Search

De Nederlandse overheid wil de luchtkwaliteit verbeteren, omdat minder luchtvervuiling beter is voor de gezondheid. Ze heeft hiervoor in 2020 het Schone Lucht Akkoord (SLA) gesloten met een deel van de gemeenten en alle provincies. Hierin is afgesproken om de gezondheidseffecten van luchtvervuiling door Nederlandse bronnen in 2030 met 50 procent te verminderen. Het is ook de bedoeling dat de luchtkwaliteit hierdoor gaat voldoen aan de WHO-advieswaarden. De SLA-partijen hebben in maart 2021 aangegeven hoe zij de uitstoot van stikstofoxiden en fijnstof gaan terugdringen (Decentrale UitvoeringsPlannen, DUP’s). Wanneer al deze plannen worden uitgevoerd, zijn de gezondheidseffecten van luchtvervuiling in 2030 met 47 procent gedaald volgens berekeningen van het RIVM. Meer gezondheidswinst is mogelijk (52 procent) als ook de effecten van extra maatregelen voor klimaat en stikstof worden meegerekend. Het nieuwe kabinet moet het beleid hiervoor nog uitwerken. Met de plannen uit de DUP’s lijkt het mogelijk om de WHO-advieswaarden voor de luchtkwaliteit uit 2005 bijna overal te halen. Alleen hanteert de WHO sinds september 2021 veel strengere advieswaarden, die voor een groot deel van Nederland niet haalbaar lijken. Om dat in de toekomst wel mogelijk te maken, zijn extra maatregelen nodig. Dit rapport bevat de informatie om te kunnen berekenen of de doelen van het SLA worden gehaald. Bijvoorbeeld hoeveel de uitstoot en concentraties van stikstofoxiden en fijnstof dalen bij verschillende pakketten van maatregelen. Adviesbureau TAUW heeft uitgerekend hoeveel de uitstoot daarbij daalt. Het RIVM heeft voor de berekeningen van de gezondheidseffecten de resultaten van deze analyse gebruikt.

De Nederlandse landbouw staat voor een aantal urgente maatschappelijke opgaven. Om de agrarische sector duurzaam perspectief te geven is in dit tijdschrift eerder een landschappelijke zonering voorgesteld. Deze aanpak biedt inspiratie en stimuleert overheid en markt om actief sturing te geven aan de inrichting van het platteland. Zonder een concrete vertaling naar maatregelen op het boerenerf verliest deze aanpak echter haar glans. Door het agrarisch bedrijf centraal te stellen in de zoneringsaanpak, is het mogelijk om elke boer toekomstperspectief te bieden om landschap, natuur en landbouw optimaal te combineren.

Om stikstofgevoelige natuurwaarden te kunnen behouden en herstellen moet de uitstoot van stikstof omlaag en zullen aanvullend natuurherstelmaatregelen moeten worden uitgevoerd. Maar hoeveel de uitstoot moet verminderen en hoe effectief de herstelmaatregelen zijn, daarover bestaat nog veel onduidelijkheid. Zeker is wel dat te lang wachten met het terugbrengen van de uitstoot zal leiden tot nog grotere schade waarbij nog meer soorten zullen verdwijnen. Zonder vaststelling van de ecologische randvoorwaarden is een besluit op basis van een integrale afweging van zowel natuur- als economische belangen niet mogelijk. In dit rapport geven we een overzicht van de mogelijkheden om met natuurherstelmaatregelen de natuurkwaliteit te verbeteren of te behouden, waarbij we duidelijk maken dat die maatregelen de effecten van stikstofdepositie meestal niet kunnen mitigeren. Daarnaast geven we op basis van doorrekeningen aan welke reductie van stikstofemissie op welke termijn nagestreefd moet worden om kwetsbare habitattypen en soorten te behouden.

In opdracht van de gemeente Utrecht heeft het RIVM in het project GO! Utrecht onderzocht hoe de leefomgeving in de Utrechtse wijken gezonder kan worden gemaakt. Per wijk worden combinaties van maatregelen voor de leefomgeving voorgesteld die extra gezondheidswinst kunnen opleveren. De voorstellen zijn per wijk afgestemd op de omstandigheden en samengevat in factsheets. Zo geeft het de gemeente handvatten om keuzes te maken. Het gaat onder andere om maatregelen voor meer groen waar mensen iets mee kunnen doen (zoals buurtmoestuinen, buurtparkjes en onderhoud door bewoners van gemeentelijke groenstroken), beweegvriendelijke wijken, minder lawaai, schonere lucht en meer sociaal contact. Ook kan worden ingezet op verkeersvrije en leefbare straten ('leefstraten'), meer plekken om fietsen te stallen, het stimuleren van zogeheten deelauto's en een betere handhaving op asociaal rijgedrag. De aanpak van GO! Utrecht is erop gericht om maatregelen voor het milieu, de fysieke inrichting en sociale samenhang tegen elkaar af te wegen en te vertalen in integrale strategieën om de wijk te verbeteren. Het zijn maatregelen die in de praktijk al hebben bewezen te kunnen bijdragen aan een gezondere leefomgeving in brede zin. De meerwaarde van dit onderzoek zit vooral in de voorgestelde combinaties van maatregelen die op meerdere onderdelen positief uitwerken: lucht en geluid, gezondheid en leefstijl, actief en sociaal, veiligheid en schoon, voorzieningen en inrichting, en groen. De benodigde informatie is uit beschikbare Utrechtse databestanden, wijkgesprekken en (inter)nationale bronnen met leefomgevingsmaatregelen verzameld. Aanvullend heeft het RIVM luchtkwaliteitsberekeningen uitgevoerd om op wijkniveau een beeld te krijgen welke stoffen en bronnen een aandeel leverden aan de totale luchtkwaliteit. Dit rapport biedt de achtergrondinformatie bij de factsheets om de resultaten van GO! Utrecht te kunnen duiden en de voorgestelde maatregelencombinaties te kunnen beoordelen en uit te voeren.

Momenteel is de vergunningverlening gebaseerd op een toelaatbare toename van de stikstof-depositie op een nabijgelegen natuurgebied. Dat beleid is ingewikkeld en om meer redenen niet optimaal. Het is zinvol om de focus te verleggen van lokaal depositiebeleid naar meer generiek emissiebeleid, met daarin opgenomen het realiseren van een nationaal emissieplafond in 2030 en 2050. Dit sluit aan op de systematiek van het klimaatakkoord en is bestuurlijk en juridisch beter te verdedigen. Het haalt bovendien de overmatige aandacht weg van economische activiteiten rondom Natura 2000-gebieden en zal positief uitpakken voor de natuur.

Op grote schaal treedt op de hogere zandgronden verminderde vitaliteit van bomen en zelfs sterfte van eiken op. Dit komt vooral door droogte en verzuring. Het gebruik van steenmeel in droge bossen zou een oplossing kunnen zijn voor de nadelige effecten van verzuring. In een driejarig OBN-onderzoek is een literatuurstudie gedaan en zijn experimenten uitgevoerd in Het Nationale Park De Hoge Veluwe en in het Mastbos (Breda). In deze veldwerkplaats zijn de resultaten gepresenteerd van dit onderzoek naar het effect van steenmeel op de vitaliteit, groei en vegetatie van eiken, op de bodem- en de bladchemie en op het bodemleven in eikenbossen. Het toepassen van steenmeel lijkt veelbelovend na drie jaar experimenteren, maar meer onderzoek is gewenst. Aan een Plan van Aanpak voor de toediening van steenmeel in de praktijk wordt gewerkt. In het Nationale Park De Hoge Veluwe zijn de experimenten en andere eikenpercelen in de praktijk bekeken en bediscussieerd.

Sinds het midden van de vorige eeuw heeft de Nederlandsenatuur te lijden gehad van overmatige zuur- en stikstofdepositie. Maatregelen om de effecten hiervan te bestrijden, leidden niet altijd tot het gewenste resultaat en hadden soms dermate sterke neveneffecten dat ze eerder ongewenst waren. Sinds kort is steenmeel in beeld als middel dat mogelijk wel de positieve effecten maar niet de neveneffecten heeft. Kennis over de effecten vansteenmeel op gedegradeerde natuur en bos is echter nog lang geen gemeengoed. Op 18 februari 2019 organiseerden de VBNE en het OBN Deskundigen team Droog zandlandschap een discussiedag voor onderzoekers en andere direct betrokkenen rond het onderwerp “Steenmeel als herstelmaatregel” om kennis, inzichten en onzekerheden rond dit thema uit te wisselen en mogelijke richtlijnen te bespreken voor een eventuele toepassing van steenmeel als herstelmaatregel in natuurgebieden.

Sinds het midden van de vorige eeuw heeft de Nederlandse natuur te lijden gehad van overmatige zuur- en stikstofdepositie. Maatregelen om de effecten hiervan te bestrijden, leidden niet altijd tot het gewenste resultaat en hadden soms dermate sterke neveneffecten dat ze eerder ongewenst waren. Sinds kort is steenmeel in beeld als middel dat mogelijk wel de positieve effecten maar niet de neveneffecten heeft. Kennis over de effecten van steenmeel op gedegradeerde natuur en bos is echter nog lang geen gemeengoed. Op 18 februari 2019 organiseerden de VBNE en het OBN Deskundigenteam Droog zandlandschap een discussiedag voor onderzoekers en andere direct betrokkenen rond het onderwerp “Steenmeel als herstelmaatregel” om kennis, inzichten en onzekerheden rond dit thema uit te wisselen en mogelijke richtlijnen te bespreken voor een eventuele toepassing van steenmeel als herstelmaatregel in natuurgebieden.

Dit artikel geeft de laatste stand van zaken aan de hand van een analyse van metingen in regenwater en lucht in de periode 1990-2015. We beschrijven de resultaten van deze belangrijkste meetreeksen gerelateerd aan ammoniak en vervolgens geven we aan welk algemeen beeld hieruit af te leiden valt.

In dit artikel wordt een samenvattend overzicht gegeven van een reeks van drie artikelen die in aansluitende uitgaven van V-focus verschijnen. Hierbij is over de periode 1990-2015 gekeken naar de trends in emissie en depositie van ammoniak (te verschijnen in juli), de bijbehorende trends van ammonium en nitraat in bodemvocht en grondwater in natuurgebieden (te verschijnen in september) en trends in korstmossen (te verschijnen in november)

Hoe richt je het regionale waterbeheer zo in, dat het de gebruiksfuncties in een gebied, zoals landbouw, natuur en wonen, optimaal bedient? En welke invloed hebben ingrepen in de waterhuishouding vervolgens op deze functies? Het zijn vragen waar waterbeheerders iedere dag mee bezig zijn. De Waterwijzer Natuur helpt bij het beantwoorden van deze vragen voor (droge) natuur. In dit rapport vindt u de beschrijving van de Waterwijzer Natuur maar ook de resultaten van de toetsing en een handleiding voor gebruik.

Alleen digitaal verschenen

Positon paper voor het rondetafelgesprek over de ontwikkeling van de biodiversiteit en de mogelijke oorzaken daarvan op 29 november 2017, georganiseerd door de vaste commissie voor Economische Zaken (EZ)

Bomen hebben nutriënten nodig voor de groei. Veel bossen in Nederland staan op arme zandgronden terwijl bosbeheerders in het houtconvenant hebben afgesproken het oogstniveau te verhogen. Maar daarmee voeren ze wel extra nutriënten af. De vraag is wat vanuit de nutriëntenbalans de mogelijkheden zijn voor een duurzame houtoogst.

De atmosferische depositie is de afgelopen decennia fors afgenomen. Dat is mooi nieuws. Maar het lijkt er op dat de bossen daar nog weinig profijt van hebben. Uit onderzoek blijkt dat ondanks de afnemende zure depositie de verwering van bodemmineralen niet in staat is deze depositie te neutraliseren, en de basenverzadiging dus nog steeds afneemt.

De atmosferische depositie is de afgelopen decennia fors afgenomen. Dat is mooi nieuws. Maar het lijkt er op dat de bossen daar nog weinig profijt van hebben. Uit onderzoek blijkt dat ondanks de afnemende zure depositie de verwering van bodemmineralen niet in staat is deze depositie te neutraliseren, en de basenverzadiging dus nog steeds afneemt.

Met gebruik van gedetailleerde bodem- en bemestingsgegevens uit agrarische meetnetten en een integraal nutriëntenmodel is het mogelijk om gebiedsgericht inzicht te geven in de bodemkwaliteit én de landbouwkundige emissies van stikstof en fosfor naar het watersysteem.

De handleiding beschrijft een gestructureerde werkwijze om maatregelen op het vlak van plantaardige en dierlijke productie en humane voeding kwalitatief te toetsen op hun effect op het sluiten van de mineralenkringloop. Het hoofddoel van de KringloopToets is het verschaffen van inzicht in: 1) de effectiviteit van een maatregel, 2) de baten en lasten (zowel met betrekking tot andere milieuthema’s als financieel) en 3) handelingsperspectief en handhavingsmogelijkheden.De toets biedt daarmee feitelijke en objectieve input voor een politieke, maatschappelijke en/of bedrijfsmatige afweging voor de keuze van maatregelen en handelingsperspectief

Dit rapport brengt met een modelstudie de duurzaamheid van houtoogstscenario’s in beeld ten aanzien van nutriëntenbalansen op verschillende Nederlandse bosgroeiplaatsen. Tegelijkertijd geeft de studie aan waar (nog aanzienlijke) onzekerheden liggen bij de vertaling naar een adviessysteem voor houtoogst. De voor houtoogst relevante groeiplaatsen zijn gekarakteriseerd met 11 typen. Voor elk van deze groeiplaatstypen is met een model nagegaan in welke mate combinaties van boomsoort, groeiklasse (groeiverwachting) en oogstscenario leiden tot een negatieve nutriëntenbalans voor calcium (Ca), magnesium (Mg), kalium (K) en fosfor (P). Ook is nagegaan hoe snel de bosbodem wordt uitgeput.

Deze verhalenbundel is onderdeel van de publicatie De Kennismotor. Initiatieven tot faciliteren en leren in de Rotterdamse gebiedsontwikkelingspraktijk. Deze verhalenbundel is tot stand gekomen in het kader van de samenwerking tussen het cluster Stadsontwikkeling Rotterdam van de gemeente Rotterdam en de afdeling Real Estate & Housing, faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft.

Voor het bepalen van de effecten van ingrepen in de waterhuishouding op de terrestrische natuur zijn op dit moment verschillende modellijnen operationeel. In het Deltaprogramma is op landelijke schaal vooral het ecohydrologische model DEMNAT gebruikt om de gevolgen van maatregelen in de waterhuishouding op de terrestrische natuur op landelijke schaal in te kunnen schatten. Na de deltabeslissingen zal de uitvoering opgepakt moeten gaan worden. Veel van de effecten van de maatregelen zullen zich voor de terrestrische natuur juist uiten op regionale en vooral lokale schaal. Vanuit STOWA was er daarom de behoefte om in te zoomen op de effectvoorspelling op die beide schaalniveaus.

In Nederland zijn afspraken gemaakt om meer biomassa uit het bos te oogsten. Hierdoor kan de beschikbaarheid van voedingsstoffen afnemen. Dit rapport geeft een overzicht over de in andere landen bestaande systemen om uitputting van bosbodems tegen te gaan. Verder wordt een analyse gemaakt van de beschikbaarheid van gegevens om nutriëntenbalansen voor het Nederlandse bos op te stellen en worden eerste indicaties van de balanstermen en voorraden voedingsstoffen gegeven. Afsluitend wordt een aanzet gegeven voor een adviessysteem dat geschikt is voor praktisch gebruik door terreinbeheerders om eraan bij te dragen dat oogst van biomassa uit het bos kan plaatsvinden zonder dat dit tot ongewenste uitputting van nutriënten in de bodem leidt.

Sinds 1990 wordt er in Noord-Nederland, waaronder de Noordelijke Friese Wouden en de provincie Drenthe, door melkveehouders, wetenschappers en beleidsmakers geëxperimenteerd om de kringloop van mineralen op het bedrijf zo goed mogelijk te sluiten. Steeds meer agrarisch ondernemers worden zich bewust van het belang van het sluiten van de kringloop ingegeven door aanscherping in mestwetgeving, schaarste van grondstoffen, hogere kosten van kunstmest en belasting van de omgeving. Zij zullen naar de toekomst de nieuwe kringloopboeren kunnen worden. Efficiënt gebruik van grond- en hulpstoffen is de kerngedachte

Het doel van deze programmeringsstudie was vast te stellen welke kennis aanwezig is en welk type onderzoek op korte en (middel)lange termijn nodig is om tot een risico-inschatting te komen voor effecten van mobilisatie van nutrienten en contaminanten bij de omzetting van landbouwgrond naar andere functies, zoals bosbouw en natuur. De studie concludeert dat bij herbebossing verzuring en toename in opgelost organisch koolstof (DOC) tot een verhoogde mobiliteit van aluminium en zware metalen kan leiden ; bij vernatting kunnen afname van redoxpotentiaal en verzuring fosfaat en zware metalen mobiliseren. Aanwezigheid van sulfide kan bij vernatting tot verminderde mobiliteit van zware metalen leiden. Bij wisselende grondwaterstanden is het mogelijk dat verzuring tot extra mobilisatie van zware metalen leidt. Verhoogde contaminantmobiliteit kan onder andere leiden tot verminderde decompositie, verhoging van interne concentraties in bodemfauna en doorvergiftiging naar terrestrische fauna. Het risico van organische microverontreinigingen wordt lager ingeschat ; hiernaar is echter nog niet afdoende onderzoek verricht. Voor de voorspelling van de risico's bij natuurontwikkeling wordt koppeling van bestaande modellen noodzakelijk geacht. De studie geeft aanbevelingen voor 'quick and dirty' modelkoppelingen op korte termijn en voor nderzoek naar voorbeeldsystemen op middellange termijn. Voor de lange termijn wordt prioriteit gelegd bij monitoring, procesonderzoek en modelintegratie.

If reporting of emissions associated with Forest Management becomes obligatory in the next commitment period, the Netherlands will try to apply the 'not-a-source' principle to carbon emissions from litter and soil in land under Forest Management. To give a scientific basis for the principle of carbon stock change being 'not-a-source', a review is first made of the methods and arguments of other countries and the acceptance or disapproval by UNFCCC experts. Second, we investigated whether available Dutch datasets and literature information confirm the claim that Dutch forest soils are not a carbon source. This review indeed showed convincing arguments for soil being a carbon sink in the Netherlands under forest management, based on a combination of (i) measurements in Loobos, (ii) literature on soil carbon increases based on repeated measurement in comparable areas, (iii) N retention assessments, assuming that the soil C/N ratio stays constant, (iv) European scale modelling approaches on soil carbon changes including the Netherlands and (v) argumentation from expected changes in climate and N deposition in the Netherlands, combined with the results from meta-analysis and modelling.

Kringlooplandbouw is een vorm van landbouw waarbij de nadruk ligt op het gebruik van op het bedrijf aanwezige hulpbronnen en voorraden, en het behalen van voldoende inkomen over langere termijn met het behoud van de kwaliteit van natuurlijke ecosystemen. In Nationaal Landschap ‘Noardlike Fryske Wâlden’ (NFW) wordt in de melkveehouderij een vorm van kringlooplandbouw bedreven die zich onder andere kenmerkt door het voeren van de melkkoeien met een structuurrijk en eiwitarm dieet, minder gebruik van kunstmest, het bovengronds uitrijden van dierlijke mest en de focus op een hogere bodembenutting van stikstof (N) uit dierlijke mest. Bij deze vorm van kringlooplandbouw ligt de focus op levering van ecosysteemdiensten door de bodem, vanuit haar diverse functies. Belangrijke ecosysteemdiensten, waarbij door de bodem een aanzienlijke bijdrage wordt geleverd, zijn de voedsel- en biomassaproductie, de grondwaterkwaliteit, de opslag van koolstof en de regulering van nutriënten. De maatschappelijke doorwerking van kringlooplandbouw is in potentie zeer groot, en de belangstelling vanuit de maatschappij voor deze vorm van landbouw neemt toe.

Voor beleidsdoeleinden is een aansprekende indicator ontwikkeld waarmee het effect van stikstofdepositie op biodiversiteit zichtbaar kan worden gemaakt. De voedingstoestand van de bodem kan met de nieuwe methode niet alleen worden gespecificeerd naar stikstof (N) beperkte maar ook naar fosfaat (P) beperkte groeiomstandigheden. Voor de berekening van effecten van depositiescenario’s op de nieuwe biodiversiteitsmaat is gebruik gemaakt van het model SMART2-SUMO-NTM. Volgens deze nieuwe methode lijken voor graslanden soms minder strenge en soms strengere normen voor kritische depositieniveaus nodig te zijn dan tot nu werd verondersteld. Daarbij blijken P-beperkte standplaatsen minder tolerant te zijn voor overschrijding van kritische N-niveaus dan N-beperkte standplaatsen. Op N-beperkte standplaatsen worden op N-arme bodemtypen lagere en op N-rijke bodemtypen hogere toleranties gevonden dan in de huidige praktijk. Het is niet mogelijk gebleken ruimtelijk bodemkundige informatie te gebruiken als voorspeller van standplaatsen met N-beperkte of P-beperkte omstandigheden. De resultaten van de scenarioberekeningen impliceren dat volgens de nieuwe methode de kritische stikstofdepositieniveaus van graslanden naar beneden zouden moeten worden bijgesteld in geval van P-beperkte standplaatsen en N-beperkte standplaatsen met N-arme bodemtypen. Op N-beperkte standplaatsen met N-rijke bodemtypen zouden de stikstofdepositieniveaus naar boven kunnen worden bijgesteld. Gezien het grote politieke belang en de onzekerheid over de ruimtelijke verspreiding van N-beperkte en P-beperkte standplaatsen wordt nader onderzoek aanbevolen.

De provincies hebben de taak om te zorgen voor een goede milieukwaliteit in onze natuurgebieden. Zij zijn dan ook aan zet om de hoge depositie van stikstof aan te pakken. Probleem daarbij is dat een groot deel van de stikstofdepositie wordt veroorzaakt door bronnen waar de provincies geen invloed op kunnen uitoefenen. Extra generieke maatregelen vanuit het Rijk zijn noodzakelijk om tot een succesvolle aanpak van het stikstofprobleem te komen.