Search

In de landbouw wordt regelmatig met bestrijdingsmiddelen gewerkt. Omwonenden maken zich zorgen of dit een risico vormt voor hun gezondheid. Een consortium van kennisinstituten heeft gemeten in hoeverre omwonenden van bollenvelden in contact komen met bestrijdingsmiddelen. Uit dit Onderzoek Blootstelling Omwonenden (OBO) blijkt dat zij bestrijdingsmiddelen binnenkrijgen. Dit kan het gevolg zijn van het gebruik van deze middelen in de omgeving, maar andere bronnen, zoals voedsel, kunnen daar ook aan bijdragen. Van de onderzochte bestrijdingsmiddelen overschreden de gemeten gehalten in de lucht of urine geen risicogrenzen. Maar volgens het RIVM moeten eventuele gezondheidsrisico's van omwonenden voor alle gebruikte bestrijdingsmiddelen preciezer worden ingeschat. Restanten van bestrijdingsmiddelen die op de onderzochte bollenvelden zijn gebruikt, zijn teruggevonden in de buitenlucht rond woningen in de buurt. Ook in het stof op de deurmat en in het huisstof zaten resten. Daarnaast zijn ze aangetroffen in de urine van omwonenden van bloembollenvelden, zowel bij volwassenen als bij kinderen. Dit was ook het geval in de urine van mensen die op meer dan 500 meter afstand van agrarische velden woonden. Bij bollentelers en hun gezinsleden zijn hogere concentraties bestrijdingsmiddelen gemeten dan bij andere omwonenden. De OBO-resultaten laten zien dat de blootstelling aan de onderzochte middelen niet te laag wordt ingeschat in de huidige toelatingsbeoordeling. Wel kan de beoordelingsmethode worden verbeterd met nieuwe kennis die het OBO heeft opgeleverd. Dit betreft onder andere kennis over de manier waarop bestrijdingsmiddelen zich verspreiden via de verwaaide druppels van spuitvloeistof (drift), via verdamping en via huisstof. Ook moet rekening worden gehouden met de totale blootstelling van meerdere bestrijdingsmiddelen, en moeten dus alle teeltsoorten en bestrijdingsmiddelen in een gebied worden meegenomen. Naar aanleiding van de zorgen van omwonenden is in 2018 een verkenning uitgevoerd naar de gezondheidssituatie van omwonenden van landbouwgrond. Toen is onderzocht of zij vaker dan niet-omwonenden bepaalde gezondheidsproblemen hebben. Er kwamen geen gezondheidsproblemen naar voren die samenhingen met de bollen-teelt. Er waren wel indicaties voor gezondheidsproblemen in andere teelten. Het RIVM vindt het daarom nodig om een brede werkgroep te laten verkennen of en hoe nader gezondheidsonderzoek ingevuld kan worden. Dan zou ook naar andere aandoeningen en klachten moeten worden gekeken, zoals effecten op cognitieve ontwikkeling of autisme, dan in de verkenning mogelijk was. Ook verdient de gezondheid van kwetsbare groepen, zoals kinderen jonger dan 16 weken, speciale aandacht. Het RIVM pleit voor de oprichting van een kennisplatform waar mensen terecht kunnen met vragen over gewasbescherming en gezondheid. Ook ondersteunt het RIVM het streven naar een duurzame landbouw waarbij het gebruik van bestrijdingsmiddelen wordt beperkt.

Mensen kunnen op twee manieren worden blootgesteld aan gewasbeschermingsmiddelen: tijdens of na het gebruik van deze middelen, en via resten van deze middelen die ze via voeding binnenkrijgen. Iedereen wordt blootgesteld via voeding. De blootstelling tijdens of na het gebruik geldt voor vier groepen: degenen die de middelen gebruiken, de mensen die in de gewassenteelt werken, degenen die zich buiten het terrein bevinden (zoals fietsers), en de omwonenden van landbouwgrond. Met modellen wordt voor al deze groepen berekend hoe groot de blootstelling aan gewasbeschermingsmiddelen is. Het RIVM heeft een overzicht gemaakt van de rekenmodellen die sinds begin 2000 in Nederland zijn gebruikt. Daaruit blijkt dat de modellen de afgelopen jaren zijn verbeterd en op Europees niveau meer zijn geharmoniseerd. De modellen voor de blootstelling via voeding zijn verder ontwikkeld dan die van de blootstelling tijdens of na het gebruik. Dit komt mede doordat er veel gegevens zijn over de voedselconsumptie en over de concentraties van resten van gewasbeschermingsmiddelen in verschillende voedingsmiddelen. Voor de blootstelling tijdens of na het gebruik zijn veel minder gegevens beschikbaar. Veel van het huidige onderzoek is erop gericht om dat te verbeteren. Voor beide soorten modellen wordt eraan gewerkt om de beoordeling van risico's van blootstelling aan mengsels van stoffen te verbeteren. Hetzelfde geldt voor de risico's van de totale blootstelling aan een stof vanuit verschillende bronnen. Het RIVM onderstreept het belang om beide aspecten zo snel als mogelijk een plek te geven in de risicobeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen.

Mensen kunnen op twee manieren worden blootgesteld aan gewasbeschermingsmiddelen: tijdens of na het gebruik van deze middelen, en via resten van deze middelen die ze via voeding binnenkrijgen. Iedereen wordt blootgesteld via voeding. De blootstelling tijdens of na het gebruik geldt voor vier groepen: degenen die de middelen gebruiken, de mensen die in de gewassenteelt werken, degenen die zich buiten het terrein bevinden (zoals fietsers), en de omwonenden van landbouwgrond. Met modellen wordt voor al deze groepen berekend hoe groot de blootstelling aan gewasbeschermingsmiddelen is. Het RIVM heeft een overzicht gemaakt van de rekenmodellen die sinds begin 2000 in Nederland zijn gebruikt. Daaruit blijkt dat de modellen de afgelopen jaren zijn verbeterd en op Europees niveau meer zijn geharmoniseerd. De modellen voor de blootstelling via voeding zijn verder ontwikkeld dan die van de blootstelling tijdens of na het gebruik. Dit komt mede doordat er veel gegevens zijn over de voedselconsumptie en over de concentraties van resten van gewasbeschermingsmiddelen in verschillende voedingsmiddelen. Voor de blootstelling tijdens of na het gebruik zijn veel minder gegevens beschikbaar. Veel van het huidige onderzoek is erop gericht om dat te verbeteren. Voor beide soorten modellen wordt eraan gewerkt om de beoordeling van risico's van blootstelling aan mengsels van stoffen te verbeteren. Hetzelfde geldt voor de risico's van de totale blootstelling aan een stof vanuit verschillende bronnen. Het RIVM onderstreept het belang om beide aspecten zo snel als mogelijk een plek te geven in de risicobeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen.

In de landbouw wordt regelmatig met bestrijdingsmiddelen gewerkt. Omwonenden maken zich zorgen of dit een risico vormt voor hun gezondheid. Een consortium van kennisinstituten heeft gemeten in hoeverre omwonenden van bollenvelden in contact komen met bestrijdingsmiddelen. Uit dit Onderzoek Blootstelling Omwonenden (OBO) blijkt dat zij bestrijdingsmiddelen binnenkrijgen. Dit kan het gevolg zijn van het gebruik van deze middelen in de omgeving, maar andere bronnen, zoals voedsel, kunnen daar ook aan bijdragen. Van de onderzochte bestrijdingsmiddelen overschreden de gemeten gehalten in de lucht of urine geen risicogrenzen. Maar volgens het RIVM moeten eventuele gezondheidsrisico's van omwonenden voor alle gebruikte bestrijdingsmiddelen preciezer worden ingeschat. Restanten van bestrijdingsmiddelen die op de onderzochte bollenvelden zijn gebruikt, zijn teruggevonden in de buitenlucht rond woningen in de buurt. Ook in het stof op de deurmat en in het huisstof zaten resten. Daarnaast zijn ze aangetroffen in de urine van omwonenden van bloembollenvelden, zowel bij volwassenen als bij kinderen. Dit was ook het geval in de urine van mensen die op meer dan 500 meter afstand van agrarische velden woonden. Bij bollentelers en hun gezinsleden zijn hogere concentraties bestrijdingsmiddelen gemeten dan bij andere omwonenden. De OBO-resultaten laten zien dat de blootstelling aan de onderzochte middelen niet te laag wordt ingeschat in de huidige toelatingsbeoordeling. Wel kan de beoordelingsmethode worden verbeterd met nieuwe kennis die het OBO heeft opgeleverd. Dit betreft onder andere kennis over de manier waarop bestrijdingsmiddelen zich verspreiden via de verwaaide druppels van spuitvloeistof (drift), via verdamping en via huisstof. Ook moet rekening worden gehouden met de totale blootstelling van meerdere bestrijdingsmiddelen, en moeten dus alle teeltsoorten en bestrijdingsmiddelen in een gebied worden meegenomen. Naar aanleiding van de zorgen van omwonenden is in 2018 een verkenning uitgevoerd naar de gezondheidssituatie van omwonenden van landbouwgrond. Toen is onderzocht of zij vaker dan niet-omwonenden bepaalde gezondheidsproblemen hebben. Er kwamen geen gezondheidsproblemen naar voren die samenhingen met de bollen-teelt. Er waren wel indicaties voor gezondheidsproblemen in andere teelten. Het RIVM vindt het daarom nodig om een brede werkgroep te laten verkennen of en hoe nader gezondheidsonderzoek ingevuld kan worden. Dan zou ook naar andere aandoeningen en klachten moeten worden gekeken, zoals effecten op cognitieve ontwikkeling of autisme, dan in de verkenning mogelijk was. Ook verdient de gezondheid van kwetsbare groepen, zoals kinderen jonger dan 16 weken, speciale aandacht. Het RIVM pleit voor de oprichting van een kennisplatform waar mensen terecht kunnen met vragen over gewasbescherming en gezondheid. Ook ondersteunt het RIVM het streven naar een duurzame landbouw waarbij het gebruik van bestrijdingsmiddelen wordt beperkt.

Het RIVM stelt voor om de zogeheten indicatieve waterkwaliteitsnormen voor de bestrijdingsmiddelen florasulam en indoxacarb in water aan te passen. Deze normen geven waterbeheerders een eerste indruk of stoffen die zij in hun gebied aantreffen een reden tot zorg zijn. Met een nieuwe methodiek en nieuwe gegevens voor waterorganismen kunnen risico's voor het watermilieu beter ingeschat worden en zijn kleinere veiligheidsmarges nodig. De voorgestelde waarden dienen als advieswaarden voor het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW), dat de normen uiteindelijk bepaalt. Florasulam is een onkruidbestrijdingsmiddel en indoxacarb is een insecticide. Deze stoffen zijn opgenomen in het Landelijk Meetnet Gewasbeschermingsmiddelen. De indicatieve milieurisicogrenzen zijn herzien omdat er nieuwe gegevens beschikbaar zijn gekomen in de toelatingsdossiers. Er is vooral gekeken naar de effecten op waterorganismen. Daarnaast is er voor indoxacarb rekening mee gehouden dat mensen aan deze stof kunnen worden blootgesteld als zij vis en visproducten eten. Dit bestrijdingsmiddel kan zich namelijk ophopen in vis. Voor beide bestrijdingsmiddelen zijn de effecten op waterorganismen echter doorslaggevend voor de afgeleide normen voor oppervlaktewater.

Het RIVM stelt voor om de zogeheten indicatieve waterkwaliteitsnormen voor de bestrijdingsmiddelen florasulam en indoxacarb in water aan te passen. Deze normen geven waterbeheerders een eerste indruk of stoffen die zij in hun gebied aantreffen een reden tot zorg zijn. Met een nieuwe methodiek en nieuwe gegevens voor waterorganismen kunnen risico's voor het watermilieu beter ingeschat worden en zijn kleinere veiligheidsmarges nodig. De voorgestelde waarden dienen als advieswaarden voor het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW), dat de normen uiteindelijk bepaalt. Florasulam is een onkruidbestrijdingsmiddel en indoxacarb is een insecticide. Deze stoffen zijn opgenomen in het Landelijk Meetnet Gewasbeschermingsmiddelen. De indicatieve milieurisicogrenzen zijn herzien omdat er nieuwe gegevens beschikbaar zijn gekomen in de toelatingsdossiers. Er is vooral gekeken naar de effecten op waterorganismen. Daarnaast is er voor indoxacarb rekening mee gehouden dat mensen aan deze stof kunnen worden blootgesteld als zij vis en visproducten eten. Dit bestrijdingsmiddel kan zich namelijk ophopen in vis. Voor beide bestrijdingsmiddelen zijn de effecten op waterorganismen echter doorslaggevend voor de afgeleide normen voor oppervlaktewater.

Plant parasitaire aaltjes (nematoden) zijn een groot probleem in de land- en tuinbouw. Chemische bestrijding is niet langer gewenst. Biologische bestrijding van aaltjes is een welkom alternatief. Het Afrikaantje (Tagetes erecta) is een biologische bestrijder van het uiterst schadelijke wortellesie aaltje Pratylenchus penetrans, dat veel schade in de bollen- en aardappelteelt veroorzaakt. De inzet van Tagetes wordt beperkt door de hoge teeltkosten zonder dat daar een oogstbaar product tegenover staat. Tagetes wordt na teelt in zijn geheel in de bodem als groenbemester ingewerkt. De bloemen van Tagetes zijn rijk aan de carotenoïde inhoudstoffen luteïne en zeaxanthine. Luteïne heeft een actieve werking onder andere bij het voorkomen van leeftijd gerelateerde netvlies degeneratie (ARMD) en als anti-aging ingrediënt bij huidverzorgende cosmetica. Luteïne is een krachtig antioxidant en beschermt de huid tegen schadelijke UV-stralen. Het doel van dit onderzoek is het ontwikkelen van een circulair ontwerp voor het duurzaam bestrijden van plant parasitaire aaltjes met Tagetes vanggewassen waarbij restproducten van de biologische bestrijding benut worden voor creëren van producten met extra toegevoegde waarde voor anti-aging cosmetica. Op deze wijze ontstaat een nieuwe productieketen die een volwaardig alternatief is voor chemische grondontsmetting waarbij tegelijkertijd hoogwaardige consumententoepassingen mogelijk zijn. Luteïne is met superkritische CO2 als groen extractie middel in zeer zuivere vorm uit de bloemen van Afrikaantjes geëxtraheerd. Mogelijke verbetering is door ook plantaardige olie (zonnebloemolie) te gebruiken. Luteïne extracten zijn in-vitro en in-vivo getest. Luteïne voorkwam collageen afbraak in huidcellen. Gebruik van luteïne rijke cosmetische crèmes door vrijwilligers verhoogde huidhydratie en huid elasticiteit. Kosten-Baten analyse van het circulaire luteïne productieproces met superkritisch CO2 extractie liet zien dat deze keten in principe rendabel kan zijn als plantaardige al mede-oplosmiddel gebruikt wordt. Hiermee is in principe een duurzaam circulair proces te creëren voor zowel biologische betrijding van planteziekten als voor hoogwaardige consumentenproducten.

Plant parasitaire aaltjes (nematoden) zijn een groot probleem in de land- en tuinbouw. Chemische bestrijding is niet langer gewenst. Biologische bestrijding van aaltjes is een welkom alternatief. Het Afrikaantje (Tagetes erecta) is een biologische bestrijder van het uiterst schadelijke wortellesie aaltje Pratylenchus penetrans, dat veel schade in de bollen- en aardappelteelt veroorzaakt. De inzet van Tagetes wordt beperkt door de hoge teeltkosten zonder dat daar een oogstbaar product tegenover staat. Tagetes wordt na teelt in zijn geheel in de bodem als groenbemester ingewerkt. De bloemen van Tagetes zijn rijk aan de carotenoïde inhoudstoffen luteïne en zeaxanthine. Luteïne heeft een actieve werking onder andere bij het voorkomen van leeftijd gerelateerde netvlies degeneratie (ARMD) en als anti-aging ingrediënt bij huidverzorgende cosmetica. Luteïne is een krachtig antioxidant en beschermt de huid tegen schadelijke UV-stralen. Het doel van dit onderzoek is het ontwikkelen van een circulair ontwerp voor het duurzaam bestrijden van plant parasitaire aaltjes met Tagetes vanggewassen waarbij restproducten van de biologische bestrijding benut worden voor creëren van producten met extra toegevoegde waarde voor anti-aging cosmetica. Op deze wijze ontstaat een nieuwe productieketen die een volwaardig alternatief is voor chemische grondontsmetting waarbij tegelijkertijd hoogwaardige consumententoepassingen mogelijk zijn. Luteïne is met superkritische CO2 als groen extractie middel in zeer zuivere vorm uit de bloemen van Afrikaantjes geëxtraheerd. Mogelijke verbetering is door ook plantaardige olie (zonnebloemolie) te gebruiken. Luteïne extracten zijn in-vitro en in-vivo getest. Luteïne voorkwam collageen afbraak in huidcellen. Gebruik van luteïne rijke cosmetische crèmes door vrijwilligers verhoogde huidhydratie en huid elasticiteit. Kosten-Baten analyse van het circulaire luteïne productieproces met superkritisch CO2 extractie liet zien dat deze keten in principe rendabel kan zijn als plantaardige al mede-oplosmiddel gebruikt wordt. Hiermee is in principe een duurzaam circulair proces te creëren voor zowel biologische betrijding van planteziekten als voor hoogwaardige consumentenproducten.

Een beek in het Noorden van het land waarover in 1941 wordt gemeld dat in de benedenloop meer dan 5000 pond dode vis is afgevoerd en rond 1961 vrijwel alle vis uit het water verdwenen blijkt te zijn. Ook het water waar een monsternemer in 1964 meldt dat de roggebroden tijdens het uitvoeren van de metingen voorbijdreven. Het is erg moeilijk voor te stellen dat we het hier hebben over de Drentsche Aa, één van de meest intacte beeksystemen van Nederland. De beek heeft de laatste eeuw grote veranderingen in waterkwaliteit ondergaan, zowel in positieve als negatieve zin. Welke oorzaken lagen hieraan ten grondslag, hoe reageerde de beekgebonden natuur hierop en wat is er nodig voor verder herstel?

Provincies en waterbedrijven in Noord- en Oost-Nederland treffen regelmatig resten van gewasbeschermingsmiddelen aan op de locaties waar zij de kwaliteit van het grondwater meten. In Nederland is het beleid erop gericht te voorkomen dat gewasbeschermingsmiddelen in het milieu terechtkomen, onder andere om de drinkwaterbronnen te beschermen. Bij de provincies ontstond hierop de vraag of de toelatingsprocedure van gewasbeschermingsmiddelen voldoende garanties biedt om de drinkwaterbronnen duurzaam te beschermen. Het RIVM concludeert, uit onderzoek dat in samenwerking met Royal HaskoningDHV is uitgevoerd, dat aanvullende informatie nodig is om op basis van de metingen te kunnen bepalen of de toelatingsbeoordeling adequaat is. Er ontbreekt informatie om de meetgegevens goed te kunnen beoordelen. Zo ontbreken gegevens over waar het water vandaan komt, hoe lang het in de bodem zit en of de desbetreffende gewasbeschermingsmiddelen in het intrekgebied zijn gebruikt. In het onderzoek zijn de meetresultaten ook vergeleken met berekende concentraties. Dit is gedaan voor zes gewasbeschermingsmiddelen en zes 'afbraakproducten' (metabolieten) hiervan. Hieruit blijkt dat de uitspoeling naar het grondwater per locatie verschilt, zoals dat ook in de rest van Nederland het geval is. Verder waren de gemeten concentraties in het algemeen lager dan berekende concentraties, wat in lijn is met het voorzorgsprincipe. Voor stoffen waarvoor regelmatig hogere concentraties zijn gevonden, zijn namelijk recent de toelatingsvoorwaarden aangescherpt, waardoor in de toekomst lagere concentraties worden verwacht. In de toelatingsbeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen is tot nu toe nog weinig ervaring opgedaan met het gebruik van grondwatermonitoringsgegevens. Om deze gegevens te kunnen gebruiken voor de toelatingsbeoordeling zou een procedure ontwikkeld en vastgelegd moeten worden. Op basis daarvan kunnen belanghebbenden in de waterketen beter bepalen welke acties zij kunnen ondernemen om de waterkwaliteit te verbeteren.

Provincies en waterbedrijven in Noord- en Oost-Nederland treffen regelmatig resten van gewasbeschermingsmiddelen aan op de locaties waar zij de kwaliteit van het grondwater meten. In Nederland is het beleid erop gericht te voorkomen dat gewasbeschermingsmiddelen in het milieu terechtkomen, onder andere om de drinkwaterbronnen te beschermen. Bij de provincies ontstond hierop de vraag of de toelatingsprocedure van gewasbeschermingsmiddelen voldoende garanties biedt om de drinkwaterbronnen duurzaam te beschermen. Het RIVM concludeert, uit onderzoek dat in samenwerking met Royal HaskoningDHV is uitgevoerd, dat aanvullende informatie nodig is om op basis van de metingen te kunnen bepalen of de toelatingsbeoordeling adequaat is. Er ontbreekt informatie om de meetgegevens goed te kunnen beoordelen. Zo ontbreken gegevens over waar het water vandaan komt, hoe lang het in de bodem zit en of de desbetreffende gewasbeschermingsmiddelen in het intrekgebied zijn gebruikt. In het onderzoek zijn de meetresultaten ook vergeleken met berekende concentraties. Dit is gedaan voor zes gewasbeschermingsmiddelen en zes 'afbraakproducten' (metabolieten) hiervan. Hieruit blijkt dat de uitspoeling naar het grondwater per locatie verschilt, zoals dat ook in de rest van Nederland het geval is. Verder waren de gemeten concentraties in het algemeen lager dan berekende concentraties, wat in lijn is met het voorzorgsprincipe. Voor stoffen waarvoor regelmatig hogere concentraties zijn gevonden, zijn namelijk recent de toelatingsvoorwaarden aangescherpt, waardoor in de toekomst lagere concentraties worden verwacht. In de toelatingsbeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen is tot nu toe nog weinig ervaring opgedaan met het gebruik van grondwatermonitoringsgegevens. Om deze gegevens te kunnen gebruiken voor de toelatingsbeoordeling zou een procedure ontwikkeld en vastgelegd moeten worden. Op basis daarvan kunnen belanghebbenden in de waterketen beter bepalen welke acties zij kunnen ondernemen om de waterkwaliteit te verbeteren.

De sleutelvariabelen voor biodiversiteit in weidegebieden zijn een hoge grondwaterstand en een laag bemestingsniveau. In de akkerbouw is het gebruik van insecticiden en fungiciden bepalend voor biodiversiteit. Diezelfde sleutelvariabelen, maar dan omgekeerd zijn bepalend voor de rentabiliteit van het boerenbedrijf. Volgens Frank Berendse, hoogleraar Natuurbeheer in Wageningen, past agrarisch natuurbeheer daarom slecht in een marktgerichte bedrijfsvoering.

Om de eenvormigheid van evaluaties te vergroten, en daarmee ook de inzichtelijkheid in eventuele verschillen, is door het Nederlandse Platform voor de Beoordeling van Higher Tier Studies een handleiding ontwikkeld voor het samenvatten van veldstudies met regenwormen. Bij de registratieprocedure van bestrijdingsmiddelen worden onder meer veldstudies (Higher Tier Studies) aangeleverd met regenwormen. Deze studies worden voor het College voor de Toelating van Bestrijdingsmiddelen (CTB) geevalueerd door verschillende zogenaamde Evaluerende Instanties. De ingewikkeldheid van deze studies kan er toe leiden dat er grote verschillen bestaan in de vorm van de evaluaties van de verschillende instanties. In dit rapport wordt de handleiding voor het samenvatten van deze veldstudies weergegeven. Hierbij maakt de handleiding onderscheid tussen het samenvatten en evalueren van de studie zelf, en het gebruik van de uitkomst in de risicobeoordeling. Voor het samenvatten en evalueren wordt een concrete handleiding gegeven, inclusief uitgewerkte voorbeelden. Voor het gebruik van de resultaten bij de risicobeoordeling worden slechts suggesties gegeven en discussiepunten aangereikt.

Dit rapport is ook verschenen in het Duits met rapportnummer 609021034 en in het Engels met rapportnummer 609021033

Het Nederlandse gewasbeschermingsbeleid heeft duurzame gewasbescherming tot doel. Om dit te bereiken zijn operationele doelen voor 2010 gesteld: 95% reductie in de milieubelasting van het oppervlaktewater en 95% vermindering van het aantal knelpunten in de drinkwatervoorziening, beide ten opzichte van 1998. Tussentijdse doelstellingen voor 2005 zijn respectievelijk 75% en 50%. De berekende vermindering van de milieubelasting van het oppervlaktewater als gevolg van drift is 86%. Verplichte driftreducerende maatregelen en, in mindere mate, het van de markt halen van een aantal stoffen leverden de belangrijkste bijdragen aan deze vermindering. Concentraties van gewasbeschermingsmiddelen in het oppervlaktewater lieten in het algemeen een dalende trend zien, maar nog steeds worden stoffen aangetroffen boven maximaal toelaatbare concentraties. Het aantal knelpunten in de drinkwatervoorziening daalde van 33 naar 27, waarmee de tussentijdse doelstelling niet werd gehaald. Hiervoor zijn gebruik buiten de landbouw en aanvoer vanuit het buitenland gedeeltelijk verantwoordelijk. Demonstratieprojecten geven aan dat een verdere vermindering van de milieubelasting mogelijk is. Daarvoor moeten gewasbeschermingsstrategieen en management op de bedrijven worden aangepast. Om dit te bereiken is een brede verspreiding van de opgedane kennis noodzakelijk.

Jaarlijks komen er honderdduizenden containers Nederland binnen die met bestrijdingsmiddelen zijn gegast en nog restanten of hoge concentraties hiervan bevatten. De bestrijdingsmiddelen kunnen in de goederen gaan zitten (absorberen) en kunnen in huiselijke omgeving weer vrijkomen. Blootstelling van burgers is daarom denkbaar. Gemiddeld genomen lijken de risico's gering. Gezondheidsrisico's treden op bij werknemers en soms burgers die onvoldoende beschermd containers openen waarin nog hoge concentraties bestrijdingsmiddelen zitten. Verder zijn als risicogroepen waar grotere dan gemiddelde gezondheidsrisico's optreden, onderscheiden 1) immigranten die hun huisraad hebben verscheept waarbij hun hele huisraad met bestrijdingsmiddelen is behandeld en 2) geneesmiddelen waarbij het werkzame bestanddeel met de - doorgaans reactieve - bestrijdingsmiddelen hebben gereageerd en in minder werkzame stoffen zijn omgezet. De risico's zijn mogelijk verder te verkleinen omdat internationale regelgeving eenmalige behandeling van stuw- en pakkingshout voorschrijft waar dit keer op keer wordt behandeld en omdat goederen met bestrijdingsmiddelen worden behandeld die vanwege het materiaal (steen, keramisch) geen behandeling vragen. Dit onderzoek was opgedragen door de VROM-Inspectie die heeft laten onderzoeken of er gezondheidsrisico's voor burgers zijn door de behandeling van containers met bestrijdingsmiddelen in het buitenland. Deze behandeling gebeurd tegen de aantasting van goederen en vanuit de eisen tegen transport en import van uitheemse insecten.

Groundwater in the province of "Noord-Brabant" was investigated at some selected places for residues of pesticides. Aim of this investigation was to get more information about the threat of groundwater quality as a consequence of application of pesticides, in order to take possible measures for protection of groundwater quality in the future Groundwater below agricultural land where potatoes are grown contained residues of 1,3-dichloropropane in concentrations exceeding the EC- guideline of 0.1 mug/l for drinking water. All three samples contained this compound in a concentration range of 1.0 to 3.0 mug/l. As a consequence of application of herbicides in maize cultured land residues of atrazine and bentazon were found. Atrazine was found twice (0.13 and 0.19 mug/l) and a decompositionproduct, desethyl-atrazine was found four times (0.02-0.16 mug/l) while bentazon was found three times (0.02-0.07 mug/l).

In het kader van de uitloogkarakterisering van bouw- en afvalstoffen is onderzoek uitgevoerd ten behoeve van de ontwikkeling van een diffusieproef op PCB, OCB en EOX. Diffusieproeven, gebaseerd op NEN 7345 en gemodificeerd aan de hand van een intern RIVM-voorschrift, zijn uitgevoerd op een viertal verschillende cementstabilisaten bereid op basis van grond, zeefzand, bouwpuin en straalgrit. Het doel van de werkzaamheden was gelegen in het vaststellen van de praktische uitvoerbaarheid van de proef, het niveau van de emissies, de herhaalbaarheid van de proef, en het mechanisme van de uitloging. Daarnaast is onderzoek gedaan naar verliezen van OCB ten gevolge van adsorptie tijdens de uitloogproef. Het gemodificeerde voorschrift voorziet in een goede praktische uitvoerbaarheid van de proef. Verliezen ten gevolge van (reversibele) adsorptie aan de wand van de glazen diffusiebakken zijn relatief gering. Het niveau van de in de eluaten van de diffusieproeven (uitgevoerd op sterk verontreinigde materialen) gemeten concentraties, ligt voldoende hoog boven bepalingsgrensniveau om onderscheidende uitspraken te kunnen doen over bouwmaterialen en afvalstoffen. Er bestaan sterke verschillen tussen het uitlooggedrag van de verschillende individuele PCB en OCB. De gemeten emissie, uitgedrukt als percentage van de samenstellingswaarde varieert voor de verschillende materialen en de verschillende componenten tussen de orde van 1 % en 0.01 %. Hierbij is de relatieve emissie van de lichtere, beter oplosbare componenten hoger dan de emissie van de zwaardere componenten. De waargenomen standaarddeviaties van duplometingen lijken niet hoger dan de in NEN 7345 voor anorganische contaminanten vermelde waarden. Het mechanisme van de uitloging van PCB, OCB en EOX uit de onderzochte materialen is vooralsnog niet geheel duidelijk. Er zijn echter ook aanwijzingen dat er sprake is van een combinatie van mechanismen (afspoeling, oplossing, diffusie, uitputting).Er wordt voorgesteld een ontwerp-NVN voor diffusieproeven op PAK, PCB, OCB en EOX op te stellen met als doel het bieden van een systematiek om via een geuniformeerde aanpak ervaring op te doen en de kennis uit te breiden met betrekking tot de uitloging van deze contaminanten uit vormgegeven materialen.

Bestrijdingsmiddelen worden gebruikt in de landbouw en in de openbare ruimte. Restanten daarvan kunnen via de bodem wegspoelen en op termijn het grondwater bereiken waaruit drinkwater geproduceerd wordt. De afgelopen decennia zijn er in Nederland minder bestrijdingsmiddelen gebruikt. Desondanks worden bij een kwart van circa 200 drinkwaterwinningen restanten van bestrijdingsmiddelen aangetroffen in het grondwater nabij de drinkwaterwinputten. Ruim een derde van de aangetroffen bestrijdingsmiddelen is inmiddels niet meer toegelaten in Nederland. In het grondwater worden ook restanten van deze bestrijdingsmiddelen aangetroffen door gebruik in het verleden. Dit blijkt uit onderzoek van het RIVM. Ook is geïnventariseerd welke maatregelen ervoor kunnen zorgen dat er minder bestrijdingsmiddelen terechtkomen in het grondwater waaruit drinkwater wordt geproduceerd. Van ruim 40 mogelijke maatregelen hebben experts vervolgens beoordeeld welke daadwerkelijk het gewenste effect bereiken en of ze uitvoerbaar zijn. Een voorbeeld van een effectieve maatregel is het inzetten van biologische of duurzame landbouw in grondwaterbeschermingsgebieden, omdat daarbij minder bestrijdingsmiddelen worden gebruikt. Er zijn succesvolle voorbeeldprojecten, maar deze zijn niet in alle gebieden gemakkelijk te realiseren. Dat komt onder andere doordat de overstap naar deze vorm van landbouw een vrijwillige keuze van boeren is. Met een verbod of vervanging van bestrijdingsmiddelen die in te hoge concentraties uitspoelen naar het grondwater in grondwaterbeschermingsgebieden, kunnen specifieke risico's rondom drinkwaterwinningen worden weggenomen. Dit is een effectieve maatregel die al in gang is gezet. Deze maatregel wordt nog effectiever wanneer monitoringsgegevens van bestrijdingsmiddelen in grondwater beter worden ontsloten en worden gebruikt bij de toelatingsprocedure van de middelen. Het opstellen van de Atlas van bestrijdingsmiddelen in grondwater is een waardevolle ondersteuning hierbij. Dit maakt inzichtelijk in welke gebieden bestrijdingsmiddelen problemen voor de drinkwaterproductie opleveren.

Het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum (NVIC) ontving in 2004 wederom meer informatieverzoeken over acute vergiftigingen dan in 2003 (circa 6% meer). De ruim 35.000 meldingen die in 2004 werden ontvangen betroffen circa 47.000 verschillende blootstellingen. Het NVIC is gespecialiseerd in het snel en adequaat verstrekken van informatie over mogelijke gevolgen en behandeling van patienten die zijn blootgesteld aan lichaamsvreemde stoffen. Het NVIC is hiervoor 24 uur per dag telefonisch bereikbaar voor medici en andere hulpverleners, zoals politie en brandweer. De 24-uurs bereikbaarheid is tevens belangrijk in geval van eventuele rampen en terroristische aanslagen. Het NVIC werd in 2004 over bijna 26.000 overdoseringen met geneesmiddelen geconsulteerd. Hiervan betrof een aanzienlijk deel slaapmiddelen en pijnstillers. Vooral het aantal overdoseringen met middelen die zonder recept verkrijgbaar zijn, zoals de pijnstillers ibuprofen en diclofenac, is fors toegenomen. Daarnaast is bij volwassenen het aantal meldingen over quetiapine, een antipsychoticum, procentueel het sterkst gestegen, met een toename van 73% ten opzichte van 2003. Ondanks de aandacht die het NVIC in 2004 heeft geschonken aan overdoseringen met multi-vitaminepreparaten bij kinderen, steeg het aantal consulten hierover in 2004 met 19% ten opzichte van 2003. Ruim 3.300 consulten gingen over de blootstelling van jonge kinderen aan huishoudmiddelen, waarbij vooral de toename met 76% en 32% van het aantal blootstellingen aan respectievelijk luchtverfrissers en lampolie de aandacht trok. Deze producten kunnen gekleurd zijn en daardoor op limonade lijken, waardoor kinderen zich makkelijk vergissen en er enkele slokken van innemen. Er zijn recent veel reinigingsmiddelen op de markt verschenen die natriumpercarbonaat bevatten. Vanwege de mogelijke gezondheidsrisico's van natriumpercarbonaat heeft het NVIC het beloop van intoxicaties door inname van dergelijke reinigingsmiddelen nader onderzocht. Uit dit onderzoek blijkt dat bij natriumpercarbonaatpercentages van minder dan 10% de gezondheidsrisico's bij inname van deze middelen beperkt zijn en patienten dientengevolge niet in een ziekenhuis opgenomen hoeven te worden. Deze inventarisatie en het onderzoek verricht door het NVIC zijn belangrijk zowel voor de patient, zodat geen onnodige behandeling plaatsvindt, als met het oog op onkostenreductie in de patientenzorg. Ondanks de overheidscampagne om alcoholgebruik bij jongeren terug te dringen, is in 2004 zowel het aantal meldingen over alcoholische drank als het aantal intoxicaties door drugs bij jongeren van 13 t/m 17 jaar sterk toegenomen.

Het RIVM stelt voor om de indicatieve waterkwaliteitsnormen van een aantal bestrijdingsmiddelen aan te passen. Indicatieve normen geven waterbeheerders een eerste indruk of stoffen die zij in hun gebied aantreffen een reden tot zorg zijn. Van vrijwel alle onderzochte stoffen zijn de voorgestelde normen strenger dan de oude. Nieuwe gegevens voor waterorganismen laten namelijk zien dat schadelijke effecten al bij lagere concentraties optreden. Daarnaast is bij de nieuwe waarden rekening gehouden met de mate waarin mensen aan de stoffen worden blootgesteld als zij vis en visproducten eten. De bestrijdingsmiddelen uit dit onderzoek kunnen zich namelijk ophopen in vis. De nieuwe waarden beschermen daarom niet alleen waterorganismen maar ook mensen die vis eten. In de meeste gevallen zijn de nieuwe inzichten over de directe effecten die ze op waterorganismen hebben echter doorslaggevend voor de aanpassingen. Verder speelt mee dat de huidige methodiek om normen af te leiden een grotere veiligheidsmarge inbouwt als bepaalde gegevens ontbreken. Voor een aantal stoffen zijn er bijvoorbeeld geen studies naar de langetermijneffecten op soorten die gevoelig zijn voor deze stoffen. Dit onderzoek laat zien dat nieuwe gegevens van grote invloed kunnen zijn op de hoogte van de norm. Om de effecten van bestrijdingsmiddelen op de oppervlaktewaterkwaliteit goed te kunnen inschatten, is het dan ook van belang de indicatieve normen periodiek te actualiseren. De normvoorstellen dienen als advieswaarden voor het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM), dat de normen uiteindelijk bepaalt.

Alleen digitaal verschenen

Alleen digitaal verschenen

In 2009 ontving het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum (NVIC) 37.503 telefonische verzoeken om informatie over 48.338 blootstellingen van mensen en dieren aan giftige stoffen. Daarnaast kwamen via de website Vergiftigingen.info, waarop artsen zelf de toxicologische informatie van het NVIC kunnen raadplegen, nog eens 3904 informatieverzoeken binnen over 6257 blootstellingen. Het aantal informatieverzoeken ligt lager dan het aantal blootstellingen, omdat een informatieverzoek over meerdere patiënten en meerdere giftige stoffen kan gaan. Bij sommige gevallen was sprake van een calamiteit. Het NVIC droeg in 2009 bij aan de rampenbestrijding bij meer dan 40 kleinere en grotere calamiteiten met giftige stoffen. Het aantal gemelde vergiftigingen door slaap- en kalmeringsmiddelen is in 2009 gedaald. Dit komt mogelijk doordat deze middelen minder worden voorgeschreven sinds de vergoeding van benzodiazepines vanuit de basisverzekering is beperkt. Het totale aantal vergiftigingen door de partydrugs GHB en GBL is gestegen. Daarbij lijkt de populariteit van GBL, dat als alternatief voor GHB wordt gebruikt en dezelfde effecten veroorzaakt, toe te nemen. Na het verbod op de verkoop van paddo's, dat in december 2008 in werking trad, is het aantal gemelde vergiftigingen door paddo's in 2009 aanzienlijk gedaald. Het aantal chloorgasvergiftigingen is sterk gestegen. De meeste blootstellingen aan chloorgas ontstaan als verschillende schoonmaakmiddelen worden gemengd. Over dieren is het NVIC in 2009 3218 keer telefonisch geconsulteerd over 3928 blootstellingen aan toxische stoffen. De meeste vergiftigingen ontstonden nadat zij geneesmiddelen voor mensen, bestrijdingsmiddelen of planten hadden ingenomen. Het NVIC bestond in 2009 50 jaar. In de loop der jaren is het aantal informatieverzoeken aan het NVIC over acute vergiftigingen fors toegenomen.

Groundwater in the province of "Zuid-Holland" was investigated for residues of pesticides. Aim of this investigation was to get more information about the threat of groundwater quality as a consequence of application of pesticides, in order to take possible measures for protection in higher concentrations than the EC-guideline for drinking water of 0.1 mug/l for one compound or 0.5 mug/l for the total of several residues of pesticides. Five different compounds were found. The decomposition product ETU (ethylenthiourea) which is formed after application of several fungicides was found in four samples in concentration range of 0,2-14,4 mug/l. At a depth of 7-9 m 7,2 mug/l was found. In five samples 1,2-dichloropropane was found in concentrations of 1.5 to 22.7 mug/l, while at a depth of 8-9 m 7.8 mug/l was found. Furthermore three compounds were found in one sample: 1,3-dichloropropane, chloroallylalcohol and aldicarbsulphon. The compound 1,2-dichloropropane, which is a consequence of soil desinfection, was also found in groundwater below glass houses (4x), potato cultured land (3x) and in bankinfiltration (1x). Carbendazim (0.1 mug/l) was found in groundwater below fruit cultured land.

Het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum (NVIC) ontving in 2005 36.375 en in 2006 37.088 informatieverzoeken over acute intoxicaties van mensen en dieren. Deze informatievragen betroffen circa 50.000 blootstellingen aan lichaamsvreemde stoffen per jaar. Ruim de helft van deze intoxicaties betrof overdoseringen met geneesmiddelen. Het aantal vergiftigingen met pijnstillers die zonder recept verkrijgbaar zijn, zoals paracetamol en ibuprofen, is in 2005 en 2006 weer toegenomen. Daarnaast is bij volwassenen het aantal meldingen over melatonine de afgelopen jaren sterk gestegen, van 3 in 2001 naar 76 in 2006. Een relatief nieuw verschijnsel waar het NVIC in 2006 over geraadpleegd werd, waren de zogenaamde crofty-bommen: doe-het-zelfbommen gemaakt met gootsteenontstopper. Bij ontploffing van crofty-bommen en aanraking met de vloeistof, kunnen ernstige chemische letsels ontstaan aan huid en ogen. Het aantal meldingen over drugs is voor het eerst in jaren afgenomen, van 1.383 in 2005 naar 1.146 in 2006. Het aantal meldingen over amfetamine-intoxicaties is sinds 2005 echter sterk gestegen, van 31 in 2004 naar 114 in 2005 en 97 in 2006. Het aantal vergiftigingen met efedra is na 2004 met 57% afgenomen. De wetswijziging in 2004, waardoor efedra-bevattende producten uitsluitend nog als geneesmiddel mogen worden verhandeld, is hier mogelijk de oorzaak van. Nadat in november 2006 Alexander Litvinenko in Londen werd vergiftigd met radioactief polonium-210, heeft het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) urinemonsters geanalyseerd van 11 mogelijk blootgestelde Nederlanders. Het NVIC heeft daarbij een actieve rol gespeeld in de opsporing van de betreffende Nederlanders en de medische beoordeling van de resultaten. Het persbericht over het RIVM onderzoek heeft veel media-aandacht getrokken, waardoor het NVIC 73 maal is geconsulteerd over het poloniumincident.

Bestrijdingsmiddelen worden gebruikt in de landbouw en in de openbare ruimte. Restanten daarvan kunnen via de bodem wegspoelen en op termijn het grondwater bereiken waaruit drinkwater geproduceerd wordt. De afgelopen decennia zijn er in Nederland minder bestrijdingsmiddelen gebruikt. Desondanks worden bij een kwart van circa 200 drinkwaterwinningen restanten van bestrijdingsmiddelen aangetroffen in het grondwater nabij de drinkwaterwinputten. Ruim een derde van de aangetroffen bestrijdingsmiddelen is inmiddels niet meer toegelaten in Nederland. In het grondwater worden ook restanten van deze bestrijdingsmiddelen aangetroffen door gebruik in het verleden. Dit blijkt uit onderzoek van het RIVM. Ook is geïnventariseerd welke maatregelen ervoor kunnen zorgen dat er minder bestrijdingsmiddelen terechtkomen in het grondwater waaruit drinkwater wordt geproduceerd. Van ruim 40 mogelijke maatregelen hebben experts vervolgens beoordeeld welke daadwerkelijk het gewenste effect bereiken en of ze uitvoerbaar zijn. Een voorbeeld van een effectieve maatregel is het inzetten van biologische of duurzame landbouw in grondwaterbeschermingsgebieden, omdat daarbij minder bestrijdingsmiddelen worden gebruikt. Er zijn succesvolle voorbeeldprojecten, maar deze zijn niet in alle gebieden gemakkelijk te realiseren. Dat komt onder andere doordat de overstap naar deze vorm van landbouw een vrijwillige keuze van boeren is. Met een verbod of vervanging van bestrijdingsmiddelen die in te hoge concentraties uitspoelen naar het grondwater in grondwaterbeschermingsgebieden, kunnen specifieke risico's rondom drinkwaterwinningen worden weggenomen. Dit is een effectieve maatregel die al in gang is gezet. Deze maatregel wordt nog effectiever wanneer monitoringsgegevens van bestrijdingsmiddelen in grondwater beter worden ontsloten en worden gebruikt bij de toelatingsprocedure van de middelen. Het opstellen van de Atlas van bestrijdingsmiddelen in grondwater is een waardevolle ondersteuning hierbij. Dit maakt inzichtelijk in welke gebieden bestrijdingsmiddelen problemen voor de drinkwaterproductie opleveren.

Onderzocht is welke gezondheidsrisico's verbonden zijn aan het gebruik van oppervlaktewater als bron voor drinkwater. Hiervoor is gebruik gemaakt van een 'ketenbenadering', enerzijds omdat daarmee (zowel chemische als microbiologische) analytische beperkingen kunnen worden omzeild, anderzijds omdat hiermee beter inzicht te verkrijgen is in het effect van mogelijke maatregelen op een bepaald punt in de keten, nu of in de toekomst (prognose). De benadering is toegepast op drie anorganische microverontreinigingen, zes bestrijdingsmiddelen, drie desinfectiebijproducten en drie pathogene micro-organismen. Van deze stoffen en micro-organismen zijn eerst de emissies berekend. Daarna is op een aantal bestaande innamepunten voor de drinkwatervoorziening uit oppervlaktewater berekend wat het effect van de drinkwaterbereiding is op de concentraties. Ook de desinfectiebijproducten zijn in beschouwing genomen. Hierbij is gekeken naar zowel een viertal bestaande zuiveringssystemen als een hypothetische 'eenvoudige' zuivering. De resulterende concentraties in drinkwater zijn vergeleken met de, op gezondheidskundige overwegingen gebaseerde, maximaal gewenste concentraties. Waar mogelijk werden risico's berekend. Bij bepaalde typen zuiveringen leken de risico's van micro-organismen en desinfectiebijproducten hoger te zijn dan gewenst, zowel bij de bestaande als bij de 'eenvoudige' zuivering. Anorganische microverontreinigingen en bestrijdingsmiddelen komen volgens de berekeningen nergens in ongewenst hoge concentraties voor, zelfs niet bij de 'eenvoudige' zuivering. Geconcludeerd is dat de ketenbenadering goed werkt, zij het dat er (niet altijd kwantificeerbare) onzekerheden verbonden zijn aan de uitkomsten en de koppelingen tussen modellen en databases steeds handmatig gelegd moesten worden.

Alleen digitaal verschenen

De resultaten van een pilotstudie zijn beschreven waarin getracht is via een modelmatige ketenbenadering meer inzicht te geven in de gezondheidsrisico's van drinkwater dat bereid is uit oppervlaktewater. Van twee bestrijdingsmiddelen en het micro-organisme Cryptosporidium is met behulp van verschillende modellen de gehele keten van emissie tot gezondheidsrisico (=effect) doorgerekend. Voor Cryptosporidium gaf dit de meeste problemen omdat het organisme moeilijk te detecteren is en de verspreidingsroutes naar water nog niet goed kunnen worden gekwantificeerd. Toch kunnen op basis van de uitgevoerde berekeningen enkele voorzichtige conclusies worden getrokken. Een gezondheidsrisico kan eerder verwacht worden door blootstelling aan Cryptosporidium dan door blootstelling aan bestrijdingsmiddelen. Verder onderzoek is gewenst om de resterende onzekerheden te verkleinen.

De ontwikkeling van een milieukwaliteitsindicator voor bestrijdingsmiddelen voor het berekenen van de mate van normoverschrijding ten gevolge van de aanwezigheid van bestrijdingsmiddelen in de verschillende milieucompartimenten, wordt beschreven. De indicator is gebaseerd op gemeten gehaltes van bestrijdingsmiddelen in het Nederlandse milieu. De in dit rapport beschreven indicator is toegepast op monitorgegevens van pesticiden in Nederlandse oppervlaktewateren voor de jaren 1992 - 1996 en op monitorgegevens betreffende het voorkomen van bestrijdingsmiddelen in regenwater in de Provincie Zuid-Holland in de jaren 1992 en 1998. Het blijkt dat er gedurende de jaren 1992 - 1996 sprake is van een aanzienlijke overschrijding van de streefwaarde voor bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater. Wel laat de overschrijding van de streefwaarde voor bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater, op het aggregatieniveau van Nederlandse wateren, een dalend verloop zien gedurende de jaren 1992-1994. In de periode 1994 - 1996 is er sprake van een stabilisatie. De overschrijding is hoger in regionale wateren dan in rijkswateren. Gehaltes aan bestrijdingsmiddelen zijn in het algemeen hoger in neerslag dan in oppervlaktewater. Er lijkt, zeker als rekening gehouden wordt met het aantal gemeten bestrijdingsmiddelen, sprake te zijn van een stabilisatie van de gehaltes van deze bestrijdingsmiddelen in regenwater. Bij de interpretatie van de in dit rapport gepresenteerde getalswaarden moet bedacht worden dat deze getallen volledig afhangen van de kwaliteit van de onderliggende data en de door individuele beheerders gevolgde bemonsteringsstrategie. Het was in het kader van dit onderzoek niet mogelijk om de kwaliteit van de individuele data c.q. de onzekerheden in deze data, te toetsen.

De Gezondheidsraad heeft recent geadviseerd om te onderzoeken in welke mate mensen die in Nederland rond velden met bollen- of fruitteelt wonen, blootstaan aan gewasbeschermingsmiddelen. De huidige toelatingsprocedure bevat geen aparte beoordeling van de gezondheidsrisico's voor omwonenden en hun kinderen. In Nederland wonen ongeveer negentigduizend mensen binnen 50 meter van een bollen- of fruitperceel. De gezondheidsrisico's van omwonenden kunnen pas worden beoordeeld nadat eerst een grootschalig onderzoek naar de blootstelling is gedaan. Hiervoor zijn meerdere meetrondes nodig bij omwonenden en bij bollen- en fruittelers en hun leefomgeving. Dit blijkt uit een studie van het RIVM. Het RIVM adviseert om metingen in urine, (binnen)lucht, huisstof en op moestuingewassen en gazons te verrichten. Door die gegevens te combineren, kan een beeld worden verkregen van de mate waarin mensen zijn blootgesteld en welk aandeel de diverse bronnen daarin hebben. De te onderzoeken regio's worden bepaald met behulp van registers voor het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen waaraan kan worden ontleend waar veel wordt gespoten. Daarnaast wordt met behulp van Geografische Informatie Systemen gelokaliseerd waar veel mensen dicht bij percelen wonen. De RIVM-studie beschrijft verder hoe de te meten middelen kunnen worden geselecteerd en welke gegevens en meetmethoden beschikbaar zijn. Een pilotstudie op kleine schaal is nodig om inzicht te krijgen in de praktische uitvoerbaarheid en de kosten. Vanwege het complexe karakter van dit onderzoek en de uiteenlopende benodigde expertise, adviseert het RIVM om er een consortium van onderzoeksinstituten voor te vormen. Daarnaast wordt aanbevolen bewoners en belangenbehartigende organisaties bij het onderzoek te betrekken. Het onderzoek moet bovendien aansluiten bij activiteiten die inmiddels zijn ingezet voor duurzaam gebruik van gewasbeschermingsmiddelen.

In het kader van het Taakstellend Plan ter ondersteuning van de normcommissie 390 11 voert het RIVM het project 'Uitloging van organische componenten' uit. Het doel van het project is het ontwikkelen van een set van uitloogproeven voor organische componenten. Dit rapport omvat het onderzoek naar het verwijderen van deeltjes uit het eluaat. Voorafgaand onderzoek en onderhavige studie zijn de basis geweest voor de normen voor bepaling van de uitloging van PAK, PCB en EOX uit poeder- en korrelvormige materialen met de kolomproef (NVN 7344) en de cascadeproef (NVN 7350). In paragraaf 1.2 is het onderzoek beknopt samengevat. In het voorafgaande onderzoek was geconstateerd dat verlies aan PAK, PCB en OCB optreedt tijdens filtratie. Ook als de meest geschikte filters en filtreerapparatuur worden gebruikt, zijn verliezen aan organische componenten onvermijdelijk. Naar aanleiding hiervan is in dit onderzoek onderzocht of centrifugeren een betere scheidingsmethode is dan membraanfiltratie. Omdat er een relatie is tussen de deeltjesgrootte en de concentratie PAK in het eluaat, is in eerste instantie gezocht naar een centrifugemethode waarbij, evenals bij membraanfiltratie, deeltjes groter dan 0.45 mum uit het eluaat worden verwijderd. In het tweede deel is onderzocht in welke mate deze centrifugatiemethode een betere scheidingsmethode is dan de RIVM-filtratiemethode voor eluaten. Hiervoor is de deeltjesgrootteverdeling en de concentratie organische componenten bepaald in de eluaten na centrifugatie respectievelijk filtratie. Dit laboratoriumonderzoek heeft geresulteerd in de volgende conclusies en aanbeveling: Conclusies:* Er is een centrifugemethode ontwikkeld voor het verwijderen van onoplosbare deeltjes groter dan 0.45 mum van het eluaat. * In tegenstelling tot de verwachting, blijkt bij de centrifugatiemethode voor eluaten niet minder verlies van PAK, PCB en OCB op te treden dan bij de filtratiemethode. Bij beide methoden treedt dus een gelijk netto verlies op ten gevolge van diverse oorzaken zoals adsorptie aan glaswand en/of filters, vervluchtiging en afbraak in combinatie met tijdsduur. Het doel van deze studie was beperkt tot de vraag of centrifugeren een beter alternatief is dan filtratie, zodat de oorzaak van de geconstateerde verliezen niet nader is onderzocht. * Op basis van de deeltjesgrootteverdeling en de concentratie PCB, OCB en PAK in de eluaten zijn de centrifugatie- en de filtratiemethode gelijkwaardige alternatieven. * Filtratie van de grond-eluaten was in dit onderzoek tijdrovender dan centrifugatie. Aanbeveling: Uit het onderzoek bleek centrifugeren niet beter te zijn dan filtreren zodat wordt aanbevolen, om redenen van eenduidigheid, beschikbaarheid van apparatuur en bekendheid met filtratie bij diverse milieulaboratoria, de eluaten met PAK, PCB of OCB te filtreren volgens RIVM-methode. Hierbij is het van belang dat de constructie zoveel mogelijk uit glas is opgebouwd en gefiltreerd wordt over een membraanfilter van geregenereerd cellulose. Op deze wijze wordt het verlies aan organische componenten bij het verwijderen van deeltjes groter dan 0.45 mum zoveel mogelijk beperkt. Verdere verlaging van het verlies aan organische componenten is alleen mogelijk door de scheidingsstap weg te laten. Dit heeft echter tot gevolg dat deeltjes zoals colloidaal materiaal en zwevend stof, meegenomen worden in de meting. Hiermee wordt dus niet de hoeveelheid opgeloste organische component bepaald. Gezien de discussie die ook nog gaande is voor filtratie bij monsterneming van grondwater voor organische componenten (20), wordt aanbevolen om in ieder geval voorlopig te filtreren volgens RIVM-methode.

Het RIVM stelt voor om de indicatieve waterkwaliteitsnormen van een aantal bestrijdingsmiddelen aan te passen. Indicatieve normen geven waterbeheerders een eerste indruk of stoffen die zij in hun gebied aantreffen een reden tot zorg zijn. Van vrijwel alle onderzochte stoffen zijn de voorgestelde normen strenger dan de oude. Nieuwe gegevens voor waterorganismen laten namelijk zien dat schadelijke effecten al bij lagere concentraties optreden. Daarnaast is bij de nieuwe waarden rekening gehouden met de mate waarin mensen aan de stoffen worden blootgesteld als zij vis en visproducten eten. De bestrijdingsmiddelen uit dit onderzoek kunnen zich namelijk ophopen in vis. De nieuwe waarden beschermen daarom niet alleen waterorganismen maar ook mensen die vis eten. In de meeste gevallen zijn de nieuwe inzichten over de directe effecten die ze op waterorganismen hebben echter doorslaggevend voor de aanpassingen. Verder speelt mee dat de huidige methodiek om normen af te leiden een grotere veiligheidsmarge inbouwt als bepaalde gegevens ontbreken. Voor een aantal stoffen zijn er bijvoorbeeld geen studies naar de langetermijneffecten op soorten die gevoelig zijn voor deze stoffen. Dit onderzoek laat zien dat nieuwe gegevens van grote invloed kunnen zijn op de hoogte van de norm. Om de effecten van bestrijdingsmiddelen op de oppervlaktewaterkwaliteit goed te kunnen inschatten, is het dan ook van belang de indicatieve normen periodiek te actualiseren. De normvoorstellen dienen als advieswaarden voor het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM), dat de normen uiteindelijk bepaalt.

In 2007 werd het Nationaal Vergiftigingen Informatie Centrum (NVIC) 37.623 maal telefonisch benaderd voor informatie over acute vergiftigingen, waarbij sprake was van ruim 50.000 blootstellingen van mensen of dieren aan giftige stoffen. De meeste informatieverzoeken waren afkomstig van huisartsen(posten). In 502 gevallen ging het om incidenten waarbij twee of meer personen of dieren waren blootgesteld. Hierbij kwamen ook ongevallen voor waarbij grote groepen personen betrokken waren. Sinds april 2007 wordt voor medische hulpverleners, naast de telefonische informatieverstrekking, ook toxicologische informatie beschikbaar gesteld via de website Vergiftigingen.info. Met deze beveiligde webapplicatie kunnen hulpverleners zelf een risicoanalyse maken bij een acute vergiftiging. In 2007 werden bijna 7.900 vergiftigingsgevallen geanalyseerd met Vergiftigingen.info. Het zijn met name Spoedeisende Hulp artsen en andere ziekenhuisartsen die gebruik maken van de internetdienst van het NVIC. Bij zowel kinderen als volwassenen is het aantal overdoseringen met pijnstillers, zoals paracetamol en ibuprofen, nog altijd zorgwekkend. Overdosering van vitaminen bij kinderen komt ook nog vaak voor, alhoewel het aantal meldingen over vitamine AD in 2007 is afgenomen. XTC, cocaine en GHB zijn de drugs waarover het NVIC het meest werd geconsulteerd. Ingestie van sigarettenpeuken door jonge kinderen werd ook vaak gemeld. Inname van nicotinecartridges uit electronische sigaretten, en langdurig doorroken van een electronische sigaret, kan leiden tot ernstige effecten. Het aantal alcoholvergiftigingen bij jongeren blijft stijgen. Het NVIC werd in 2007 geconsulteerd over meer dan 3.100 geintoxiceerde dieren, vooral honden en katten, met in totaal 3.666 blootstellingen aan giftige stoffen. Bestrijdingsmiddelen en geneesmiddelen waren betrokken bij meer dan de helft van de intoxicaties. In 2007 heeft het NVIC, samen met het Nederlands Vaccin Instituut, voorbereidingen getroffen voor het opzetten van het Nationaal Serum Depot, waar antisera komen te liggen voor de behandeling van beten en steken door giftige dieren.

Hoewel het gebruik van chemische gewasbeschermingsmiddelen in Nederland daalt, worden ze bij verschillende teelten intensief gebruikt. Omwonenden van bijvoorbeeld akkerbouw-, fruitteelt- en bloembolpercelen maken zich zorgen over een eventuele blootstelling aan deze middelen en de gevolgen daarvan. Soms richten zij zich met hun zorgen tot de GGD. Om GGD'en te helpen deze vragen te beantwoorden heeft het RIVM een informatieblad over gewasbeschermingsmiddelen opgesteld. Hierin is de beschikbare kennis samengevat die nuttig is voor de GGD. Het informatieblad bevat onder andere informatie over typen bestrijdingsmiddelen, de wijze waarop deze producten officieel worden toegelaten, welke regelgeving daarbij hoort, en welke lacunes in de toelatingsprocedure zitten. Zo is de toelatingsprocedure voor de middelen toegespitst op de risico's voor de toepasser; risico's voor omwonenden worden niet afzonderlijk beoordeeld. Aangezien het nog onduidelijk is in welke mate zij worden blootgesteld, heeft de Gezondheidsraad begin 2014 geadviseerd om de blootstelling van omwonenden te onderzoeken. Het informatieblad is voor een groot deel gebaseerd op dit advies van de Gezondheidsraad. Hierin staat actuele kennis over gewasbeschermingsmiddelen, blootstellingen voor omwonenden en gezondheidseffecten daarvan. Hierin staat onder andere dat gegevens uit het buitenland over blootstelling en gezondheidseffecten niet direct naar Nederland zijn te vertalen. Dat komt door verschillen in de landbouwpraktijk, klimaat en type middelen. In het informatieblad is ook aandacht voor biociden (bestrijdingsmiddelen buiten de landbouw), omdat daarover regelmatig vragen aan de GGD worden gesteld.

Available from: Hageman verpakkers BV, P.O Box 281, 2700 AC Zoetermeer

In 2008 heeft WEnR-Alterra een analyse gegeven van de mogelijke herkomst van gewasbeschermingsmiddelen die in de jaren 2002, 2004, 2006 en 2007 zijn aangetroffen in het grondwater van de Provincie Drenthe. Ruim de helft van de geanalyseerde gewasbeschermingsmiddelen is niet (meer) toegelaten op de Nederlandse markt. Veel stoffen hebben een brede toepassing (gehad) in meerdere sectoren en daarnaast ook buiten de landbouw. De breedte van deze toepassingen en de wijzingen in de tijd beperken de mogelijkheid om het voorkomen van een stof in verband te brengen met een specifiek gebruik. Uit regionale berekeningen blijkt dat het grondwater in de Provincie Drenthe als geheel minder kwetsbaar is voor uitspoeling van stoffen dan het grondwater in Nederland. Uit berekeningen met lokale invoergegevens blijkt, dat de meest kwetsbare locaties voor uitspoeling van de stof bentazon zijn oververtegenwoordigd in de bemonstering.

Er is iets goed mis met de honingbij: ’s winters legt een derde van de volken het loodje. Geleidelijk aan krijgt de wetenschap meer inzicht in mogelijke oorzaken van deze bijensterfte, maar één boosdoener is (nog) niet aan te wijzen.

In de laatste 50 jaar is de biodiversiteit op landbouwgronden in Europa snel achteruit gegaan. Twaalf van de vijftien vogelsoorten die karakteristiek zijn voor het agrarische landschap van Midden-Nederland zijn in de periode 1973-2002 met meer dan 50% achteruit gegaan, terwijl de bijvoorbeeld de broedvogels van bossen in aantal toenamen. Een belangrijke vraag is welke veranderingen in het landschap verantwoordelijk zijn voor deze dramatische achteruitgang in biodiversiteit. Intensivering van de landbouw heeft een groot aantal verschillende aspecten, zoals het verlies van landschapelementen, de vergroting van akkers en een toegenomen gebruik van meststoffen en pesticiden. Er is maar weinig bekend over de afzonderlijke bijdrage van elk van deze variabelen aan de grootschalige negatieve effecten op de biodiversiteit. In een studie in acht Europese landen vonden wij dat van dertien gemeten componenten van intensivering, fungiciden en insecticiden de meest consistente negatieve effecten hadden. De negatieve effecten van pesticiden op de biodiversiteit spelen nog steeds een doorslaggevende rol, ondanks het feit dat er in Europa al tientallen jaren een beleid gevoerd wordt dat gericht is op een aanzienlijke reductie van de toepassing van bestrijdingsmiddelen op landbouwgrond.

In 1992 bracht de Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid het rapport Grond voor Keuzen uit, een verkenning naar de mogelijkheden voor de Europese landbouw en de realisatie van verschillende maatschappelijke doelen. In dit rapport schetst de Raad beelden voor het optimale grondgebruik in de Europese landelijke gebieden. Afhankelijk van de vier scenario’s die de Raad presenteerde, kon het pesticidengebruik worden teruggebracht met 40 tot 80%, de emissie met 50 tot 70%, de kosten minimaal worden gehalveerd en het areaal in gebruik voor landbouw met 30 tot 50%. Dat betekent dat er iets te kiezen was, zo concludeerde de Raad indertijd. Er is de twintig jaar daarna veel veranderd, en dus is het tijd om de studie van toen, weliswaar veel minder gedetailleerd, in het licht van dit afscheidssymposium van dr Jaap Kuper als rentmeester van het Kroondomein en groot pleitbezorger van natuur en biodiversiteitsherstel, te actualiseren.

In dit artikel wordt een overzicht gegeven van recente ontwikkelingen om de emissie van gewasbeschermingsmiddelen uit de open teelten naar het oppervlaktewater terug te dringen. Dit begint met de oorzakenanalyse en verschillende emissieroutes. Daarna volgen oplossingsrichtingen, die onderwerp van onderzoek zijn of zijn geweest. Het artikel sluit af met een blik in de toekomst.

Eén van de doelstellingen van het toelatingsbeleid van gewasbeschermingsmiddelen is te voorkomen dat, na goede landbouwkundige toepassing, deze middelen en hun omzettingsproducten een schadelijke uitwerking hebben op waterorganismen. Het kan verbazing wekken dat in watergangen de waterkwaliteitsnormen voor gewasbeschermingsmiddelen nog regelmatig overschreden worden, daar een strikt omschreven toelatingsbeleid is geïmplementeerd en diverse technische maatregelen zijn genomen om emissie van gewasbeschermingsmiddelen naar oppervlaktewater te voorkomen (o.a. drift reducerende sproeidoppen; bufferzones). Er wordt door sommigen geopperd dat het toelatingsbeleid niet geheel voldoet. Reden genoeg om nader in te gaan op recente ontwikkelingen bij de aquatische risicobeoordeling van gewasbeschermingsmiddelen in het kader van de toelating.

Een veldspuit kun je na gebruik spoelen op het veld om vervolgens het restwater te verspuiten. Een andere optie is het gebruik van biologische filterbakken bij de vul- en wasplaats, die het afvalwater van de veldspuit zuiveren. Voor akkerbouwers die zo de emissie vanaf het erf willen terugdringen, zijn er verschillende systemen op de markt.

Het Polderproject Woudse Droogmakerij moet leiden tot een meetbare verbetering van de waterkwaliteit met teeltmaatregelen die het rendement van de bedrijven garanderen of verbeteren. De kennis die ontstaat wordt landelijk ingezet om de emissie van gewasbeschermingsmiddelen en nutriënten vanuit de glastuinbouw te verminderen.

Verschillende bolontsmettingsmiddelen worden in te hoge concentraties in het oppervlaktewater gevonden. Telen met toekomst ontwikkelde samen met een groot aantal toeleveranciers en adviseurs een integrale aanpak om de problemen op te lossen. Veel is al bereikt, maar er is ook nog veel te doen, zoals het verbeteren van inzicht in emissieroutes.

Het gaat slecht met de honingbij. Zowel in Europa als in Amerika zien imkers in toenemende mate hun bijenvolken ten prooi vallen aan de ‘verdwijnziekte’. Het symptoom, een lege kast zonder bijen – levend noch dood –, stelt wetenschappers voor een raadsel. Wageningse onderzoekers proberen de oorzaken te achterhalen en hebben in opdracht van het het ministerie van LNV een voorlopige analyse met aanbevelingen geschreven

Recentelijk zijn enkele doorbraken gerealiseerd op het gebied van biomassa-afhankelijk doseren in open teelten. Het gaat hierbij om plaatsspecifieke dosering van bepaalde herbiciden en fungiciden op basis van de hoeveelheid bovengrondse biomassa onder de spuitdoppen. Om dit effectief te maken, zijn toegesneden sensoren, beslisregels en spuitapparatuur nodig. Plaatsspecifieke dosering van loofdodingsmiddelen in consumptieaardappelen is nu praktijkrijp middels MLHD-PHK (Minimum Lethal Herbicide Dose-Potato Haulm Killing) in combinatie met de N-sensor (stikstof-sensor), of SensiSpray. In de testfase werd een reductie van gemiddeld 50% in het gebruik van loofdodingsmiddel t.o.v. gangbare praktijk bereikt. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van onderwerpen op het gebied van biomassa-afhankelijk doseren van gewasbeschermingsmiddelen waarbij de Plant Science Groep (PSG) van Wageningen UR trekker van de ontwikkeling is.

De Nederlandse stroomgebiedbeheerplannen voor de periode 2016-2021 zijn in december 2015 vastgesteld. Het PBL heeft op verzoek van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM) op basis van metingen en modelberekeningen geëvalueerd of de voorgestelde maatregelen in de plannen en het vijfde nitraatactieprogramma afdoende zijn om de gestelde doelen voor 2027 te halen. Het voorliggende rapport is een vervolg op de in mei 2015 door het PBL gepubliceerde tussentijdse rapportage (PBL 2015). Nieuw in dit eindrapport zijn onder andere de onderdelen verontreinigende stoffen en rijkswateren, waarvoor destijds nog geen gegevens beschikbaar waren. Ook nieuw zijn de resultaten van een analyse waarin op basis van meetgegevens de toestand en trend in het verleden zijn bepaald.

De Nederlandse stroomgebiedbeheerplannen voor de periode 2016-2021 zijn in december 2015 vastgesteld. Het PBL heeft op verzoek van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM) op basis van metingen en modelberekeningen geëvalueerd of de voorgestelde maatregelen in de plannen en het vijfde nitraatactieprogramma afdoende zijn om de gestelde doelen voor 2027 te halen. Het voorliggende rapport is een vervolg op de in mei 2015 door het PBL gepubliceerde tussentijdse rapportage (PBL 2015). Nieuw in dit eindrapport zijn onder andere de onderdelen verontreinigende stoffen en rijkswateren, waarvoor destijds nog geen gegevens beschikbaar waren. Ook nieuw zijn de resultaten van een analyse waarin op basis van meetgegevens de toestand en trend in het verleden zijn bepaald.