıca bazı isim cümleleri, tekid edatlı ve tekidsiz gelmektedir. Cümlelerdeki bu çeşitlilik manaya da tesir etmektedir. Ödül ve cezanın daima sabit olduğunu göstermek için beyan, isim cümlesi ve yüklemi isimle zikredilmektedir. Çünkü isim anlam olarak sabitliği içerir. Beyanın maksadı verilen haberin sabitliği değil değişkenliğini ortaya koymaksa o zaman ibare fiil cümlesiyle veya isim cümlesi olacaksa haberi fiil olmaktadır. ism-i fâil anlam açısından mazi, hal ve geleceğe delalet ettiği gibi bazı durumlarda bir şeyin devamlılığına da işaret eder. Âhirete yönelik ödül ve cezayı içeren âyetlerde ise ism-i fâil, sabitlik, çokluk ve gelecek anlamı içermektedir. Aktarılan bilgi husussunda muhatabın durumu çeşitlilik gösterdiği için kelamda te’kîd edatı kullanımı zarureti doğmuştur. Sözü te’kid etmede kullanılan yöntemlerin en meşhuru bazı harfler ve edatlar aracılığıyla olmaktadır. Muhatap konu hakkında bilgi sahibi değil ve tereddüt göstermezse te’kîde gerek yoktur, fakat verilen bilgi hususunda mütereddid ise te’kîdle pekiştirmek iyi olur. Bu kuralların bazen kelamda kullanılmadığı da görülmektedir. Belagat kitaplarında bu durum “sözün zahiri duruma aykırı olması” olarak isimlendirilmektedir. Bazen haber hakkında şüphesi olmayan kişi tereddüt veya inkâr eden gibi ya da inkârcı, mü’min gibi değerlendirilir. Âyetlerin bağlamında inkârcı tipler varsa haber tekidle bildirilmekte; hitap bütün insanlara yönelik ise herkes inanan kabul edilip tekid edatı kullanılmamaktadır. Bu çalışmada şu sorulara cevap aranmaya çalışılacaktır: Âhirete yönelik mükâfat ve cezalar niçin isim veya fiil cümlesiyle ifade edilmiştir? Fil ve isim cümlelerinin kendi içinde farklı kullanımlarının manaya ne tür tesiri vardır?

Kelamcıların büyük çoğunluğu doğru haber, sağlam duyular ve sağlıklı çalışan aklı bilgi kaynakları olarak kabul etmektedirler. Aklın bilgi kaynakları arasında sayılmasına bağlı olarak pek çok konuda akla dayalı delillendirme yoluna gidilmiştir. Adı geçen bilgi kaynaklarını ilk defa eserinde ele alan kelamcının Mâtürîdî olduğu bilinmektedir. O, Kitâbü’t-Tevhid’in hemen başında bilgi edinme yollarını doğru haber, sağlam duyular ve akıl olarak belirlemiş ve etraflıca işlemiştir. Mâtürîdî, aklın kullanımını daha çok istidlâl terimiyle karşılamaktadır. O, itikadi konulardaki görüşlerini doğru haber ve duyu bilgisiyle birlikte istidlâlin pek çok türüyle delillendirmiştir. Bunlara ahiretle ilgili konularda da dâhildir. İstidlâlin bir türü olan delâletü’ş-şâhid ale’l-gâib, Mâtürîdî tarafından hemen her konunun delillendirilmesinde kullanılmıştır. Delâletü’ş-şâhid ale’l-gâib metodunun pek çok tanımı yapılmıştır. Ancak üzerine inşa edildiği yapıyı anlaşılır bir şekilde şöyle ele almak mümkündür: İnsanoğlunun kavrayamayacağı, hakkında kesin bilgi sahibi olamayacağı alanlar vardır. “Gayb” olarak adlandırılan bu alanlar ontolojik farklılıkla ilgili olabileceği gibi zaman ve mekân farklılığından kaynaklı da olabilir. İnsanlarla Allah’ın farkı ontolojik farklılıktır ve Allah insanlar için ontolojik gaybdır. Henüz yaşanmamış olaylar zaman açısından gayb iken söz gelimi dağın ötesinde olup bitenler mekân farkına dayalı gaybdır. Ontolojik gayb olan Allah’ın sıfatlarının insan tarafından tam anlaşılması (idrak) mümkün değildir. Bunun için pek çok kelamcı özellikle Allah’ın sıfatlarının anlaşılır hale getirilmesinde delâletü’ş-şâhid ale’l-gâib metodunu kullanmış ve ilahi sıfatları bu metotla açıklamaya çalışmışlardır. Ahirete iman da gayb alanıyla ilgilidir. Ahiretle ilgili pek çok vahiy bilgisi (doğru haber) bulunmaktadır. Ancak ahiret şartları bu dünyadan farklı olduğu için orasıyla ilgili vahyin anlatımlarının anlaşılır hale getirilmesi gerekmektedir. Bu bakımdan Mâtürîdî’nin adı geçen metodu gayb alanı olan ahiretteki ödül ve cezanın mahiyetini anlama hususunda nasıl kullandığı ilgi çekici bir durumdur. Mâtürîdî, ahiretteki özellikle ödül ve cezadan bahseden ayetleri kimi zaman gerçek anlamlarıyla anlamış, bazen de bu ayetlere farklı anlamlar yüklemiştir. Bu kapsamda ahiret ahvaline dair ayetleri ele alırken bunların hangi anlamlara gelebileceği ile ilgili ihtimalleri sıralamış, bunların içinde delâletü’ş-şâhid ale’l-gâibe dayanan yorumları da yer almıştır. Böylece Mâtürîdî, gayb alanı olan ahireti, insanın dünyadaki tecrübelerine dayanarak anlaşılır hale getirmeye çalışmıştır. Mâtürîdî’ye göre aklın ahireti anlamada da fonksiyonu vardır. Akıl duyu alanından duyu ötesine geçerek bize o alanla ilgili bilgi verebilecek kapasiteye sahiptir. Algılayıp anlayabildiklerimizi dayanak yapan aklımız, kendini aşıp anlamaktan aciz kaldığı hususlarla ilgili istidlâlde bulunabilir. Âhirette kullara verilecek olan ödül ve cezayı anlayabilmek için dünya lezzetlerinin ve eziyetlerinin bilinmesi de böyledir. Bunun yanında o, bu tür ayetlerdeki anlatımların daha iyi anlaşılması için insanların dünya hayatından bildikleri olay, durum, özellik vs.den (şâhid) hareketle de çıkarımlarda bulunmaktadır ki çalışmamız açısından bu hayli dikkat çekici bir durumdur. Bu bağlamda o, pek çok ayeti anlamlandırırken şehâdet âleminin ahiret âlemine benzer yönlerini temele almaktadır. Ahiretin dünya hayatına benzerliklerini daha çok insan tabiatı, Arapların ödül ve ceza algısı, insanların renk ve yön algıları özerinden anlatır. Bunlara ilave olarak haber yoluyla öğrenmemize rağmen müşahede bilgisine yükselmiş bilgilerimizi esas alır ve bu esaslar üzerine ahirete yönelik ilahi anlatımları değerlendirir. Çünkü ahiret, dünya hayatında bilinen, görülen, yaşanılan, tecrübesine sahip olunan şeyler sayesinde anlaşılabilir. Mâtürîdî, dünya ve ahiretin benzerliği yanında ahiretin dünyadan farklı yönlerini de vurgular ve bu farklılıkları istidlâllerine dayanak olarak kullanır. Çalışmamız, Mâtürîdî’nin ahiretteki ödül ve cezanın mahiyetini açıklarken insanın dünya hayatından bildiği şeyleri nasıl delil getirdiğini anlamaya yöneliktir. Bu kapsamda yorumlama, karşılaştırma, kavram analizi, literatür taraması gibi yöntemler kullanılmış, çalışma Mâtürîdî’nin Te’vilat ve Kitâbü’t-Tevhid kitaplarıyla sınırlı tutulmuştur.

Yahudi düşünürü İbn Meymūn, bir taraftan ahirette bedenlerin olmayacağını, sadece nefislerin manevi lezzetlere kavuşacağını savunurken diğer taraftan cismani haşri Ya-hudi iman esaslarının bir maddesi olarak sunmaktadır. Aslında o, ölülerin diriltilmesi, cennet ve cehennem gibi safhaların bu dünya üzerinde yaşanacağını, bu aşamaların sona ereceğini ve nihai safha olarak ahiret (ʿolam ha-ba) âlemine intikal edileceğini iddia etmektedir. Ona göre ahireti sadece iyiler kazanacak ve orada sadece nefisler bulunacaktır. Onun bu görüşleri Yahudi gelenek içerisinde cismani haşri reddettiği şeklinde anlaşılmış ve çok fazla tepki almıştır. Bu tepkiler karşısında İbn Meymūn, cis-mani haşir meselesini ön plana çıkarmamış, önemli olanın ise ahireti kazanmak olduğu-nu vurgulamıştır. Bu makalede, İbn Meymūn’un haşir meselesine dair görüşleri ele alınmıştır. Bu kapsamda önce onun bütün eserleri taranarak haşir düşüncesi hakkında-ki yaklaşımı tespit edilmiş, ardından bu düşünceyi müstakil olarak işlediği Haşir Risalesi değerlendirilmiştir. İlgili risalenin tarafımızca gerçekleştirilen Türkçe tercümesine yer verilmiş, son olarak da risalenin Judeo-Arabic olarak kaleme alınan orijinal metni Yosef Kafih edisyonu esas alınmak suretiyle Arap harflerine dönüştürülerek makalenin so-nunda sunulmuştur.

Molla Halil es-Siirdî, 1750-1843 yılları arasında yaşamış, hayatı, eserleri ve düşünceleriyle yaşadığı devrin ilim ve fikir hayatına katkı sağlamış önemli âlimlerden biridir. Yazdığı ilmi eserlerle kendi dönemindeki medrese mensuplarının ve ilmi çevrelerin dikkatini çekmiş, hoca ve talebelerin ilim ve fikir dünyalarının şekillenmesinde etkili olmuştur. Biz bu makalede, başta Molla Halil’in kendi eserleri olmak üzere, bu konuda yazılmış diğer kitap, tez, ansiklopedi maddesi, makale vb. kaynaklardan yararlanarak, onun “rü’yetullah” konusuna yaklaşımını inceleme konusu yaptık. Makalenin başında önce Molla Halil’in hayatı, tahsili ve eserleri konularında kısa bilgiler verdik. Sonra “rü’yetullah” kavramlarının kelime ve terim anlamları ile mezheplerin bu konudaki görüşlerini tespite çalıştık. Molla Halil’e göre bu dünyada uyanıkken çıplak gözle Allah’ı görmek her ne kadar mücerret akılla mümkün olsa da vaki değildir. Hz. Musa uyanık bir şekilde Allah’ı görmek istemiştir ama görememiştir. Molla Halil, Hz. Musa’nın talep etmesine dayanarak, Allah’ı görmenin imkân içinde olduğuna inanmakta ve peygamberin mümkün olmayan bir şeyi talep etmesinin doğru olmayacağını savunmaktadır. Bu imkânı göz önünde bulunduran Molla Halil, rüya da insanların Allah’ı görmesinin mümkün olduğunu söylemektedir.

Âhiret olgusu Kur’an’da en çok bahsi geçen konular arasında yer almaktadır. İmanın esaslarından biri olan âhirete iman, Kur’an’da Allah’a iman ile birlikte pek çok kez geçmektedir. Aynı şekilde Kur’an’da insanın dünyada yaptıklarının karşılığını herhangi bir haksızlığa uğramadan âhirette bulacağı da sürekli olarak zikredilmektedir. İlahi murada uygun bir hayat sürenlerin cennet mükâfatına nail olacağı, aksi bir hayat tarzı benimseyenlerin ise cehennem azabına duçar olacağı ifade edilmektedir. Yüce Allah, bu şekilde cennet nimetlerinden bahsettiği gibi cehennem azabından da bahsetmektedir. İnsanın bu anlamda yapıp ettiklerine dikkat etmesinin gerekliliği, Kur’an’da Rahman ve Rahim olan Allah’ın rahmetinin tecellisi olarak bir uyarı şeklinde her zaman karşımıza çıkmaktadır. Bu uyarılar içerisinde “pişmanlık sahneleri” önemli bir yer tutmaktadır. Bu çeşit sahneler bazen “keşke” anlamını ifade eden bir edat ile bazen de doğrudan pişmanlık ifade eden bir kelimenin varlığıyla sunulmaktadır. Farklı lafızlar ile sunulan bu ifadeler, çoğunlukla imkânsız bir temenniyi içerisinde barındırmaktadır. Kur’an’ın eşsiz nazmı içerisinde, insanlara hitap eden bu sahneler, üzerinde düşünülmesi gereken birçok hikmeti barındırmaktadır. Özellikle bu sahnelerde öne çıkan insanların pişmanlık nedenlerinin tespiti, bir hidayet rehberi ve öğüt olan Kur’an’ın bu bağlamda sunmuş olduğu mesajların değerini kavramak açısından önem arz etmektedir. Bu çalışmada özellikle bu tür sahnelerin tasviri yapılacak ve âhiret günü insanları pişmanlığa sürükleyen davranışların tespit edilmesiyle Kur’an’ın uyarıları gözler önüne serilecektir.

İslâm’da iman edilmesi emredilen esaslardan biri olan âhiretle ilgili meseleler hem kelamcılar hem de sûfîler tarafından çeşitli yönleriyle ele alınmış ve zaman zaman farklı yorumlara konu olmuştur. Âhiretle ilgili temel meselelerde İslâm âlimleri arasında görüş birliği olmakla birlikte ayrıntıya inildikçe pek çok ihtilafın bulunduğu görülmektedir. Âhiret hayatının çeşitli meselelerini eserlerinde konu edinen sûfîlerden biri de Alâüddevle Simnânî’dir (ö. 736/1336). Simnânî, İlhanlılar döneminde, bugünkü İran topraklarında yaşamış bir Kübrevî şeyhidir. Gençliğinde, on yıl kadar Budist İlhanlı hükümdârı Argun Han’ın (1284-1291) hizmetinde bulunduktan sonra yaşadığı mânevî bir hâl üzerine tasavvufa yönelmiştir. Bir müddet meşrebine uygun bir mürşid aradıktan sonra Bağdat’ta bulunan Kübrevî şeyhi Nûreddîn Abdurrahmân İsferâyînî (ö. 717/1317) ile tanışarak ona mürîd olmuş ve seyrüsülûkünü tamamlamıştır. İrşâd icâzeti almasının ardından şeyhinin isteğiyle memleketine dönerek vefat ettiği 736/1336 tarihine kadar Sûfîâbâd’daki hankāhında mürîd yetiştirmek ve eser te’lîf etmekle meşgul olmuştur. Simnânî gerek yetiştirdiği müridler gerek yazdığı eserlerle hem kendi tarikatına hem de genel tasavvuf tarihine önemli katkılarda bulunmuştur. Âhiretle ilgili olarak Simnânî’nin, özellikle dünyanın hakikati ve âhiret karşısındaki konumu, ölüm, kıyâmet ve çeşitleri, cennet ve cehennemin bugün mevcudiyeti ve bulunduğu yer konusundaki görüşleri dikkat çekmektedir. Bu makalede onun zikredilen meselelere bakışı eserlerinden hareketle konu edilmiş ve konuyla ilgili görüşleri kendi sülûk anlayışı bağlamında değerlendirilmiştir. Özet: Alâüddevle Simnânî (ö. 736/1336), hicrî yedinci yüzyılın ikinci yarısıyla sekizinci yüzyılın ilk yarısı içinde kalan bir zaman diliminde, bugünkü İran topraklarında, İlhanlılar’ın hüküm sürdüğü bir dönemde yaşamıştır. Ailesinin İlhanlı sarayıyla olan irtibatı, babasının ve amcasının idârî vazifeleri, kendisinin de istek ve gayretleri neticesinde on beş yaşlarındayken Argun Han’ın (1284-1291) hizmetine girmiş ve kısa sürede onun yakınlığını kazanmıştır. On sene kadar ona hizmet etmesinin ardından yaşadığı mânevî bir hâl üzerine gönlü, içinde bulunduğu hayattan soğumuş, tasavvufî bir hayata meyletmiştir. O sıralarda yakalandığı ve doktorların tedavi edemediği hastalığı bahane ederek, iyileştikten sonra geri dönmek şartıyla, Argun Han’ın yanından ayrılarak memleketi Simnân’a doğru yola çıkmıştır. Saraydan ayrıldıktan kısa bir süre sonra iyileşmiş fakat geri dönmemiştir. Ramazan ayının başında, Simnân’a ulaşmış, resmî kıyafetlerini çıkararak Ebû Tâlib Mekkî’nin Kūtu’l-kulûb adlı eserini esas alarak nefis terbiyesine başlamıştır. Bir müddet kendi kendine nefis terbiyesiyle ve şer‘î ilimleri tahsille meşgul olduktan sonra, Kübrevî şeyhi Nûreddin Abdurrahmân İsferâyînî’nin (ö. 717/1317) müridlerinden biriyle tanışmıştır. Daha sonra İsferâyînî’yi merak etmiş, onu ziyaret maksadıyla Bağdat’a doğru yola çıkmıştır. Ancak durumdan haberdar olan Argun Han, Simnânî’nin Bağdat’a gitmesine engel olmuş, onu yolda yakalatarak bir müddet yanında alıkoymuştur. Simnânî, bir süre sonra Argun Han’ın yanından kaçarak Simnân’a dönmüş ve İsferâyînî’ye durumu anlatan bir mektup yazmıştır. Bunun üzerine İsferâyînî, Simnânî’ye gönderdiği cevâbî mektubunda Bağdat’a gelmesine gerek olmadığını, kendisinin mânen onun yanında olacağını söyleyerek seyrüsülûke başlamasını emretmiştir. Simnânî, şeyhiyle yüz yüze buluşma imkânı bulamadığı bu dönemde hem mektup hem de mânevî âlemde işaret yoluyla onunla olan bağını canlı tutmuştur. Daha sonraları Simnânî, iki kere şeyhini ziyaret etmeye muvaffak olmuş ve ondan irşâd icâzeti almıştır. Simnânî, irşâd icâzeti almasının ardından şeyhinin emriyle memleketi Simnân’a dönerek burada mürîd yetiştirmek ve eser te’lif etmekle meşgul olmuştur. Çok sayıda mürîd yetiştiren ve günümüze ulaşan eserlerinin sayısı doksan civarında olan Simnânî, hem Kübreviyye tarikatı içerisinde hem de genel tasavvuf tarihi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Kübreviyye içerisindeki önemi öncelikle tarikatın günümüze ulaşan kollarının kendisine dayanıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Bu anlamda Simnânî, kendi tarikatı içerisinde kilit bir isimdir. Bunun yanı sıra bazı görüşlerinin Kübreviyye’nin Hemedâniyye kolunun kurucusu Seyyid Ali Hemedânî (ö. 786/1385) ve Nûrbahşiyye kolunun kurucusu Muhammed Nûrbahş (ö. 869/1464) gibi tarikatın önde gelen isimleri üzerindeki tesiri de onun tarikatı içindeki etkisini göstermesi bakımından önemlidir. Genel tasavvuf tarihi açısından bakıldığında, Simnânî’yle ilgili ilk dikkati çeken ve en çok üzerinde durulan husus, varlık konusunda İbnü’l-Arabî’ye (ö. 638/1240) yönelttiği eleştirileridir. Bunun yanı sıra onun tasavvufa en büyük katkısı, başta Nakşbendiyye tarikatının kurucusu Bahâeddîn Nakşbend’in (ö. 791/1389) önde gelen müridlerinden Muhammed Pârsâ (ö. 822/1240) olmak üzere pek çok sûfî üzerinde etkili olan letâif anlayışıdır. Ayrıca ricâlü’l-gayb hakkındaki düşünceleri ve onlar hakkında kendi mânevî tecrübelerine dayanarak verdiği bilgiler de kendisinden sonra gelen sûfîleri etkilemiştir. Mânevî tecrübelerini ayrıntılı olarak yazması, tecellî esnâsında yaşanan hâllere dâir açıklamaları, nûrun hakikati ve nûrların tafsiline dair görüşleri ile Kübreviyye tarikatında önemli bir yeri olan havâtır konusundaki görüşleri de onun tasavvuf tarihine yaptığı katkılar arasında zikredilebilir. Tasavvufun pek çok konusuna eserlerinde yer veren Simnânî, âhiretle ilgili meseleleri de kendi sülûk anlayışı çerçevesinde ele almıştır. Dünya ve âhiret birbirinden ayrı düşünülemeyeceği için onun âhiret anlayışı ele alınırken aynı zamanda bu dünyaya bakışı da konu edilmiştir. Simnânî, dünyanın birbirinden farklı üç vechesi olduğu kabulünden hareket ederek insanın dünyayla olan ilişkisinin de bu üç vecheye göre farklılık kazanması gerektiğini söylemektedir. Bunlardan ilki dünyanın âhiretin tarlası oluşu, ikincisi dünyanın terk edilmesi gereken bir yer oluşu, üçüncüsü de aslında bir hakikatinin bulunmayışıdır. Ona göre âhiret sürekli ve dâimî bir ândan ibâret iken dünya hayatı geçmiş ve gelecekle kayıtlıdır. Aslında geçmiş ve gelecek olmadığına göre dünya hayatının da hakiki bir varlığı bulunmamaktadır. Simnânî ölüm ve kıyâmet konusunu kendi tasavvufî eğitim anlayışı bağlamında birbiriyle iç içe ele almaktadır. Ölümü, biri zorunlu (ızdırârî) diğeri irâdî (ihtiyârî) olmak üzere ikiye ayıran tasavvuf erbâbının bu kabulüne uygun bir şekilde inceleyen Simnânî, kıyâmeti de küçük, orta ve büyük olmak üzere üçe ayırmaktadır. Buna göre irâdî ölümle nefsinin hevâ ve hevesini, kötü sıfatlarını zayıflatan sâlik, küçük kıyâmetin ahvâlini müşâhede eder. Böylece Kur’ân-ı Kerîm’de zorunlu ölümün ardından yaşanacağı bildirilen her şeyi irâdî ölümle müşâhede eden sâlik, bir daha geri dönüşü olmayan zorunlu ölümü tatmadan evvel gerekli tedbirleri almak için fırsat kazanmış olur. Kıyâmet konusunda Simnânî’nin üzerinde durduğu bir diğer mesele, kıyâmetin çeşitleridir. Kıyâmetin farklı isimlerinden hareketle her biri insanda bulunan latîfelerden biriyle irtibatlı olan farklı kıyâmetler olduğunu söyleyen Simnânî, bunlardan her birinden kurtuluşun da farklı bir amelle mümkün olduğu kanaatindedir. Âhiretle ilgili olarak Simnânî’nin üzerinde durduğu hususlardan biri de cennet ve cehennemin bugünkü mevcudiyeti meselesidir. Konuyla ilgili tartışmaya kendi keşfine dayanarak katılan Simnânî, cennet ve cehennemin bugün mevcut olduğu kanaatindedir. Simnânî, bu konudaki keşfini, onu destekleyen âyet, hadis ve haberlerle birlikte aktarmaktadır. Bunun yanı sıra, biri âfâkta diğeri enfüste olmak üzere iki cennet ve iki cehennemin varlığını kabûl eden Simnânî’ye göre enfüsündeki cennete girip orada cemâlullâhı müşâhede edemeyen kimsenin âfâktaki cennete girmesi çok bir anlam ifâde etmemektedir. Kişinin enfüsündeki cennete girmesi ise kendi zâhirinden bâtınına yapacağı yolculukla mümkündür. Bu yolculuk da ancak irâdî ölümle gerçekleşmektedir.

Dede Korkut Hikâyeleri Oğuz Türklerinin X-XI. yüzyıllarda yaşadıkları bir takım olay ve mücadeleleri şahıslar etrafında anlatan milli kültür mirasımızdır. Söz konusu zaman aralığı özellikle Türklerin Müslüman oldukları tarihler olarak önemlidir. Bu eserde Türklerin Müslümanlıktan önce ve sonraki kahramanlıkları, örf, adet ve gelenekleri, sosyo-kültürel ve ahlaki yaşantıları analiz edilmiştir. Eserde üzerinde durulan mevzulardan biri de Türklerin Müslüman olmalarını müteakiben dînî inanışları ve ibadetleridir. Bu bağlamda Allah inancı hikâyelerde en çok üzerinde durulan inanç esasıdır. Ulûhiyet konuları içinde yer alan Kader konusu da hikâyelerde işlenen diğer bir temadır. Ayrıca başta Hz. Muhammed olmak üzere bazı peygamberler hakkında anlatımlara da yer verilmiştir. Diğer taraftan Cebrail ve Azrail isimli meleklerden bahsedilmiştir. İlahi kitaplara gelince, sadece Kur’an’dan ismen bahsedilmiş, diğer kitaplara değinilmemiştir. Yine ölüm, kıyamet, Cennet, Cehennem, Kevser Havuzu gibi ahiret inancı içerisinde yer alan inanışlara da yer verilmiştir. Dede Korkut Hikâyeleri İslam dinini öğretmek için yazılmış didaktik bir yapıt değildir. Bilakis hikâyelerde İslam, birey ve toplumun ruhu/özü haline gelmiş bir unsur olarak işlenmiştir. Bu çalışmanın amacı Dede Korkut hikâyelerindeki anlatımlardan hareketle Türklerin, özellikle de Oğuz Türklerinin itikadi inanışlarının göstergelerinin imanın altı şartı bağlamında araştırılması ve bunların İslam akidesi açısından değerlendirilmesidir.Özet: Dede Korkut hikâyeleri Türk Halk Edebiyatının sözlü geleneği içerisinde oluşturulmuş toplam on iki destansı öyküden meydana gelmektedir. Türk Halk Edebiyatımızın en eski eserlerinden birisi olan bu hikâyelerin köklerinin VII. asra kadar gittiği söylenmektedir. Genel kabule göre X-XI. yüzyıllarda yaşamış olan Oğuz Türklerini anlatan Dede Korkut hikâyeleri XV. yüzyıldan sonra yazıya aktarılmıştır. Hikâyeleri yazıya aktaranın/aktaranların kimliği hakkında hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Hikâyelerin kendisine nispet edildiği Dede Korkut da aslında hikâyelerde yer alan bir karakterdir. Kopuz çalan, şiirler söyleyen, çocuklara isim koyan, evlilik işlerinde aracılık yapan, anlaşmazlıkları çözen, yaptığı dualarla dînî ritüellerde önderlik yapan Dede Korkut, hemen her hikâyede özellikle toplumsal olaylarda Oğuzların ulusu ve bilgesi konumunda saygı gösterilen veli bir şahsiyet olarak öne çıkmaktadır. Bu eserde Türklerin Müslümanlıktan önce ve sonraki kahramanlıkları, örf ve adetleri, gelenekleri, sosyo-kültürel ve ahlaki yaşantılarından bahseden pek çok anlatım bulunmaktadır. Hikâyeler Eski Türk inanışlarından birçok izler taşımaktadır. Ancak bunlar bu çalışmanın konusu değillerdir. Hikâyelerin oluşturulduğu X-XI. asırlar Türklerin Müslüman oluş tarihlerine rastlamaktadır. Bu durum hikâyeleri daha da önemli kılmaktadır. Zira hikâyelerde İslam Dini’nin temel iman esasları ile ilgili oldukça zengin anlatımlar bulunmaktadır. İmanın altı esasından özellikle Allah inancı hikâyelerde en çok üzerinde durulan iman ilkesidir. Allah’ın birliğine vurgu yapılan hikâyelerde O’nun Arapça isimleri yanında Türkçe ve Farsça isimleri zikredilmekte, doğrudan veya dolaylı olarak sıfatlarından bahsedilmektedir. Allah’ın ezelî bilgisi ve takdiri ile ilgili kaza ve kadere iman hikâyelerde yer alan diğer bir iman objesidir. İşlerin Allah’ın dilemesi ile meydana gelmesi, erkek ve kız çocukları Allah’ın vermesi, insana yaş ve ömür takdir edilmesi, rızıkların ve ölüm vaktinin belirlenmesi, başa gelen musibetlerin Allah’ın yazması ile olduğu kader ile ilgili işlenen konulardan bazılarıdır. Hikâyelerde peygamberlere iman ile ilgili anlatımlar da bulunmaktadır. Özellikle Hz. Muhammed’in peygamberliğinin öncelendiği öykülerde Hz. Âdem, Nuh, İbrahim ve Musa diğer ismi geçen peygamberlerdir. Hz. Âdem’in halife kılınması ve İblis ile olan hikâyesi, Hz. Nuh’un karısı ve eşeği, Hz. İbrahim’in ateşe atılıp yanmaması, Allah’ın Hz. Musa ile konuşması ve Hz. Musa’nın asası hikâyelerdeki nübüvvet ile ilgili anlatımlardan bazılarıdır. Hz. İbrahim’in karşısında Nemrut, Hz. Musa’nın karşısında Firavun hikâyelerde bahsi geçen olumsuz şahsiyetler olarak anlatılmıştır. Hz. Muhammed hikâyelerde şefaati istenen, kendisine salâtu selam okunan, günahların bağışlanması ve duaların kabulü için vesile kılınan, Hz. Resül aleyhisselam, Tanrı dostu, din büyüğü, din serveri gibi nitelendirmelerle yüceltilen bir konumda işlenmiştir. Hz. Muhammed’den bahsedilirken yüksek bir saygı ve coşkun bir sevginin olduğu hissedilir. Ondan söz edilirken “Adı görklü Muhammed”, “Adı görklü Muhammed Mustafa” gibi hürmet ve muhabbet belirten ifadeler kullanılmıştır.Hikâyelerde Allah’ın indirdiği kitaplardan sadece Kur’an’dan bahsedilmiş, Tevrat, Zebur ve İncil’den hiçbiri zikredilmemiştir. Kur’an’ın gökten indiği, Tanrı kelamı ve ilmi olduğu, Hz. Osman tarafından yazıldığı (çoğaltıldığı) gibi hususlara yer verilmiştir. “Görklü Kur’an” şeklinde nitelendirilmiştir. Öykülerde meleklere iman konusuna da yer verildiği ve sadece dört büyük melekten ikisinden bahsedildiği görülmektedir. Bunlardan ilki Deli Dumrul hikâyesindeki ana kahramanlardan birisi olan ölüm meleği olan Azrâil’dir. Azrâil Allah’ın emriyle canlıların ruhunu alıp onları öldüren, al kanatları olan, gökten gelen bir melek olarak anlatılmıştır. Yine onun insan ve güvercin şekline girmesi, Deli Dumrul ile mücadele etmesi hikâye edilmiştir. Hikâyelerde adı geçen diğer büyük melek ise Cebrâil’dir. Begil Oğlu Emre hikâyesinde Allah’ın emirlerini yerine getiren bir melek olarak anlatılmaktadır. Bunlar dışında diğer meleklerden ve onların erkeklik ve dişilikten münezzeh, günah işlemeyen, nurdan yaratılmış manevi varlıklar olmaları gibi özelliklerinden hiçbir şekilde bahsedilmemiştir. Görünmeyen varlıklardan olarak şeytan da hikâyelerde Hz. Âdem’e secde etmediği için huzurdan kovularak lanetlenmesi sebebiyle zikredilmiştir.İman esaslarından birisi olan ahirete iman ilkesi de hikâyelerde işlenen konulardan birisidir. Ecel, ölüm, diriliş, hesap, Cennet, Cehennem, Cennette Allah’ın yüzünü görmek, Kevser Havuzundan su içmek bu ilkeyle ilgili olarak ele alınan konuların bazılarıdır. Hikâyelerde Cennetten bahsedilirken, Arapça “Cennet” kelimesi yanında Türkçe “Uçmak”, Farsça “Behişt” isimleri de zikredilmiştir. Dede Korkut kitabı İslam Dininin akidesini veya pratiklerini insanlara öğretmek amacıyla yazılmış bir din kitabı değildir. Bilakis bireysel ve toplumsal yaşantıların anlatıldığı bir eserdir. Hikâyelerde Kur’an’dan herhangi bir ayete ve hiçbir hadis rivayetine yer verilmemektedir. Fakat Kur’an ayetlerinde ve hadislerde geçen birçok hususun anlatımlarda ifade edildiği görülür. Sözgelimi Allah hakkında kullanılan el-Ehad, doğmamış, doğrulmamış, benzeri olmayan cümleleri hikâyelerde birkaç kez geçmekte olup, İhlas suresinde ifade edilen hususlardır. Keza Hz. İbrahim’in ateşe atılıp yanmaması, Allah’ın Hz. Musa ile konuşması, ona mucize olarak asa vermesi Kur’an’da anlatılan olaylardır. Kevser Havuzu, Ahirette müminlerin Rablerini görecekleri, Besmeleyle başlamayan işin bereketsiz olacağı gibi hususlar ise hadislerde bildirilmiştir. Bununla birlikte hikâyelerde Nemrut’un okunun balığın karnına saplanması gibi Kur’an ve sahih hadislerde geçmeyen bilgilere de rastlanmaktadırMevcut haliyle hikâyelerde anlatılanların genelinden yola çıkarak Dede Korkut hikâyelerinde bahsedilen Oğuz Türklerinin Ehl-i Sünnet yorumunu benimsemiş Müslüman topluluklar olduklarını sonucunu çıkarmak mümkün görünmektedir. Bununla birlikte erken dönemlerde oluşturulan hikâyelerin yazıya aktarılma sürecinde orijinalliklerinin bozularak Ehl-i Sünnet yorumuna göre dizayn edilmiş olabilme ihtimali varsayıldığında bu çıkarımın anlamını yitireceğini de hatırlatmak gerekir.

Âhiret, ölümden itibaren tekrar başlayan ve mahşerdeki dirilişten sonra ebediyyen devamedecek olan hayattır. Âhiret hallerini içine alan bu hayat, Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerle anlatılmaktadır.Bu haller pek çok âyette belirtilmiştir. Edebî eserlere de akseden bu konu, İranlı şair Attâr’ın eseriİlâhînâme’de de dikkati çekmektedir. İlâhînâme’de olaylar bir seri halinde baba ve altı oğluarasında geçmektedir. Attâr’ın ifadesiyle baba ve oğulları; ruh, nefis, şeytan, akıl, bilim, fakr vetevhiddir. Birbiriyle ilintili olan bu olaylar yirmi iki makaleden, makaleler de hikâyelerdenoluşmaktadır. Hikâyeler çoğunlukla dinî ve sosyal içerikli olup, kısmen destanlar ve kahramanlarınetkisiyle yazılmıştır. Eserde geçen hikâyeler ile âhiret, Kur’an-ı Kerim âyetlerine telmihle vebenzetmelerle, bazen bir günahkâr, bazen de bir genç olarak dile getirilmiş, âhiret hayatı güzelifadelerle örneklenmiştir. Biz de bu makalede eserde geçen

Copyright of Turkey Journal of Theological Studies is the property of Turkey Journal of Theological Studies and its content may not be copied or emailed to multiple sites or posted to a listserv without the copyright holder's express written permission. However, users may print, download, or email articles for individual use. This abstract may be abridged. No warranty is given about the accuracy of the copy. Users should refer to the original published version of the material for the full abstract. (Copyright applies to all Abstracts.)

Bu çalışmada oldukça önemli bir Kur’ânî kavram olan “el-hayâtu’d-dünyâ” üzerinde durulacaktır. Makalede işlenecek olan el-hayâtu’d-dünyâ terkibi “el-hayât” ve “ed-dünyâ” şeklinde geçen iki kelimenin birleşimi ile oluşmuştur. Dolayısıyla, burada önce kısa bir şekilde terkibi oluşturan kelimeler olan “el-hayât” ve “ed-dünyâ” üzerinde durulacak, sonra iki kelimenin birleşimiyle oluşan “el-hayâtu’d-dünyâ” kavramı incelenecektir.İslâm âlimlerinin ve özellikle müfessirlerin anlayageldiği şekliyle “el-hayâtu’ddünyâ” ifadesi, “Dünya denen gezegendeki hayat” anlamında algılanmıştır. Ancak, etraflı bir tetkik, bu ifadenin Evren’deki herhangi bir gezegendeki “hayatı”ı da kapsadığını –ve dolayısıyla bu hayata da delâlet ettiğini– görmemizi mümkün kılmaktadır. Daha önce de bazı araştırmacılar bu kavram üzerinde durmuş ve onu muhtelif yönlerden incelemişlerdir. Biz ise bunların yanında bilhassa dünya dışındaki hayatı kapsaması cihetiyle üzerinde durmaya çalışacağız.

Bizans döneminde din adamları cemaatlerine ölülerin hayattayken işledikleri günahlar için cezalandırıldığını ama durumlarının adlarına yapılan dualar ve sadakatlerle iyileştirilebileceğini söylerdi. Ne var ki herkes buna ikna olmadı. Bazıları söz konusu faaliyetlerin üzerine temellendiği kavramsal çerçeveyi reddediyordu. Onlar bedensiz ruhlarının ne kendilerini bilebildiklerini ne acı ya da sevinç duyabildiklerini iddia ediyorlardı. Altıncı yüzyılda ilk defa ortaya çıkmış olan bu alternatif görüş on birinci yüzyılda tekrar boy gösterdi. Bu çalışma o ikinci münakaşayla alâkalı iki başlıca kaynak, Niketas Stethatos'un Ruh Hakkında adlı eseri ve İoannes İtalos'un 50. Opusculum'u üzerinde durmaktadır.

Bu makale, on yedinci yüzyılda İslam felsefesine yeni bir ivme kazandıran Molla Sadrâ’nın meâda/yeniden dirilişe dair düşüncelerini konu almaktadır. Sadrâ, özgün teorisi hareket-i cevherî’ye dayanarak ruhanî ve salt cismanî meâd arasında maddi olmayan cismanî bir meâdı öngörür. Problemin tarihi seyri dikkate alındığında yeni bir çözüm sayılabilecek bu yaklaşımını bazı öncül ilkelere dayanarak izah eder. Birinci elden kaynaklar esas alınarak hazırlanan bu çalışmanın amacı Molla Sadrâ’nın akıl ile nakli birleştiren perspektifinden şu sorulara cevap bulmaktır: Yeniden diriliş bu organik bedenle mi olacak yoksa salt ruhanî bir diriliş mi olacaktır? Cismanî meâd aklî delillerle ispatlanabilir mi? Dünyevî varoluş ile uhrevî varoluş arasında ne gibi farklar vardır?

Dinî metinlerde kullanılan sembolik ve mecazî ifadeler yorumlanırken, gelişigüzel hareket etmek, büyük sıkıntılara yol açmaktadır. Özellikle İslam inancı ile modern felsefedeki düşünsel spekülasyonları uzlaştırma çabaları gereğinden fazla önemsendiğinde, söz konusu sıkıntılar daha da artmaktadır. Asıl hedef, ilahî bir metnin anlaşılmasını zorlaştıran kapalılığın giderilmesi olması gerekirken, kimi zaman mesajın gerçek gayesinin kaybedilmesi riski ile karşı karşıya kalınmaktadır. Öyleyse ölçülü hareket etmek, ilahî mesajın asıl ve özünün korunabilmesinin vazgeçilmez şartıdır

Tarih boyunca hayata yaklaşımda bir taraftan ahireti dikkate almayıp sadece dünyaya itimat eden, dünya hâkimiyeti için her şeyi mübah gören, dünya hırs ve sevgisiyle dolu materyalistler, diğer taraftan ahireti kurtarmak adına dünyaya ve dünya nimetlerine olumsuz bakıp sırt çeviren bazı mistikler daima var olmuştur. İfrat ve tefriti temsil eden bu iki gruba ait söz konusu anlayışlar, fıtrat dini İslam’la asla bağdaşmaz. Zira İslam’ın olaya bakışında "dünyadan nasiptar olmak fakat geçici dünyayı ebedi ahirete tercih etmemek" gibi bir tabiîlik vardır. Çalışmamızda mesele, Buhârî’nin Sahîh’inin Rikâk bölümü çerçevesinde ele alınmış, kaydedilen bir kısım konu başlıkları ile hadislere göre müellifin dünya ve ahiret algısı tetkik edilmiştir. Rikâk ya da rekâik, merhametli şefkatli ve ince kalpli anlamındaki rakîk’ın çoğuludur. Mastarı rikkat’tir. Bölüme Kitâbu’r-Rikâk ismi verilmesi, ihtiva ettiği (dünya ve ahiretle ilgili) hadislerin gönüllerde rikkat/incelik oluşturması sebebiyledir.

İ]1San ve hayvan elemleri algı ve tecrübeyle sabit yeryüzü gerçeğidir. Din ve felsefe v bu yeryüzü gerçeğini anlamiandırmak için tarih boyu çeşitli izahlar geliştirmiştir. Parçacı, basit ve yüzeysel yaklaşımlar yaratıklann acılarını ilahi adaletle bağdaştırma hususunda problemler doğurmaktadır. Acılar ile iHihl hikmet ve adalet arasındaki ilişkiye açıldama getirme noktasında en büyük dayanak hep ahiret anlayışı olmuştur. Ahiret inancı dünyaya bir gaye getirdiği gibi, dünyayı anlama ve açıklamada her zarrian en önemli temel olmuştur. Ruh göçü gibi dünyevi açıklamalar kendi içinde çelişkili olması bir yana tecrübeye de aylan düşmektedir. Ekoloji çalışmaları hayvanların ekosi5temlerdeki rolünü aydınlattıkça konuya ait problemler daha akli çözümlernelere kavuşmaktadır.• Hayvan acıları onlarda tecrübeye dayalı bilgi , oluşturması, iradelerinin denetlenmesi ve ekosistemlerle tam bir uyum içinde oLmaları açısından önemli bir dinamiktir. Uğursuzluk anlayışı gibi bir takım batı! inançlar tarih boyu özellikle hayvanların ve kimi zaman da insanların acı çekmelerine neden olagelmiştir. Günümüzde ise insanoğlunun yeryüzünde yaptığı tahribat hayvan elemlerinin başlıca so~?_llusu durumundadır.

Platon, İslam Felsefesi ve Tasavvuf'un oluşmasında etkili olan önemli filozoflardan birisidir. Onun Devlet adlı eserinde, ahiret ile ilgili bir hikaye yer almaktadır. Hikayeye göre, Anneios oğlu Er adında bir kişi ölmüş ve ruhu başka bir aleme gitmiştir. Ancak, bir süre sonra bu kişi tekrar canlanmış ve orada gördüklerini anlatmıştır. Er'in, bu alem hakkında verdiği bilgilerden büyük bir çoğunluğu, İslam inançları ile uygunluk arzetınektedir. Bu çalışmada Platon'un ahiret hakkındaki görüşleri ile İslam inançları arasında ayet ve hadisiere dayalı bir karşılaştırına yapılmıştır. Bu karşılaştırma neticesinde yaklaşık 15 meselede benzerlik ve 3 meselede ise farklılıklar tespit edilmiştir. Ayrıca Platon'un bu hikayesi, İslam düşünürlerinin de benzer şekilde hikayeler yazınalarına sebep olmuştur. İbn Sina'nın Hayy b. Yakzan'ı; Ahmed Gazall'nin Risaletü't-Tuyfır'u, Sühreverdl'nin Kıssatu'l- Gurbetü'l-Garbiyye'si, Necmedclin Razi'nin Risaletü't-Tuyur'u ve Molla Cami'nin Salaman ve Absal'ı bunlardan bazılarıdır. Bu hikayelerde de ruhun yolculuğundan bahsedilmektedir. Platon'un hikayesinin ayrıca bir ele felsefi özelliği bulunmaktadır. Platon'un özellikle ruh ve ruhun ölümsüzlüğü görüşü, İslam filozofları üzerindeki etkisi açısından önemlidir.

Kelam ilminin temel problemlerinden birisini de ölümden sonraki hayat, başka bir deyişle ölümden sonra hayata dönüş ve bu hayatın mahiyeti konusu oluşturur. Kelam ilmi ile uğraşan İslam alimleri, Kur' an1 terminolojiyi göz önünde tutarak, ölümden sonraki hayata geçişe 'mead', ölümden sonraki hayatın kendisine de 'ahiret' ismini vennişlerdir.1

Bilindiği gibi dinimizin iman esaslanndan birisi de ahiret gününe inanmaktır. Yaratılan her şeyin bir ömrü olduğu gibi, bu-dünyanın· da bir ömrü vardır. Yüce Rabbimiz dilediği kadar onun varlığını sürdürecektir. Bu alem_ ve üzerindeki bütün varlıklar belirli bir zaman için .Yaratılmıştır. Bir g_ün gelecek ne bu alemden ve ne de üzerindeki yaratılmışlardan bir eser kalacak, kainattaki bu mükemmel nizarn bozulacaktır. Daha sonra ahiret denilen alem başlayacaktır.