Search

Fires occur regularly and can occur near a dairy farm. It is important for both the dairy farmer and the dairy company that collects the milk to know what actions can be taken to prevent food safety issues as a result of a fire. The aim of this research was to prepare informational fact sheets that can be used by dairy farmers and dairy companies to take measures to enhance the safety of milk (products). A wide range of substances can be released during a fire. Based on the available knowledge about fires, an overview has been made of the substances that are relevant for the dairy supply chain. With almost any fire, polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) are released. However, these substances are hardly transferred to the milk. Dioxins can be released if chlorine-containing compounds are present during a fire, for example, when polyvinyl chloride (PVC), additives in plastics, electrical devices, polychlorinated biphenyl (PCB) containing paints/coatings, PCB oils (e.g. present in old transformers), solvents and pesticides with chlorine-containing compounds, or wood impregnated with chlorophenol are combusted. Dioxins are taken up by the cow and can be excreted via the milk. For the dairy supply chain, dioxins are thus the most relevant substances that may be released during a fire. Brominated flame retardants are used in industrial and consumer products such as furniture, upholstery, clothing, electronics, and cars. If these components are present in a fire, brominated dioxins may be formed that have characteristics similar to chlorinated dioxins. In addition, heavy metals such as lead, zinc, copper, and cadmium can be released during a fire. These primarily accumulate in the cow’s liver and kidney and are hardly excreted via the milk. Perfluorinated compounds can sometimes still be present in firefighting foams and via ditchwater can contaminate the pasture and drinking water of cows. Some perfluors are excreted via milk. Besides substances that are relevant for the dairy supply chain, there are also substances that may be released during a fire which are harmful to the dairy farmer. For example, asbestos may be released if buildings dated before 1993 contain asbestos-containing materials (such as corrugated sheets and roof boarding) catch fire. However, a single exposure to asbestos does not directly pose a danger to human health. When batteries are involved in a fire, harmful substances such as fluoride gas and hydrochloric acid can be released. These substances are very harmful to human health and measures are needed to prevent exposure. Based on the information gathered regarding the relevant substances that can be released during a fire, courses of action are proposed for both the dairy company and the dairy farmer. In the cold phase (before a fire breaks out), it is recommended to inventorise the types of companies that surround the dairy farm so that it is possible to estimate which substances may be released during a fire. When a fire occurs, the instructions from the authorities concerned is the first thing that should be followed. Furthermore, the guideline is that if the fire is within 3 km of a downwind dairy farm, it is advisable to put the cows in the stable and to cover the silage. This is especially relevant when dioxin formation is suspected. In consultation with the dairy company, it can be decided to collect the milk separately and carry out analyses on the milk and/or the grass. Courses of action for both the dairy farmer and the dairy company are included in this report. Branden komen regelmatig voor en kunnen dus ook voorkomen in de buurt van een melkveebedrijf. Het is zowel voor de melkveehouder als de zuivelonderneming die de melk ophaalt bij het bedrijf van belang te weten welke acties ondernomen kunnen worden om voedselveiligheidsproblemen als gevolg van een brand te voorkomen. Het doel van dit onderzoek was het opstellen van informatieve factsheets op basis waarvan melkveehouders en zuivelondernemingen kunnen handelen om de veiligheid van melk(producten) te kunnen borgen. Tijdens een brand kan een breed scala aan stoffen vrijkomen. Op basis van beschikbare kennis over branden is er een overzicht gemaakt van de stoffen die voor de zuivel van belang zijn. Bij vrijwel elke brand komen Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen (PAK’s) vrij. Deze dragen echter niet of nauwelijks over naar de melk. Dioxinen kunnen vrijkomen indien er bij de brand chloorhoudende verbindingen aanwezig zijn zoals bij de verbranding van pvc, additieven in kunststoffen, elektrische apparaten, polychloorbifenyl(PCB)-bevattende verven/coatings en PCB-oliën (b.v. aanwezig in oude transformatoren), oplosmiddelen en bestrijdingsmiddelen met chloorhoudende verbindingen en hout geïmpregneerd met chloorfenolen. Dioxinen worden door de koe opgenomen en kunnen via de melk worden uitgescheiden. Voor zuivel zijn dioxinen daarom de belangrijkste stoffen die vrij kunnen komen bij een brand. Gebromeerde vlamvertragers worden toegepast in industriële en consumentenproducten zoals meubels, stoffering, kleding, elektronica en auto’s. Indien deze componenten bij een brand betrokken zijn, kunnen gebromeerde dioxinen gevormd die vergelijkbare eigenschappen hebben als gechloreerde dioxinen. Daarnaast kunnen zware metalen zoals lood, zink, koper en cadmium vrijkomen tijdens een brand. Deze hopen zich met name op in de lever en nier van de koe en worden nauwelijks via de melk uitgescheiden. Perfluorverbindingen kunnen soms nog in blusschuim aanwezig zijn en via slootwater de weidegrond en drinkwater van de koeien besmetten. Sommige perfluorverbindingen worden via de melk uitgescheiden. Naast stoffen die voor de zuivel van belang zijn, kunnen er ook stoffen vrijkomen die schadelijk zijn voor de melkveehouder zelf. Zo kan asbest vrijkomen indien gebouwen van voor 1993 in brand staan die asbesthoudende materialen (zoals golfplaten en dakbeschot) bevatten. Een eenmalige blootstelling aan asbest levert echter niet direct een gevaar op voor de volksgezondheid. Bij accubranden kunnen schadelijke stoffen zoals fluoridegas en zoutzuur vrijkomen. Deze stoffen zijn zeer schadelijk voor de volksgezondheid en acties zijn dan ook nodig om blootstelling te voorkomen. Op basis van de informatie die verzameld is over de relevante stoffen die vrijkomen bij een brand zijn er handelingsperspectieven opgesteld voor zowel de zuivelonderneming als de melkveehouder. Aanbevolen wordt om in de koude fase (voordat een brand uitbreekt) te inventariseren welk type bedrijven zich in de nabijheid van het boerenbedrijf bevinden, zodat ingeschat kan worden welke stoffen er bij een brand kunnen vrijkomen. Ten tijde van een brand, moeten in eerste instantie de adviezen van de betrokken instanties worden opgevolgd. Verder geldt als leidraad dat als de brand plaatsvindt binnen 3 km van een benedenwinds gelegen melkveebedrijf, het raadzaam is om de koeien op stal te zetten en kuilvoer af te dekken. Dit geldt vooral wanneer er een vermoeden is van dioxinevorming. In overleg met de zuivelonderneming kan besloten worden de melk apart op te halen en analyses uit te voeren op de melk en/of het gras. Handelingsperspectieven voor zowel de melkveehouder als de zuivelonderneming zijn in dit rapport opgenomen.

Er worden achtergrondconcentraties gegeven van 17 sporenmetalen in het grondwater in Nederland. De drie typen achtergrondconcentraties die onderscheiden worden, zijn: natuurlijk, semi-natuurlijk en regionaal. De natuurlijke achtergrondconcentratie is de concentratie zoals die gemeten zou worden op locaties die geen enkele menselijke beinvloeding kennen. Omdat degelijke locaties in Nederland niet bestaan kan slechts een schatting gemaakt van de natuurlijke achtergrondconcentratie via het bepalen van de bovengrens van het betrouwbaarheidsinterval van de mediane concentraties op de bovengenoemde locaties met enkel diffuse belasting. De semi-natuurlijke achtergrondconcentratie is de concentratie in het grondwater onder locaties die niet beinvloed zijn door verontreiniging door puntbronnen. Er kan op dergelijke locaties wel sprake zijn van een diffuse verontreiniging op landelijke schaal. Deze achtergrondconcentratie is bepaald door de bovengrens te berekenen van het betrouwbaarheidsinterval van de 90-percentielwaarde van de concentraties gemeten op dergelijke locaties. Regionale achtergrondconcentraties zijn concentraties zoals die voorkomen op locaties met een verhoogde regionale atmosferische depositie, maar zonder locale puntbronnen, zoals bijvoorbeeld in de Kempen. Regionale achtergrondconcentraties zijn berekend door de bovengrens te berekenen van het betrouwbaarheidsinterval van de 90-percentielwaarde van de concentraties gemeten op dergelijke locaties. In het rapport worden verschillende achtergrondconcentraties gegeven voor drie grondsoorten drie diepte niveaus. De drie onderscheiden grondsoorten zijn: zand, klei en veen. De drie diepteniveaus zijn: het bovenste grondwater (< 5 m diepte), het ondiepe grondwater (ca. 10 m) en het middeldiepe grondwater (ca. 25 m). In het rapport is ook ingegaan op het gebruik van de achtergrondconcentratie ter bepaling van het Verwaarloosbaar Risico bij de Toegevoegd Risicomethode. Het Verwaarloosbaar Risico dient als basis voor het vaststellen van de streefwaarde. Geconcludeerd wordt dat het gebruik van de semi-natuurlijke achtergrondconcentratie bij het afleiden van het Verwaarloosbaar Risico, zoals onder andere toegepast in de notitie Integrale Normstelling Stoffen uit 1997 (INS97), onjuist is, en dat overeenkomstig een eerder TCB-advies de natuurlijke achtergrondconcentratie dient te worden gebruikt.

Modellering van het gedrag van zware metalen in de bodem door het RIVM vindt plaats in het kader van uiteenlopende projecten bij het Laboratorium voor Bodem- en Grondwateronderzoek, Laboratorium voor Water- en Drinkwateronderzoek, Laboratorium voor Ecotoxicologie en Laboratorium voor Afvalstoffen en Emissies. De doelstelling van de projecten loopt uiteen: berekening van accumulatie in de bodem en uitspoeling naar het grondwater ; onderbouwing van normstelling en bepaling van actuele risico's ; analyse van effecten op organismen; accumulatie in en vrijzetting uit onderwatersedimenten ; en bepaling van uitlooggedrag van reststoffen. De systeembeschrijving en het toepassingsbereik van de voor bovenstaande doelstellingen gebruikte modellen vertonen belangrijke overeenkomsten. Mede met het oog op het belang voor integrale produkten en samenhangende analyses in het kader van de RIVM-milieuplanbureautaak zijn een vijftal modellen, te weten CATS-1, METRAS, NMPCULTY, SimpleBox en SOACAS vergeleken wat de resultaten voor het bodemcompartiment betreft. Hiertoe zijn een viertal eenvoudige modelsituaties voor cadmium en koper doorgerekend, met als uitgangspunten de modelparameters van het model SOACAS. De modellen bleken goed overeen te stemmen wat de berekende bodemgehaltes en uitspoeling betreft, maar af te wijken wat de berekende plantopname van zware metalen betreft. De verschillen in resultaten tussen modellen zouden aanzienlijk groter zijn geweest wanneer de verschillende modellen hun default-instellingen hadden gebruikt, met name wat plantopname betreft. De belangrijkste vaststelling is dan ook de overeenkomst van het gedrag van de gebruikte rekenregels voor accumulatie en uitspoeling. Er kan echter niet geconcludeerd worden dat de bodemmodules simpel uitwisselbaar zijn ; hiervoor verschillen de gebruikte modelleersoftware (FORTRAN, Lotus-123 etc.), en de verwerking en presentatie van de resultaten te veel. In de toekomst is afstemming van gebruikte modelconcepten en modelparameters voor sorptie, transport en plantopname mogelijk en zinvol. Aanzetten voor afstemming van de beschrijving van sorptie zijn reeds in gang gezet.

Er is een pilot-onderzoek uitgevoerd naar de biologische beschikbaarheid van zware metalen (Cd, Cu, Pb, Zn) en PAKs bij het verspreiden van verontreinigde baggerspecie op land. De idee is dat de biologische beschikbaarheid van deze stoffen tussen bodemtypen sterk kan verschillen, waardoor de daadwerkelijke ecologische effecten van de verspreiding van (licht) verontreinigde baggerspecie afhankelijk zijn van zowel concentraties van toxische stoffen als van bodemeigenschappen. De resultaten van het onderzoek zijn bedoeld als bouwstenen voor een rekenmodule waarmee de lokatie-specifieke toxische druk van baggerspecies berekend kan worden. Doel van het huidige onderzoek was inzicht verkrijgen in de verschillen in biologische beschikbaarheid van metalen en PAKs tussen verschillende bodemtypen. De resultaten van het uitgevoerde pilot-onderzoek suggereren dat het, bij een vervolg-validatie onderzoek over het aspect biobeschikbaarheid, noodzakelijk is om: hoger belaste baggerspecies te gebruiken (klasse 4), omdat dit betere interpretatie-mogelijkheden biedt voor opname studies (extrapolatie naar lager belaste species is dan echter noodzakelijk); opname studies uit te voeren met (wormen) soorten die in alle bodemtypen voorkomen en welke eveneens als bioassay ingezet kunnen worden; (om brede toepasbaarheid van de resultaten te verzekeren) de bemonsterde lokaties zodanig te kiezen dat de bodemeigenschappen de volledige breedte van de natuurlijke ranges van pH en organische stof concentraties omvatten. De daarbij af te leiden rekenregels voor biobeschikbaarheidscorrectie vormen de bouwstenen voor een rekenmodule. De lokale toxische druk wordt met dit instrument berekend als resultante van de lokaal beschikbare concentraties van de toxische stoffen in de baggerspecie en hun te verwachten mengseleffecten, terwijl er ook rekening gehouden wordt met de natuurlijke afbraak van organische contaminanten.

Schattingen van de diffuse belasting van de bodem met zware metalen zijn beschikbaar voor elke gemeente, grondsoort en grondgebruik. De zware metalenbelasting per gridcel van 500 x 500 m2 werd berekend door gebruik te maken van kaarten van de grondsoort en het grondgebruik. De gepresenteerde kaarten geven een indruk van de regionale verschillen in de diffuse belasting van de bodem in Nederland in de periode 1980-1990. Gegevens over het gehalte aan zware metalen in de bovengrond zijn in de periode 1960-1988 verzameld door verscheidene instituten voor bodemonderzoek in Nederland. Afhankelijk van het metaal zijn van 350-2500 waarnemingen beschikbaar. Gegevens over de grondsoort, het grondgebruik en het gebied zijn gebruikt om de waarnemingen in groepen in te delen. Deze studie heeft geresulteerd in gemiddelde gehalten aan zware metalen in de bovengrond en percentages oppervlakte met een gehalte aan zware metalen in de bovengrond boven de streefwaarde per groep en gebied. De laatste zijn in kaarten weergegeven. Regressieanalyse werd gebruikt om het verband tussen diffuse belasting van de bodem en de gehalten in de bovengrond te onderzoeken.

De Sectie Metingen onderzoekt sinds een aantal jaren de hoogte van metaalconcentraties in het huishoudelijk afval alsmede de calorische waarde. De resultaten van dit onderzoek leveren de basisinformatie voor het inzicht over de herkomst en de concentratie van metalen zoals aangetroffen in het huishoudelijk afval, indirect in bodemas en vliegas uit verbrandingen, en compost. Tevens kan zij dienen voor het volgen van beleidsmaatregelen of afspraken bijvoorbeeld tot vermindering van de emissie van cadmium. In dit rapport worden de resultaten van dit onderzoek beschreven. In de periode 1986 - 1992 werd een zestal monsters huishoudelijk afval onderzocht. De monstername en opzet van het onderzoek sloot zoveel mogelijk aan bij het lopende onderzoek naar de fysische samenstelling van huishoudelijk afval. Hierdoor was het mogelijk de resultaten van het onderzoek naar de fysische samenstelling van huishoudelijk afval te relateren aan de resultaten van dit onderzoek. De analyse van het huishoudelijk afval vond plaats nadat de monsters waren gesorteerd in 14 kenmerkende componenten. In deze componenten werden de metaalconcentraties alsmede de calorische waarde bepaald. Samengevat geeft dit onderzoek de volgende informatie: De concentratie van 18 metalen nn 12 uit het huishoudelijk afval gesorteerde componenten, uitgedrukt in mg/kg droge stof. De concentratie van 18 metalen in huishoudelijk afval, uitgedrukt in mg/kg inclusief het 'van nature' aanwezige vocht. De distributie van metalen in het huishoudelijk afval over de belangrijkste componenten. Metaalconcentraties in produktgroepen gesorteerd uit de leer/rubber component. Metaalconcentraties in bepaalde produkten behorend tot het zogenaamd bijzonder afval en het klein chemisch afval. De calorische waarde en droge stof gehaltes van de belangrijkste componenten uit het huishoudelijk afval

Het is mogelijk het Landelijk Meetnet Bodemkwaliteit (LMB) en het Landelijk Meetnet effecten Mestbeleid (LMM) te integreren, om de beschikbaarheid van data en de efficiency te vergroten. Het LMB onderzoekt de samenstelling van de bodem in Nederland voor tien combinaties van grondsoort en grondgebruik (categorieën), vooral op landbouwbedrijven. Het LMM onderzoekt de kwaliteit van het bovenste grondwater op landbouwbedrijven. Voorafgaand aan een beslissing over integratie moet echter een keuze gemaakt worden tussen de oorspronkelijke doelstellingen van het LMB. De ene is veranderingen in de bodemkwaliteit in de tijd volgen. De andere is verschillen in de bodemkwaliteit tussen categorieën onderzoeken en zo mogelijk verklaren. Alleen wanneer wordt gekozen voor de laatste doelstelling is het zinvol om de meetnetten samen te voegen. Dit blijkt uit onderzoek dat het RIVM met het LEI heeft verricht op verzoek van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M). Als de eerste doelstelling, het volgen van veranderingen in de tijd, als belangrijkste wordt gezien, wordt geadviseerd de meetnetten niet samen te voegen en daadwerkelijk op vaste plekken te bemonsteren. Veranderingen in de bedrijfsvoering worden dan niet meegenomen. De opzet van het meetnet dat daarvoor nodig is strookt namelijk niet met een systeem van vaste meetpunten. Uit het onderzoek is eveneens gebleken dat diverse landbouwbedrijven uit het LMB de afgelopen jaren zijn afgevallen en vervangen door een soortgelijk bedrijf. Ook zijn bedrijven binnen het LMB in de tijd veranderd van bedrijfsopzet en bedrijfsoppervlak. Daarnaast is de oorspronkelijke overlap met het LMM en het BIN afgenomen. Het BIN is het Bedrijven Informatie Net van het LEI dat actuele gegevens over de bedrijfsvoering levert.

In maart 1992 is een driejarig meetprogramma gestart voor de kwaliteitsmeting van het bovenste grondwater onder landbouwbedrijven in het zandgebied. Naast het bepalen van de huidige toestand is dit programma ook bedoeld om relaties te vinden tussen de grondwaterkwaliteit en het bodemgebruik (waaronder het gebruik van meststoffen). Het meetprogramma is een proefproject dat moet leiden tot de inrichting van een meetnet voor de kwaliteitsmonitoring van het bovenste grondwater onder landbouwbedrijven. De opzet van het meetprogramma is primair gericht op uitspraken kunnen doen over de kwaliteit van het bovenste grondwater op bedrijfsniveau. Het project wordt uitgevoerd door het RIVM in samenwerking met het LEI-DLO in opdracht van de ministeries van VROM en LNV. Dit tweede rapport doet verslag van de resultaten van het onderzoek in 1993 op circa 100 landbouwbedrijven in het zandgebied. Het betreft 4 categorieen veehouderijbedrijven en de akkerbouwbedrijven in de veenkolonien. De resultaten uit 1993 worden vergeleken met de resultaten van 1992. Met de bemonsterde bedrijven wordt een representatief beeld gegeven van de kwaliteit van het bovenste grondwater in ongeveer 62% van het areaal cultuurgrond in de zandgebieden van Nederland.

Onderzocht is welke gezondheidsrisico's verbonden zijn aan het gebruik van oppervlaktewater als bron voor drinkwater. Hiervoor is gebruik gemaakt van een 'ketenbenadering', enerzijds omdat daarmee (zowel chemische als microbiologische) analytische beperkingen kunnen worden omzeild, anderzijds omdat hiermee beter inzicht te verkrijgen is in het effect van mogelijke maatregelen op een bepaald punt in de keten, nu of in de toekomst (prognose). De benadering is toegepast op drie anorganische microverontreinigingen, zes bestrijdingsmiddelen, drie desinfectiebijproducten en drie pathogene micro-organismen. Van deze stoffen en micro-organismen zijn eerst de emissies berekend. Daarna is op een aantal bestaande innamepunten voor de drinkwatervoorziening uit oppervlaktewater berekend wat het effect van de drinkwaterbereiding is op de concentraties. Ook de desinfectiebijproducten zijn in beschouwing genomen. Hierbij is gekeken naar zowel een viertal bestaande zuiveringssystemen als een hypothetische 'eenvoudige' zuivering. De resulterende concentraties in drinkwater zijn vergeleken met de, op gezondheidskundige overwegingen gebaseerde, maximaal gewenste concentraties. Waar mogelijk werden risico's berekend. Bij bepaalde typen zuiveringen leken de risico's van micro-organismen en desinfectiebijproducten hoger te zijn dan gewenst, zowel bij de bestaande als bij de 'eenvoudige' zuivering. Anorganische microverontreinigingen en bestrijdingsmiddelen komen volgens de berekeningen nergens in ongewenst hoge concentraties voor, zelfs niet bij de 'eenvoudige' zuivering. Geconcludeerd is dat de ketenbenadering goed werkt, zij het dat er (niet altijd kwantificeerbare) onzekerheden verbonden zijn aan de uitkomsten en de koppelingen tussen modellen en databases steeds handmatig gelegd moesten worden.

Bij het bedrijf Van Voorden Gieterij BV in Zaltbommel zijn emissiemetingen uitgevoerd. Deze metingen maken deel uit van een onderzoek naar de blootstelling van omwonenden aan stoffen, die door de gieterij worden geemitteerd, en naar de gezondheidsklachten en hinder van omwonenden. Het doel van de emissiemetingen was vast te stellen welke stoffen door het bedrijf worden uitgestoten en te bepalen hoeveel van elke stof wordt ge6mitteerd. De resultaten van deze metingen zijn met name van belang voor vervolgonderzoek in de leefomgeving. Uit het emissieonderzoek is gebleken dat het bedrijf de volgende stoffen in relatief hoge mate uitstoot: stof, respirabel kwarts, metalen (waaronder chroom, koper, mangaan, kobalt, nikkel, lood en zink), formaldehyde, isopropanol, benzeen, tolueen en andere vluchtige organische componenten en zwavelhoudende verbindingen, waaronder waterstofsulfide, carbonylsulfide en zwaveldioxide. De meeste van deze stoffen konden in verband worden gebracht met de bij de processen gebruikte grond- en hulpstoffen, met reacties tijdens de bedrijfsprocessen of met het bewerken (slijpen en afbramen) van gietstukken. De resultaten blijken goed overeen te komen met die van twee eerder verrichte emissieonderzoeken bij het bedrijf.

De emissies aan cadmium, chroom, kwik, lood en zink van de Nederlandse industrie naar lucht en oppervlaktewater zijn in de afgelopen 20 jaar flink verminderd. Dit blijkt uit een onderzoek naar de industriële emissies en verspreiding van cadmium, chroom, kwik, lood en zink die het RIVM in opdracht van het ministerie van VROM heeft gemaakt. Begin jaren negentig heeft de overheid afspraken gemaakt met de industrie om de emissies van diverse stoffen te reduceren. Hoewel niet voor alle metalen de toen vastgestelde percentages van 70 tot 90% emissiereductie zijn gehaald, zijn de emissies wel aanzienlijk verminderd. Hierdoor zijn de ook de concentraties cadmium, chroom, kwik, lood en zink in lucht en regenwater in Nederland fors gedaald. De concentraties van deze metalen in de lucht liggen nu onder de milieukwaliteitsnormen. De huidige emissies en concentraties in de lucht hebben geen gevolgen voor de gezondheid van mensen. Ook de gehalten aan cadmium, chroom, kwik, lood en zink in de Nederlandse oppervlaktewateren zijn flink gedaald, maar behalve voor kwik worden de streefwaarde en milieukwaliteitsnormen op verschillende plaatsen nog overschreden. Dat wordt overigens vooral veroorzaakt door andere bronnen dan de industrie. Vanwege de Europese Kaderrichtlijn Water moeten de emissies aan zware metalen in de komende jaren verder worden teruggedrongen. Ook zijn er internationale afspraken gemaakt om de emissies van cadmium, lood en kwik naar de lucht te verminderen. Door de bouw van drie nieuwe kolengestookte energiecentrales en de mogelijke bouw van een kolenvergassingsinstallatie, zal de emissie van kwik waarschijnlijk echter toenemen.

De voortgang van een onderzoeksproject naar de veldrelevantie van ecotoxicologische laboratoriumtoetsen is beschreven. Experimenten naar het effect van zink op verschillende bodemorganismen zijn uitgevoerd in het laboratorium en onder semi-veldomstandigheden. Resultaten zijn onderling vergeleken met veldwaarnemingen langs een metaalverontreinigingsgradient waarin zink domineert. Verschillende bodemchemische extractietechnieken (totaal-, water- en CaCl2-extracties) zijn toegepast om te onderzoeken of verschillen in zinktoxiciteit tussen de gronden zijn terug te voeren tot verschillen in de mate van zinkbinding aan de vaste fase. Het bleek echter niet mogelijk om op eenduidige wijze voor de verschillende organismen voor biobeschikbaarheid tussen de gronden te corrigeren. Dit laat zien dat normstelling op grond van extraheerbare gehalten niet altijd beter hoeft te zijn dan normstelling op basis van totaalgehalten. Uitgaande van een overeenkomstige beschikbaarheid zijn de verschillen tussen effectniveau's in laboratoriumtoetsen en in het veld voor een zelfde soort organisme relatief klein. Dit duidt niet op een falsificatie van in de normstelling gehanteerde uitgangspunten, maar legt wel de nadruk op het belang van een echte beschikbaarheidscorrectie tussen gronden, althans voor metalen.

For further information on the computer programme POLCOL you should address yourself to the authors.

Een van de uitgangspunten van het bodembeschermingsbeleid is het handhaven van de streefwaarde als maat voor duurzame bodemkwaliteit. Om een bodembelastingsmaat vast te stellen waarbij ook op lange termijn de streefwaarden niet worden overschreden is het begrip kritische bodembelasting ge-introduceerd. Op basis hiervan kunnen emissiereductiedoelstellingen worden berekend en prioriteiten gesteld worden voor de aanpak van verschillende bronnen van bodembelasting. De gevolgde methode is in een eerste rapportage "Kritische bodembelasting voor prioritaire stoffen ; afleiding en toepassing. Deel 1" uitgewerkt. In deel 2 zijn voor verschillende bron/stof combinaties emissiereductiepercentages berekend. Hiertoe is een selectie gemaakt van belangrijke bron/stof combinaties. Voor de onderzochte bron-stof combinaties zijn een aantal groepen te onderscheiden naar de mate waarin de interventiewaarde en de kritische bodembelasting overschreden worden in een periode van 100 jaar. Vooral de eerste en tweede groep situaties behoeven vanuit beleidsoogpunt aandacht. Voor de eerste groep situaties worden binnen 100 jaar de streefwaarden vrijwel zeker en mogelijk de interventiewaarden overschreden en zijn op basis van de kritische bodembelasting emissiereductiepercentages berekend van meer dan 90%. Binnen deze groep vallen: corrosie van zink ; lood langs autosnelwegen ; koper langs spoorwegen en ; de combinatie van corrosie van vangrails en autosnelwegen (Zn). Voor de tweede groep situaties wordt binnen 100 jaar een overschrijding van de streefwaarde verwacht en is een emissiereductiepercentage berekend van minimaal 10% (bij de minst sterke sorptie). Dit geldt voor de belasting door: atmosferische depositie van kwik en 1,1,1-trichloorethaan ; koper en kwik via meststoffen ; lood door baggerspecie ; uitloging van fenantreen en koper uit hout ; zink en fenantreen langs autosnelwegen ; en voor de gecombineerde situatie van meststoffen en baggerspecie (Cu, Zn, Hg, Pb). De gehanteerde methode kan een basis voor het bodembeschermingsbeleid vormen en de omvang van problemen inzichtelijk maken. Om tot een werkelijke reductie van de belasting te kunnen komen is het noodzakelijk voor bronnen met een bepaalde prioriteit de belastinggegevens te differentieren om de inzichtelijkheid te vergroten.

De risico's die verbonden zijn aan het verspreiden van baggerspecie op landbodems worden momenteel ingeschat op basis van het totaalgehalte van contaminanten in de vaste fase. Er zijn echter aanwijzingen dat het totaalgehalte geen goede maat is voor het daadwerkelijk optreden van ongewenste effecten op het bodem-ecosysteem. Derhalve is een fijnmaziger systeem nodig dat wel rekening houdt met de processen die effecten modificeren, oftewel: een systeem dat die biologische beschikbaarheid verdisconteert. In dit rapport worden de resultaten beschreven van een studie die beoogd was om de belangrijke onzekerheden in de relatie tussen normoverschrijding en daadwerkelijke effecten in het veld te kwantificeren. Technisch gezien is het aantonen van effecten in het veld moeilijk uitvoerbaar, het is wel mogelijk om de relatie tussen gehaltes aan contaminanten en effecten in het laboratorium te kwantificeren (oorzaak-gevolg analyse). Dit laatste is in de deze studie uitgevoerd. De resultaten van de studie tonen aan dat het gedrag van zware metalen en PAKs in mengsels van baggerspecie en landbodems niet wezenlijk verschilt van het gedrag in landbodems. In het algemeen zijn de beschikbare gehaltes dermate laag dat de accumulatie van PAKs en metalen beperkt is, waardoor er nauwelijks of geen toxische effecten waarneembaar zijn. Aanbevolen wordt dan ook om de beoordeling van de daadwerkelijke ecotoxicologische risico's van het verspreiden van baggerspecie op landbodems te baseren op biobeschikbare gehaltes in plaats van op totaalgehaltes. De resultaten die in dit rapport worden gepresenteerd vormen een eerste stap in de ontwikkeling van een Beslissings-Ondersteunend Systeem (BOS) voor de beoordeling van de ecologische risico's van het op land verspreiden van baggerspecie, gebaseerd op totaalgehaltes en bodemeigenschappen. Het huidige onderzoek kan gezien worden als een eerste validatie van het BOS op enkele cruciale onderdelen.

In een voorgaande rapportage is een beeld geschetst van de kwaliteitsontwikkeling van de landbodem met betrekking tot de vier metalen cadmium, koper, lood en zink bij verspreiding van baggerspecie. In de huidige rapportage wordt door toetsing van de in het vorige onderzoek voorspelde metaalgehalten aan een aantal bestaande (eco)toxicologische risiconiveaus of signaalwaarden een eerste indicatie gegeven van mogelijke risico's ten gevolge van het verspreiden van met metalen verontreinigde baggerspecie. Er is een overschrijding geconstateerd van (eco)toxicologische risiconiveaus voor metalen bij vergelijk van verschillende risiconiveaus met modelvoorspellingen voor metaalconcentraties in de landbodem. Nader onderzoek is geboden naar de ecotoxicologische betekenis van de overschrijdingen. De mate van norm- overschrijding, en het aantal stoffen waarvoor dit tegelijkertijd geldt, is uiteindelijk bepalend voor de mate waarin er ecotoxicologische risico's bestaan. Om de ecotoxicologische risico's te kwantificeren, wordt aanbevolen om aansluiting te zoeken bij de huidige ontwikkelingen in het (bodem)ecotoxicologische onderzoek.

Vanuit het bodembeschermingsbeleid is er behoefte aan een maat ter beoordeling van de belasting van de bodem door uiteenlopende bronnen. Met een dergelijke maat kunnen bronnen van bodembelasting worden vergeleken op basis van milieukwaliteitsdoelstellingen en kunnen eventueel emissiereduktiedoelstellingen worden geformuleerd voor bronnen die deze maat overschrijden. De studie en rapportage is opgedeeld in twee delen, waarbij het eerste deel ingaat op een maat voor de bodembelasting (zgn. kritische bodembelasting) en het tweede deel (rapportnr. 715810017) zal ingaan op de berekening van emissiereductiedoelstellingen voor een aantal modelsituaties. In dit deel is voor metalen, PAK en een aantal andere organische stoffen de kritische bodembelasting berekend met behulp van het boxmodel SOACAS. Naast berekening van de kritische bodembelasting voor deze stoffen (KBB) is een tweede doel inzicht te krijgen in de onzekerheid van invoergegevens en de gevolgen daarvan voor de berekende KBB. De kritische bodembelasting is de belasting met een stof waarbij op het niveau van de streefwaarde voor grond de aanvoer naar een gemengde bodemlaag (box), gelijk is aan de afvoer. Voor een aantal invoerparameters waarvan de in de gevonden waarden uiteenlopen is de waarde gevarieerd. Ook is rekening gehouden met verschillen in bodemgebruik en grondsoort. De belangrijkste sturende processen voor de kritische bodembelasting (KBB) zijn sorptie, afbraak, het neerslagoverschot en opname via gewas. Voor alle metalen en beschouwde organische stoffen is het mogelijk met het boxmodel SOACAS een kritische bodembelasting (KBB) te bepalen ter bescherming van de bovengrond op het niveau van de streefwaarde. Voorwaarde is dat van deze stoffen voldoende betrouwbare gegevens voorhanden zijn over de stofeigenschappen. De berekende kritische bodembelasting is onafhankelijk van het initiele gehalte in de bodem. Daardoor kan direct een relatie gelegd worden met de belasting die nog op of in de bodem komt. Een beter inzicht in de Kd waarden van metalen en de afbraaksnelheid van organische stoffen onder veldomstandigheden is gewenst gezien de geconstateerde onzekerheden voor deze parameters.

Available from: Hageman verpakkers BV, P.O Box 281, 2700 AC Zoetermeer

Van nature aanwezige stoffen kunnen voorkomen in concentraties die hoger liggen dan de huidige risiconiveau's. Dit was aanleiding voor een inventariserend onderzoek met als vraagstelling: "Hoe kan op wetenschappelijk verantwoorde wijze bij het afleiden van milieukwaliteitsdoelstellingen voor zware metalen rekening gehouden worden met de achtergrondgehaltes van deze van nature voorkomende stoffen en met verschillen in beschikbaarheid van deze verbindingen voor opname door organismen?". Om deze vraag te beantwoorden zijn experts geconsulteerd op de vakgebieden (hydro-)geochemie, aquatische en terrestrische chemie en (eco-)toxicologie. Deze consultaties hebben geleid tot een voorstel voor een methode om natuurlijke achtergrondgehaltes en verschillen in beschikbaarheid in de normstelling van van nature voorkomende stoffen te incorporeren: de methode van effect-limitatie. Deze methode gaat ervan uit dat voor wat betreft natuurlijk voorkomende verbindingen, er een onderscheid gemaakt kan worden tussen een biobeschikbare en een niet-beschikbare fractie. De biobeschikbare fractie zal leiden tot een achtergrondeffect. Dit achtergrondeffect is gedefinieerd als die fractie van de species in een ecosysteem die niet wordt beschermd als gevolg van de biobeschikbare fractie van het achtergrondgehalte. Door vervolgens het beleidsmatig vastgestelde beschermingsniveau op te tellen bij het achtergrondeffect kan aan de hand van de cumulutatieve dosis-effect curve het maximaal toelaatbare (biobeschikbare) risiconiveau worden berekend.

Naar aanleiding van onrust bij omwonenden van een metaalgieterij is een onderzoek uitgevoerd om vast te stellen welke stoffen door de metaalgieterij worden uitgestoten en in welke hoeveelheden. Ook is gemeten hoe hoog de concentraties en depositie van deze stoffen in de leefomgeving zijn en wat de gezondheidsrisico's voor de omwonenden zijn als gevolg van blootstelling aan deze stoffen. Daarnaast is met behulp van dagboekjes, vragenlijsten en de kankerregistratie inzicht verkregen in aard, omvang en mate van gezondheidsklachten en hinder bij omwonenden. Het onderzoek is uitgevoerd door het RIVM en de GGD Rivierenland in opdracht van de gemeente Zaltbommel en de VROM Inspectie regio Oost. Conclusie is dat voor bepaalde stoffen die de gieterij emitteert er sprake is van verhoogde blootstelling in de wijk ten opzichte van achtergrondniveaus. Er worden geen gezondheidskundige grenswaarden overschreden. Het aantal borstkankergevallen in de wijk is verhoogd ten opzichte van wat normaal gesproken verwacht kan worden, maar er kan geen verband gelegd worden met omgevingsfactoren. Er is verder geen verhoogd aantal gezondheidsklachten en/of aandoeningen gevonden, maar er is wel sprake van een hoge mate van (geur)hinder, ongerustheid en ontevredenheid bij omwonenden.

Het project heeft als doel om nieuwe afzetroutes te formuleren waarbij zuiveringsslib op een duurzame wijze wordt verwerkt tot meststoffen en bodemverbeteraars zodat waardevolle nutrienten en organische stof worden hergebruikt.

In de Krimpenerwaard liggen circa 6500 slootdempingen en vuilstorten. Het dempingsmateriaal bevatregelmatig verontreinigingen, zodat voor de hele regio sprake is van een geval van ernstigebodemverontreiniging. Het gebiedsgericht bodembeheerplan voorziet in het afdekken van deverontreinigde slootdempingen met gebiedseigen schone grond. De effectiviteit van de sanering wordtgeëvalueerd op basis van monitoring van ecologische risico’s. Dit rapport beschrijft de resultaten vande T1-monitoring, waarin in een relatief korte tijd na afdekken (twee tot vier jaar) de effectiviteit vande maatregel wordt beoordeeld. De saneringsmaatregel blijkt de meeste nadelige effecten van deslootdemping op soortensamenstelling en aantallen regenwormen te hebben weggenomen. Degehalten zware metalen in twee onderzochte regenwormsoorten zijn na sanering over het algemeenlager dan de gebiedseigen referentie in de T0-monitoring. De saneringsmaatregel is dus op de kortetermijn effectief om de risico’s voor doorvergiftiging van zware metalen terug te brengen totgebiedseigen niveau. De PCB-gehalten in de twee soorten regenwormen vertonen veel variatie tussende jaren. De tendens is dat de gehalten in dempingmonsters lager zijn dan in referentiemonsters.Vanwege de grote variatie en het beperkt aantal onderzochte locaties zijn deze conclusies alleen metvoorzichtigheid te trekken. Het PCB-gehalte in mollen bleek ook sterk variabel, in ruimte en in tijd.Mollen die in de T1-monitoring gevangen zijn op afgedekte Shredder en Huishoudelijk afvaldempingen hebben significant hogere PCB-gehalten dan de dieren op de referentiepercelen. Hetafdekken van de demping heeft voor deze dempingcategorieën de ecologische risico’s onvoldoendeweggenomen. De effectiviteit op langere termijn met betrekking tot het al dan niet optreden vanherverontreiniging als gevolg van bioturbatie en capillaire opstijging werd niet onderzocht

Het doel van dit project was vast te stellen in welke mate zware metalen uit in zee gebrachte staalslakken bij een voor de Oosterschelde realistische en een worst-case waterverversingssnelheid: - uitlogen naar de waterkolom; - opgenomen worden door schelpdieren (mossel), wieren (Zee-eik), zakpijpen en sponzen; - negatieve effecten veroorzaken bij bovengenoemde organismen en op het mesocosm ecosysteem. De resultaten van de staalslakken zijn vergeleken met breuksteen, het materiaal dat traditioneel voor dijkverzwaring gebruikt wordt en maasgrind als referentiemateriaal met naar verwachting weinig of geen uitloging.

Rijkswaterstaat heeft aan Wageningen Marine Research opdracht gegeven om in 2015 de T6-monitoring uit te voeren voor Cluster 1 locaties Zuidhoek-De Val (“Zeelandbrug”) en Cauwersinlaag (“Lokkersnol”) in de Oosterschelde. Het doel van deze monitoring is het bepalen van de samenstelling en biodiversiteit van de aanwezige levensgemeenschappen op harde en zachte substraten, en de bepaling van de gehalten aan zware metalen in mosselen en oesters. Voor locatie Lokkersnol is de monitoring alleen op levensgemeenschappen van zachte substraten gericht. De monitoring is uitgevoerd in samenwerking met Stichting Zeeschelp en TNO.

Rijkswaterstaat heeft aan Wageningen Marine Research opdracht gegeven om in 2015 de T6-monitoring uit te voeren voor Cluster 1 locaties Zuidhoek-De Val (“Zeelandbrug”) en Cauwersinlaag (“Lokkersnol”) in de Oosterschelde. Het doel van deze monitoring is het bepalen van de samenstelling en biodiversiteit van de aanwezige levensgemeenschappen op harde en zachte substraten, en de bepaling van de gehalten aan zware metalen in mosselen en oesters. Voor locatie Lokkersnol is de monitoring alleen op levensgemeenschappen van zachte substraten gericht. De monitoring is uitgevoerd in samenwerking met Stichting Zeeschelp en TNO.

Het doel van dit project was vast te stellen in welke mate zware metalen uit in zee gebrachte staalslakken bij een voor de Oosterschelde realistische en een worst-case waterverversingssnelheid: - uitlogen naar de waterkolom; - opgenomen worden door schelpdieren (mossel), wieren (Zee-eik), zakpijpen en sponzen; - negatieve effecten veroorzaken bij bovengenoemde organismen en op het mesocosm ecosysteem. De resultaten van de staalslakken zijn vergeleken met breuksteen, het materiaal dat traditioneel voor dijkverzwaring gebruikt wordt en maasgrind als referentiemateriaal met naar verwachting weinig of geen uitloging.

De Europese Commissie (COM) heeft een nieuw pakket voor de circulaire economie goedgekeurd om de overgang naar een circulaire economie in Europa te stimuleren. Oogmerk is om een stimulans en een versterking te geven aan het mondiale concurrentievermogen en duurzame economische groei en nieuwe werkgelegenheid te creëren. Het pakket stelt maatregelen voor die uitgewerkt zijn in een actieplan. Deze maatregelen sturen aan op een overgang van een lineaire economie naar een circulaire economie. Tot uitvoering van het pakket heeft COM maatregelen aangewezen. Een van de maatregelen is een herziening van de Europese meststoffenverordening (CEP, 2016) om de erkenning van organische meststoffen en op afval gebaseerde meststoffen in een geharmoniseerde markt te vergemakkelijken Deze studie onderzoekt de effecten van dit voorstel en richt zich daarbij vooral op mogelijke consequenties van de door CEP 2016 voorgestelde criteria voor meststoffen, waaronder organische en anorganische reststoffen op de gewaskwaliteit en op de belasting van de bodem met contaminanten waaronder Cadmium (Cd), Chroom (Cr), Kwik (Hg), Nikkel (Ni), Lood (Pb), en Arseen (As) en micronutriënten Koper (Cu) en Zink (Zn). Daarnaast wordt via een generieke analyse in kaart gebracht of huidige nationale meststoffen kunnen voldoen aan de door de nieuwe Europese meststoffenverordening voorgestelde eisen voor waardegevende bestanddelen en contaminanten. Tevens is onderzocht of mest en producten van mestverwerking kunnen ressorteren onder de voorgestelde CEPbepalingen (2016). Ten slotte is onderzocht of de huidige afval- en reststromen die als co-vergistingsmateriaal toegelaten zijn, aangemerkt kunnen worden als bioafval conform Richtlijn 2008/98/EG.

A number of wastes and by-products were reviewed for their suitability as substrates for co-digestion with animalmanure to produce biogas and a digestate for use as a fertiliser. The review included 21 substances proposed byLTO Noord (Dutch Farmers Union – Northern Netherlands) and Biogas Branche Organisatie (BBO, the Dutch BiogasIndustry Association) for inclusion in Annex Aa of the Fertiliser Act. At the request of the Ministry of EconomicAffairs a further 6 substances were added (21+6). In addition, 119 substances were re-reviewed in connection witha change to the reference composition for animal manure. The review focused on the possible adverseenvironmental effects of using the digestate as a fertiliser and followed the protocol for assessing the value andrisks of waste used as a fertiliser, version 2.1. The risk assessment included the inorganic contaminants (Cd, Cr, Cu,Hg, Ni, Pb, Zn, As) and organic contaminants (dioxine, PCBs, PAHs, mineral oil, residues of crop protectionproducts) as required by the Fertiliser Act. For all the wastes and by-products, data on composition were collectedfrom the literature and from analyses provided by stakeholders. Expert judgment was used where data were notavailable or were insufficient to conduct a risk assessment as prescribed by the protocol. Criteria for expertjudgment were developed for such situations. Two alternative risk assessment methods were developed for theresidues of pesticides and biocides, based partly on expert judgement. These methods were compared with themethod prescribed by the protocol. These three methods reflect different policy judgements; the protection level setby policymakers will determine which method should be used. The 21+6 substances were evaluated in accordancewith the protocol and using the three methods for evaluating the residues of pesticides and biocides. The resultswere compared with registered co-digestion materials in Flanders, Denmark and Germany. Recommendations aregiven to support policy decisions on the choice of alternative risk assessment method to be used to permit the codigestionof wastes and by-products in biogas production that produce an agronomically and environmentallyacceptable digestate for fertiliser use Een beoordeling is uitgevoerd van 21 stoffen die door LTO-Noord en de Biogas Branche Organisatie (BBO)aangemeld zijn voor opname in bijlage Aa van de Uitvoeringsregeling Meststoffenwet. Op verzoek van het ministerieEZ zijn daar 6 stoffen aan toegevoegd (21+6) en werden 119 eerder aangemelde stoffen herbeoordeeld in metverband wijziging van de keuze voor de samenstelling van dierlijke mest. De beoordeling betreft met name demilieuhygienische consequenties van het gebruik van covergistings-materialen en het resulterende digestaat navergisting. De beoordeling van de zware metaal- en arseengehalten en de door de Meststoffenwet aangewezenorganische microverontreinigingen volgt het Protocol Beoordeling Stoffen Meststoffenwet, versie 2.1. Expertjudgement is toegepast in geval gegevens niet of niet volledig beschikbaar waren om dit protocol te kunnentoepassen. Criteria voor expert judgement zijn voor deze situatie opgesteld. Om de residuen vangewasbeschermingsmiddelen en biociden te beoordelen, zijn drie alternatieve systematieken opgesteld, medegebaseerd op toepassing van expert judgement. Het na te streven beschermingsniveau bepaalt welke systematiekgebruikt zal gaan worden. De 21+6 stoffen zijn beoordeeld volgens het protocol en opgestelde alternatieven. Detoelating van covergistingsmaterialen in Vlaanderen, Denemarken en Duitsland is betrokken bij de beoordeling. Tenslotte worden aanbevelingen gedaan om te komen tot beleidsafwegingen en –keuzes inzake opgesteldealternatieven en tot een effectief protocol voor toelating van afval- en reststoffen als covergistingsmateriaal.

In de Krimpenerwaard liggen circa 6500 slootdempingen en vuilstorten. Het dempingsmateriaal bevatregelmatig verontreinigingen, zodat voor de hele regio sprake is van een geval van ernstigebodemverontreiniging. Het gebiedsgericht bodembeheerplan voorziet in het afdekken van deverontreinigde slootdempingen met gebiedseigen schone grond. De effectiviteit van de sanering wordtgeëvalueerd op basis van monitoring van ecologische risico’s. Dit rapport beschrijft de resultaten vande T1-monitoring, waarin in een relatief korte tijd na afdekken (twee tot vier jaar) de effectiviteit vande maatregel wordt beoordeeld. De saneringsmaatregel blijkt de meeste nadelige effecten van deslootdemping op soortensamenstelling en aantallen regenwormen te hebben weggenomen. Degehalten zware metalen in twee onderzochte regenwormsoorten zijn na sanering over het algemeenlager dan de gebiedseigen referentie in de T0-monitoring. De saneringsmaatregel is dus op de kortetermijn effectief om de risico’s voor doorvergiftiging van zware metalen terug te brengen totgebiedseigen niveau. De PCB-gehalten in de twee soorten regenwormen vertonen veel variatie tussende jaren. De tendens is dat de gehalten in dempingmonsters lager zijn dan in referentiemonsters.Vanwege de grote variatie en het beperkt aantal onderzochte locaties zijn deze conclusies alleen metvoorzichtigheid te trekken. Het PCB-gehalte in mollen bleek ook sterk variabel, in ruimte en in tijd.Mollen die in de T1-monitoring gevangen zijn op afgedekte Shredder en Huishoudelijk afvaldempingen hebben significant hogere PCB-gehalten dan de dieren op de referentiepercelen. Hetafdekken van de demping heeft voor deze dempingcategorieën de ecologische risico’s onvoldoendeweggenomen. De effectiviteit op langere termijn met betrekking tot het al dan niet optreden vanherverontreiniging als gevolg van bioturbatie en capillaire opstijging werd niet onderzocht

Natuurbeheer heeft drie relaties met milieubeheer. Namelijk: 1. via man-made ecosystemen; 2. via de invloed van negatieve milieuomstandigheden op de natuur; 3. via de mogelijkheid om natuurlijke processen in te zetten om verontreiniging in natuurgebieden op te ruimen. In dit artikel komen alle drie de aspecten aan bod via het voorbeeld van waterbodemverontreiniging en slibproblematiek door zware metalen, PAK's en PCB's in veengebieden en uiterwaarden. Het verkent de mogelijkheden van regenwormen als inzet voor natuurlijke reiniging en probeert van daaruit oplossingsrichtingen voor beleid en beheer aan te reiken

Verhoogde concentraties van verontreinigingen in een bodem zijn niet direct afleesbaar in het veld. Zo zien de uiterwaarden van de Waal er landschappelijk prima uit, maar toch worden hier steenuilen gevonden met verhoogde concentraties PCB's en cadmium. Het vaststellen van risico's van verontreinigingen in natuurgebieden blijkt ingewikkeld te zijn door allerlei variaties in tijd, ruimte en ecologische structuren

Om erosie van de oevers en geulwanden tegen te gaan, is er in 2008 (pilot) en 2009 (structureel) begonnen om ‘bestortingen’ uit te voeren om de oevers te beschermen. Deze bestortingen zijn uitgevoerd met staalslakken (SS) en breukstenen (BS). Om met zekerheid vast te kunnen stellen dat als gevolg van deze bestortingen geen negatieve effecten optreden op het mariene milieu is een monitoringsprogramma ingevoerd om inzicht te krijgen in gehalten aan zware metalen in aanwezige biota meerdere jaren na het aanbrengen van vooroeververdediging. Dit rapport beschrijft de resultaten van de metaalanalyses in biota bemonsterd op verschillende locaties in de Oosterschelde en Westerschelde.

Rijkswaterstaat verstevigt de vooroevers van de dijken in de Oosterschelde en Westerschelde en maakt hiervoor gebruik van o.a. staalslakken en breuksteen. Eerder is onderzoek gedaan naar mogelijke effecten van uitloging van zware metalen uit substraat op bodemfauna, maar niet naar het mogelijke effect op kreeften.

Om erosie van de oevers en geulwanden tegen te gaan, is er in 2008 (pilot) en 2009 (structureel) begonnen om ‘bestortingen’ uit te voeren om de oevers te beschermen. Deze bestortingen zijn uitgevoerd met staalslakken (SS) en breukstenen (BS). Om met zekerheid vast te kunnen stellen dat als gevolg van deze bestortingen geen negatieve effecten optreden op het mariene milieu is een monitoringsprogramma ingevoerd om inzicht te krijgen in gehalten aan zware metalen in aanwezige biota meerdere jaren na het aanbrengen van vooroeververdediging. Dit rapport beschrijft de resultaten van de metaalanalyses in biota bemonsterd op verschillende locaties in de Oosterschelde en Westerschelde.

Rijkswaterstaat verstevigt de vooroevers van de dijken in de Oosterschelde en Westerschelde en maakt hiervoor gebruik van o.a. staalslakken en breuksteen. Eerder is onderzoek gedaan naar mogelijke effecten van uitloging van zware metalen uit substraat op bodemfauna, maar niet naar het mogelijke effect op kreeften.

With respect to food, the most important factors causing adverse health effects are: an unbalanced diet, overconsumption of alcohol or fat, the presence of microbial contamination and the presence of natural toxines. Two additional factors, the presence of environmental contaminants and products formed on heating food, may also be of importance. It is generally assumed that, when combined, food-related factors contribute to around 35% of overall cancer incidence

Governmental regulations require municipalities to investigate soil and groundwater quality of areas planned for subsidized housebuilding. From 15 municipalities 1152 soil and 825 groundwater data were collected to calculate background concentrations. These data concern As, Cr, Cu, Pb, Ni, Zn, Hg, Cd, CN, PAK, EOX, Toluene, Benzene, Ethylbenzene and Xylene.

Tussen 2006 en 2010 is de bodemkwaliteit van Nederland gemeten in de derde meetronde van het Landelijk Meetnet Bodemkwaliteit (LMB). Hierbij zijn 200 locaties bemonsterd: 10 combinaties van grondsoort en landgebruik (=categorie), en per categorie 20 locaties. Huidige bodemkwaliteit Conform de eerste doelstelling is de bodemkwaliteit van de tien categorieën geïnventariseerd en zijn die met elkaar vergeleken. De zandgronden onder bos hebben de laagste zuurgraad en hoogste aluminiumconcentratie van alle categorieën. De zandgronden onder landbouw hebben een hogere zuurgraad, waarschijnlijk door bekalking. Zoals verwacht bevatten kleigronden een groter aandeel van deeltjes die kleiner zijn dan twee micrometer, en hebben veengronden een hoger organisch stofgehalte dan zandgronden. Klei- en veengronden hebben significant hogere gehalten ijzer, mangaan en zware metalen dan zandgronden. Insecticiden als lindaan en dieldrin zijn vooral aangetroffen in gronden onder akkerbouw. Hoewel deze gewasbeschermingsmiddelen uit de handel zijn, kunnen er nog steeds resten van worden aangetroffen. Veranderingen in bodemkwaliteit tussen eerste en derde ronde Conform de tweede doelstelling zijn per categorie veranderingen tussen de eerste (1993-1997) en derde meetronde (2006-2010) in kaart gebracht. Daaruit blijkt onder andere dat vooral bij zandgronden onder bos de bodem -en grondwaterkwaliteit is veranderd. Deze gronden zijn significant minder zuur geworden. Ook zijn nitraat, sulfaat, chloride, aluminium, calcium, magnesium, natrium en strontium in grondwater afgenomen. Dit komt waarschijnlijk doordat de er minder verzurende en vermestende stoffen via de lucht worden afgezet, een positief gevolg van het emissiebeleid. Lange termijnanalyses tonen bij elke categorie meerdere significante stijgingen en dalingen van stoffen in de bodem. Veranderingen in bemonsteringslocaties en in de werkwijze kunnen deze trendanalyse echter hebben verstoord. Zo is tussen de meetronden 10 tot 20 procent van de locaties waarop de monsters worden genomen, gewijzigd. Daarnaast veranderden soms in de loop van de jaren de procedures in de laboratoria, vooral die voor zware metalen. Hierdoor was het niet mogelijk de oorspronkelijke strategie van het LMB, namelijk om op gezette tijden dezelfde locaties te monitoren volgens vaste monstername- en analyseprocedures, te realiseren. Het meetnet is minder gevoelig gebleken om veranderingen in bodemkwaliteit te signaleren dan bij de start was berekend. Aanbevelingen Het is raadzaam om de doelstellingen van het LMB te heroverwegen, ook omdat de zware metaalconcentraties dankzij beleidsmaatregelen inmiddels minder grote veranderingen vertonen dan bij de start van het LMB. Aanbevolen wordt om het meetnet hoofdzakelijk in te zetten om de huidige kwaliteit van de bodem te bepalen en daarbij het effect van landgebruik te onderzoeken aan de hand van bodembelastinggegevens van het Landbouw Economisch Instituut (LEI).

Dit rapport beschrijft de uitkomsten van de eco(toxico)logische monitoring van de vooroeververdediging in de Oosterschelde. Aanleiding hiervoor is dat Rijkswaterstaat sinds 2009 op locaties met voortschrijdende erosie in de Ooster- en Westerschelde bestortingen met staalslakken en breuksteen uitvoert op de vooroever van de dijken om de veiligheid tegen overstromingen te kunnen blijven garanderen. Het doel van deze monitoring is het bepalen van de samenstelling en biodiversiteit van de aanwezige levensgemeenschappen op harde en zachte substraten, en de bepaling van de gehalten aan zware metalen in mosselen en oesters op de nieuwe vooroever en referentie-locaties. Dit is in 2013 gedaan voor de locatie Zeelandbrug (oost/midden/west), waar voor het vierde opeenvolgende jaar is gemonitord na de bestorting in 2009. Daarnaast is de nulsituatie in kaart gebracht voor de locatie Zierikzee die in 2014 bestort zal worden. Ook zijn er verschillende referentie-locaties in de Oosterschelde meegenomen.

Dit rapport beschrijft de uitkomsten van de eco(toxico)logische monitoring van de vooroeververdediging in de Oosterschelde. Aanleiding hiervoor is dat Rijkswaterstaat sinds 2009 op locaties met voortschrijdende erosie in de Ooster- en Westerschelde bestortingen met staalslakken en breuksteen uitvoert op de vooroever van de dijken om de veiligheid tegen overstromingen te kunnen blijven garanderen. Het doel van deze monitoring is het bepalen van de samenstelling en biodiversiteit van de aanwezige levensgemeenschappen op harde en zachte substraten, en de bepaling van de gehalten aan zware metalen in mosselen en oesters op de nieuwe vooroever en referentie-locaties. Dit is in 2013 gedaan voor de locatie Zeelandbrug (oost/midden/west), waar voor het vierde opeenvolgende jaar is gemonitord na de bestorting in 2009. Daarnaast is de nulsituatie in kaart gebracht voor de locatie Zierikzee die in 2014 bestort zal worden. Ook zijn er verschillende referentie-locaties in de Oosterschelde meegenomen.

Mogelijkheden en problemen van de verschillende vormen van het toepassen van planten bij sanering en beheer van verontreinigde bodems in termen van milieurendement en kosten. Ook wordt verslag gedaan van onderzoek gericht op het vaststellen van mogelijke negatieve milieueffecten van fytoremediëring van zware metalen in relatie tot het saneringsrendement, en wordt beschreven hoe in internationaal verband wordt gewerkt aan een beleidsondersteunend instrument om voor- en nadelen van fytoremediëring te kwantificeren

Het relatieve effect van verkeersmortaliteit en blootstelling aan zware metalen (effect op de voortplanting) op de veranderingen van regionale populatie-aantallen van dassen. Met de verkeersdruk kon geen statistisch verband worden aangetoond; wat betreft zware metalen zijn vooral populaties in de nabijheid van de grote rivieren kwetsbaar

Plannen om een deel van de Biesbosch opnieuw in te richten kunnen effecten hebben voor sedimentatie-processen. Om inzicht te krijgen in de risico's van dit soort ingrepen is Alterra een onderzoek gestart naar effecten van verontreiniging op kleine zoogdieren in de Biesbosch

Dit rapport presenteert de resultaten van de in 1998 uitgevoerde metingen van de chemische samenstelling van neerslag in Nederland. De metingen zijn uitgevoerd op 4-wekelijkse monsters verkregen uit het Landelijk Meetnet Regenwatersamenstelling. Op 15 stations werden monsters verzameld voor analyse op hoofdcomponenten en op anorganische microcomponenten (zware metalen). In de monsters van de hoofdcomponenten werden de concentraties van vrij zuur (hydronium/waterstofcarbonaat), natrium, kalium, calcium, magnesium, fluoride, chloride, nitraat, sulfaat en fosfaat bepaald. Voorts werden van deze monsters de geleidbaarheid en de pH bepaald. De monsters voor zware metalen werden geanalyseerd op cadmium, koper, lood, ijzer en zink. Daarnaast werden op een station aparte monsters verzameld voor analyse op het bestrijdingsmiddel lindaan (g-HCH) en kwik.

In dit rapport worden de resultaten weergegeven van het onderzoek verricht naar de mogelijkheden van de (toekomstige) inzet van regionale oppervlaktewateren voor de drinkwatervoorziening. Tevens is onderzoek verricht naar huidige en mogelijk toekomstige gezondheidsrisico's verbonden aan het huidige gebruik van regionaal oppervlaktewater voor de drinkwaterbereiding. Voor het onderzoek zijn negen regionale watersystemen geselecteerd en onderzocht op een aantal relevante aspecten: kwaliteit, kwantiteit, risico's en effecten. Met behulp van kaarten zijn deze aspecten voor elk onderzocht watersysteem zichtbaar gemaakt. Door inventarisatie van de aspecten is getracht de geschiktheid van de wateren aan te geven als mogelijke bron voor de drinkwaterproductie. Met behulp van de ketenbenadering van emissie van stoffen en micro-organismen in het milieu tot en met de concentratie in drinkwater zijn voor een aantal bestrijdingsmiddelen, zware metalen en micro-organismen de huidige en mogelijk toekomstige gezondheidsrisico's bepaald. Om inzicht te kunnen verwerven in het effect van de drinkwaterbereiding op de (toekomstige) drinkwaterkwaliteit zijn twee bestaande zuiveringen en de 'eenvoudige zuivering' doorgerekend. Gezondheidsrisico's zijn bepaald door de concentraties in drinkwater te vergelijken met drinkwaternormen en gezondheidskundige risicogrenzen. Geconcludeerd kan worden dat bestrijdingsmiddelen en zware metalen nauwelijks een bedreiging vormen voor de drinkwaterkwaliteit. Voor de micro-organismen is 'eenvoudige zuivering' onvoldoende om te kunnen garanderen dat het drinkwater voldoet aan de gezondheidskundige risicogrenzen. Bodempassage en ozonisatie zijn effectieve verwijderingsprocessen om micro-biologisch 'veilig' drinkwater te kunnen garanderen. Het aspect kwantiteit speelt een belangrijke rol bij waterwinning, waardoor slechts enkele van de onderzochte wateren werkelijk geschikt worden bevonden als bron voor de productie van drinkwater. Bij enkele van deze watersystemen is het mogelijk om drinkwaterwinning in combinatie met natuur te ontwikkelen. Het gebruik van huishoudwater en industriewater kan uitkomst bieden bij kwantitatief kleinschalige projecten.

Onderzoek is verricht naar de mogelijke toekomstige gezondheidsrisico's verbonden aan een toename in het gebruik van oppervlaktewater als bron voor drinkwater. Voor een aantal bestrijdingsmiddelen, zware metalen, micro-organismen en desinfectiebijproducten zijn de toekomstige gezondheidsrisico's bepaald met behulp van de ketenbenadering van emissie van deze stoffen en micro-organismen in het milieu tot en met de concentratie in drinkwater. Om inzicht te krijgen in het effect van de drinkwaterbereiding op de (toekomstige) drinkwaterkwaliteit zijn diverse zuiveringsmethoden doorgerekend. Geconcludeerd kan worden dat de kwaliteit van het oppervlaktewater met als functie drinkwater voor de beschouwde bestrijdingsmiddelen in zeer lichte mate zal verbeteren tot 2015, daarentegen zal er voor de zware metalen en micro-oganismen nauwelijks een verandering optreden tot 2020. Stoffen (bestrijdingsmiddelen en zware metalen) vormen nauwelijks een bedreiging voor de drinkwaterkwaliteit. Verwijdering van micro-organismen vereist een uitgebreide zuivering, waarbij een zuivering gebaseerd op bodempassage met gesloten terugwinning de meest gewenste methode is. Als alternatief kunnen technieken als membraanfiltratie en chemische desinfectie worden toegepast. De hoeveelheid gevormde desinfectiebijproducten overschrijdt in veel gevallen de desbetreffende risicogrenzen. Dit rapport geeft een momentopname van de kwaliteitsaspecten van een aantal zuiveringstypen volgens het 'worst-case' scenario. Het geeft aan welke factoren (stoffen/micro-organismen en zuiveringsstappen), gelet op de ontwikkeling van de ruwwaterkwaliteit, in de toekomst een rol zouden kunnen gaan spelen.

Dit rapport presenteert de resultaten van de in 1997 uitgevoerde metingen van de chemische samenstelling van neerslag in Nederland. De metingen zijn uitgevoerd op 4-wekelijkse monsters verkregen uit het Landelijk Meetnet Regenwatersamenstelling. Op 15 stations werden monsters verzameld voor analyse op hoofdcomponenten en op anorganische microcomponenten (zware metalen). In de monsters van de hoofdcomponenten werden de concentraties van vrij zuur (hydronium/waterstofcarbonaat), natrium, kalium, calcium, magnesium, fluoride, chloride, nitraat, sulfaat en fosfaat bepaald. Voorts werden van deze monsters de geleidbaarheid en de pH bepaald. De monsters voor zware metalen werden geanalyseerd op cadmium, koper, lood, ijzer en zink. Bovendien werden de monsters van twee stations geanalyseerd op arseen, chroom, nikkel en vanadium. Daarnaast werden op twee stations aparte monsters verzameld voor analyse op het bestrijdingsmiddel lindaan (g-HCH) en kwik.

Een evaluatie is uitgevoerd van de toepasbaarheid van het evenwichtspartitieconcept (EP) voor zware metalen en de daarbij gehanteerde partitiecoefficienten bij de afleiding van integraal afgestemde milieukwaliteitsdoelstellingen voor bodem en sediment. Een partitiecoefficient (Kp) geeft de verhouding weer tussen enerzijds de hoeveelheid van een verbinding die aan bodem- of sedimentdeeltjes gebonden is en anderzijds de hoeveelheid van dezelfde verbinding vrij in oplossing. Kp's voor zware metalen zijn niet constant, maar varieren sterk met bodemkarakteristieken. In bodems is voor de metalen Cd, Cr, Cu, Ni, Pb en Zn een partitiemodel afgeleid waarmee veldgemeten Kp's als functie van de pH en andere bodemkarakteristieken (Fe, Al, klei en/of organische stof) te berekenen zijn. Voor As is een partitiemodel afgeleid dat enkel is gebaseerd op het Fe-gehalte. Bovendien worden aanvullende partitiemodellen gepresenteerd waarmee de Kp op grond van eenvoudig te meten bodemkarakteristieken (pH, organische stof en klei) te berekenen is. In sedimenten kunnen sulfide precipitaten (AVS) in potentie grote hoeveelheden zware metalen binden. Het AVS-gehalte in sedimenten varieert sterk door plaats-, diepte- en seizoensvariabiliteit. Hierdoor is het op dit moment niet mogelijk om een partitiemodel af te leiden. Uit bovenstaande kan worden geconcludeerd dat voor de onderlinge afstemming van bodem- en water kwaliteitsdoelstellingen voor metalen, het EP-concept een praktische en toepasbare benaderingswijze is. Echter mede door de onzekerheid in de variabiliteit van het AVS-gehalte, lijkt toepassing van het EP-concept voor sedimentkwaliteitscriteria voor metalen op dit moment te voorbarig.

Dit rapport presenteert de resultaten van de in 2000 uitgevoerde metingen van de chemische samenstelling van neerslag in Nederland. De metingen zijn uitgevoerd op vierwekelijkse monsters verkregen uit het Landelijk Meetnet Regenwatersamenstelling. Op 15 stations werden monsters verzameld voor analyse op hoofdcomponenten en op anorganische microcomponenten (zware metalen). In de monsters van de hoofdcomponenten werden de concentraties van vrij zuur (hydronium/waterstofcarbonaat), natrium, kalium, calcium, magnesium, fluoride, chloride, nitraat, sulfaat en fosfaat bepaald. Voorts werden van deze monsters de geleidbaarheid en de pH bepaald. De monsters voor zware metalen werden geanalyseerd op arseen, cadmium, chroom, kobalt, koper, lood, nikkel, ijzer, vanadium en zink. Daarnaast werden op een station aparte monsters verzameld voor analyse op het bestrijdingsmiddel lindaan (gamma-HCH) en kwik.

Een analyse van de huidige en de in de toekomst te verwachten kwaliteit van Nederlandse sedimenten laat zien dat vooral Zn, Cu and Ni de stoffen zullen zijn die in belangrijke mate de verontreinigingsgraad zullen gaan bepalen. De mobiliteit van deze elementen wordt sterk gereduceerd door de aanwezigheid van een overmaat aan sulfide (aangeduid als AVS). Daarnaast wijzen ecotoxicologische gegevens uit dat ook de toxiciteit van sedimenten die een overmaat aan sulfide bevatten, aanzienlijk lager kan zijn dan metaaltoxiciteit in sulfide-arme sedimenten. Dit is de basis van het zogenaamde AVS-concept. In dit rapport worden de mogelijkheden nagegaan om, in aanvulling op de huidige risicobeoordeling van sedimenten op basis van totaalgehaltes, rekening te houden met de aanwezigheid van metaalbindend sulfide. Dit in relatie tot het geochemische gedrag van zware metalen in sulfiderijke sedimenten en ecotoxicologische data. Geconcludeerd wordt dat het AVS-concept niet goed geschikt is voor het inschatten van daadwerkelijke ecotoxicologische risico's in het veld. Daarentegen draagt de aanwezigheid van AVS w5l bij aan het verminderen van de verspreiding van metalen uit sedimenten, zodat het AVS-concept een effectief instrument kan zijn bij het prioriteren van te saneren sedimenten.