Search

Internationale verwevenheid en nationale zelfstandigheid gaan volgens Martien Visser niet samen als we de leveringszekerheid van energie willen blijven garanderen. “Doorgaan op de huidige weg leidt bijna zeker tot ongelukken.”

Aardgas blijft nog lang de ruggengraat van onze energievoorziening, stelt Martien Visser. Het mondiale gasverbruik is het afgelopen decennium jaarlijks toegenomen.

Bij de winning en productie van aardwarmte, aardolie en aardgas wordt soms aardgas afgebrand ('affakkelen') of afgeblazen. Hierbij kan radon vrijkomen. Blootstelling van werknemers en de bevolking aan radon tijdens de winning blijkt in de praktijk zeer laag te zijn. Vanwege de activiteitsconcentratie van radon in aardgas is het affakkelen en afblazen van aardgas vergunningplichtig, tenzij deze handelingen specifiek worden vrijgesteld. In aardgas zit van nature een kleine hoeveelheid radongas. Radon is licht radioactief, en wanneer dit wordt ingeademd worden mensen blootgesteld aan ioniserende straling. Omdat blootstelling aan ioniserende straling risico's voor de gezondheid met zich meebrengt, zijn hiervoor regels en voorschriften opgesteld. De blootstelling aan straling van natuurlijke oorsprong is echter in veel gevallen moeilijk te beheersen. Daarom is de blootstelling aan straling door het affakkelen of afblazen van aardgas momenteel uitgesloten van deze regels en voorschriften. Affakkelen en afblazen is op grond van milieuwetgeving zonder vergunning verboden, en alleen toegestaan wanneer dit om veiligheidsredenen nodig is. Dit is bijvoorbeeld het geval bij onderhoudswerkzaamheden aan een installatie, of bij een calamiteit. De regelgeving gaat in 2018 veranderen vanwege nieuwe Europese voorschriften om mensen te beschermen tegen ioniserende straling. Deze voorschriften moeten uiterlijk 6 februari 2018 zijn opgenomen in de Nederlandse regelgeving. Hierdoor kan het affakkelen en afblazen van aardgas met ingang van deze datum niet meer worden uitgesloten van regels en voorschriften. Daarnaast moeten de lidstaten besluiten of zij het nodig vinden om deze bedrijven vanaf dat moment hiervoor een vergunning of een registratie aan te laten vragen, of een kennisgeving aan de overheid te laten doen. Het RIVM heeft dit onderzoek uitgevoerd in opdracht van de Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming (ANVS).

Om te herkennen wanneer te veel aardgas vrijkomt, en zo explosies te voorkomen, wordt er een geurstof aan toegevoegd. De huidige geurstof (tetrahydrothiofeen) bevat zwavel. Om de uitstoot van zwavel naar het milieu verder te verminderen onderzoekt Gasunie Transport Services de mogelijkheid om een andere, zwavelvrije geurstof, toe te voegen: Gasodor S-Free. Vanwege het omvangrijke gebruik van aardgas is het van belang voldoende zicht te hebben op mogelijke risico's van dit product. Het RIVM heeft onvoldoende informatie kunnen vinden om vast te stellen of het gebruik van Gasodor S-Free als geurstof in aardgas veilig is. De zorg bestaat dat dit product allergische reacties kan veroorzaken als het wordt ingeademd. Het gebruik van Gasodor S-Free wordt afgeraden totdat meer duidelijk is over het mogelijke risico op allergische reacties. Het RIVM geeft aanbevelingen voor vervolgonderzoek om het risico op deze reacties beter te kunnen beoordelen. Gasodor S-Free is een mengsel van drie stoffen, voornamelijk ethylacrylaat en methylacrylaat (samen 95 procent of meer), en een kleine fractie 2-ethyl-3-methylpyrazine. Mogelijke gevolgen van de twee hoofdbestanddelen zijn op basis van de huidige kennis niet goed te beoordelen. Bekend is dat ethylacrylaat en methylacrylaat de luchtwegen kunnen irriteren, maar door de lage concentraties worden geen normen overschreden. Ook zijn ze niet kankerverwekkend. Het is bekend dat beide stoffen allergische reacties kunnen veroorzaken bij huidcontact. Vergelijkbare effecten zouden ook kunnen optreden als de stof wordt ingeademd, maar dit kan op basis van de beschikbare informatie niet worden beoordeeld. Over nadelige effecten van de derde stof (2-ethyl-3-methylpyrazine) is onvoldoende informatie beschikbaar om een uitspraak te kunnen doen over mogelijke effecten op mens en milieu.

Bij de winning en productie van aardwarmte, aardolie en aardgas wordt soms aardgas afgebrand ('affakkelen') of afgeblazen. Hierbij kan radon vrijkomen. Blootstelling van werknemers en de bevolking aan radon tijdens de winning blijkt in de praktijk zeer laag te zijn. Vanwege de activiteitsconcentratie van radon in aardgas is het affakkelen en afblazen van aardgas vergunningplichtig, tenzij deze handelingen specifiek worden vrijgesteld. In aardgas zit van nature een kleine hoeveelheid radongas. Radon is licht radioactief, en wanneer dit wordt ingeademd worden mensen blootgesteld aan ioniserende straling. Omdat blootstelling aan ioniserende straling risico's voor de gezondheid met zich meebrengt, zijn hiervoor regels en voorschriften opgesteld. De blootstelling aan straling van natuurlijke oorsprong is echter in veel gevallen moeilijk te beheersen. Daarom is de blootstelling aan straling door het affakkelen of afblazen van aardgas momenteel uitgesloten van deze regels en voorschriften. Affakkelen en afblazen is op grond van milieuwetgeving zonder vergunning verboden, en alleen toegestaan wanneer dit om veiligheidsredenen nodig is. Dit is bijvoorbeeld het geval bij onderhoudswerkzaamheden aan een installatie, of bij een calamiteit. De regelgeving gaat in 2018 veranderen vanwege nieuwe Europese voorschriften om mensen te beschermen tegen ioniserende straling. Deze voorschriften moeten uiterlijk 6 februari 2018 zijn opgenomen in de Nederlandse regelgeving. Hierdoor kan het affakkelen en afblazen van aardgas met ingang van deze datum niet meer worden uitgesloten van regels en voorschriften. Daarnaast moeten de lidstaten besluiten of zij het nodig vinden om deze bedrijven vanaf dat moment hiervoor een vergunning of een registratie aan te laten vragen, of een kennisgeving aan de overheid te laten doen. Het RIVM heeft dit onderzoek uitgevoerd in opdracht van de Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming (ANVS).

Om te herkennen wanneer te veel aardgas vrijkomt, en zo explosies te voorkomen, wordt er een geurstof aan toegevoegd. De huidige geurstof (tetrahydrothiofeen) bevat zwavel. Om de uitstoot van zwavel naar het milieu verder te verminderen onderzoekt Gasunie Transport Services de mogelijkheid om een andere, zwavelvrije geurstof, toe te voegen: Gasodor S-Free. Vanwege het omvangrijke gebruik van aardgas is het van belang voldoende zicht te hebben op mogelijke risico's van dit product. Het RIVM heeft onvoldoende informatie kunnen vinden om vast te stellen of het gebruik van Gasodor S-Free als geurstof in aardgas veilig is. De zorg bestaat dat dit product allergische reacties kan veroorzaken als het wordt ingeademd. Het gebruik van Gasodor S-Free wordt afgeraden totdat meer duidelijk is over het mogelijke risico op allergische reacties. Het RIVM geeft aanbevelingen voor vervolgonderzoek om het risico op deze reacties beter te kunnen beoordelen. Gasodor S-Free is een mengsel van drie stoffen, voornamelijk ethylacrylaat en methylacrylaat (samen 95 procent of meer), en een kleine fractie 2-ethyl-3-methylpyrazine. Mogelijke gevolgen van de twee hoofdbestanddelen zijn op basis van de huidige kennis niet goed te beoordelen. Bekend is dat ethylacrylaat en methylacrylaat de luchtwegen kunnen irriteren, maar door de lage concentraties worden geen normen overschreden. Ook zijn ze niet kankerverwekkend. Het is bekend dat beide stoffen allergische reacties kunnen veroorzaken bij huidcontact. Vergelijkbare effecten zouden ook kunnen optreden als de stof wordt ingeademd, maar dit kan op basis van de beschikbare informatie niet worden beoordeeld. Over nadelige effecten van de derde stof (2-ethyl-3-methylpyrazine) is onvoldoende informatie beschikbaar om een uitspraak te kunnen doen over mogelijke effecten op mens en milieu.

The greenhouse horticulture sector and the Dutch government have agreed on a target of 4.6 Mtonnes of total CO2 emissions in 2020. In 2018, CO2 emissions from the sector remained at the same level as the previous year (5.7 Mtonnes), which exceeded the target level. CO2 emissions were also stable over the entire 2014-2018 period. Although CO2 emissions were reduced during this period due to a smaller production area, more use of sustainable energy and more purchasing of electricity, they also rose due to more sale of electricity from CHP and increased energy consumption per m2. In 2018, the proportion of sustainable energy in total energy consumption increased to 7.3%. Geothermal heat was the most important sustainable source, with the largest growths in geothermal heat and purchase of sustainable heat. Energy efficiency also remained the same in 2018. Between 2010 and 2018, the share of natural gas in the total energy supply for the sector has decreased from 88% to 81%. Tussen glastuinbouwsector en overheid is een doel voor de totale CO2-emissie in 2020 van 4,6 Mton overeengekomen. In 2018 is de CO2-emissie gelijk gebleven op het niveau van 5,7 Mton; de glastuinbouw zat hiermee boven het doel. Over de gehele periode 2014-2018 is de CO2-emissie ook stabiel. In deze periode daalde de CO2-emissie door krimp van het areaal, meer duurzame energie en meer inkoop elektriciteit maar steeg door meer verkoop elektriciteit vanuit wkk en toename van het energiegebruik per m2. Het aandeel duurzame energie in het totaal energiegebruik groeide in 2018 naar 7,3%. Aardwarmte was de belangrijkste duurzame bron en de groei zat bij aardwarmte en inkoop duurzame warmte. Ook de energie-efficiëntie bleef in 2018 gelijk. Het aandeel van aardgas in de energievoorziening daalde in de periode 2010-2018 van 88% naar 81%.

Met de sterk groeiende aantallen zonnepanelen en windmolens maakt Nederland een inhaalslag met de opwekking van duurzame energie in de vorm van elektriciteit. Helaas bestaat er nog geen goede balans tussen vraag en aanbod en is betaalbare opslag van duurzame stroom nog niet vanzelfsprekend. Een mogelijk alternatief is opslag in de vorm van methaan. Daarover meer leren is de kern van het vierjarige onderzoeksproject Biologische Power-to-Gas (Bio-P2G) van lector Jan-Peter Nap.

Met de sterk groeiende aantallen zonnepanelen en windmolens maakt Nederland een inhaalslag met de opwekking van duurzame energie in de vorm van elektriciteit. Helaas bestaat er nog geen goede balans tussen vraag en aanbod en is betaalbare opslag van duurzame stroom nog niet vanzelfsprekend. Een mogelijk alternatief is opslag in de vorm van methaan. Daarover meer leren is de kern van het vierjarige onderzoeksproject Biologische Power-to-Gas (Bio-P2G) van lector Jan-Peter Nap.

De gaswinning vanaf de locaties Moddergat, Lauwersoog en Vierhuizen kan effecten hebben op het Natura 2000 gebied Waddenzee. Uit voorzorg vindt de winning plaats volgens het ‘Hand aan de kraan’ principe. In dat kader vindt een uitgebreide monitoring plaats van biotische en abiotische parameters, om te controleren of gaswinning vanaf de bovengenoemde locaties geen meetbaar nadelig effect heeft op de instandhoudingsdoelstellingen van de speciale beschermingzone Waddenzee, waaronder een groot aantal vogelsoorten waarvoor het gebied is aangewezen.

Deze rapportage beschrijft de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen, gelegen aan de Friese noordoostkust. Er wordt een overzicht gegeven van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en het referentiegebied in de kwelderwerken in west-Groningen gedurende de jaren 2007 t/m 2014.

De gaswinning vanaf de locaties Moddergat, Lauwersoog en Vierhuizen kan effecten hebben op het Natura 2000 gebied Waddenzee. Uit voorzorg vindt de winning plaats volgens het ‘Hand aan de kraan’ principe. In dat kader vindt een uitgebreide monitoring plaats van biotische en abiotische parameters, om te controleren of gaswinning vanaf de bovengenoemde locaties geen meetbaar nadelig effect heeft op de instandhoudingsdoelstellingen van de speciale beschermingzone Waddenzee, waaronder een groot aantal vogelsoorten waarvoor het gebied is aangewezen.

In 2014 zijn op de kwelder van Ameland-Oost de opslibbing en vegetatieontwikkeling gemeten, als onderdeel van de lopende monitoring van de effecten van de bodemdaling door gaswinning. De meting vindt plaats op twee raaien, in totaal bestaande uit 38 permanente kwadraten (pq’s). De observaties over 2014 passen binnen de tot nu toe gemeten trends in maaiveldhoogte en vegetatieontwikkeling als gevolg van de bodemdaling op Ameland en de natuurlijke variatie in opslibbing en vegetatieontwikkeling. De opslibbing was binnen de range van normale waarden. De vegetatieontwikkeling heeft op een aantal plaatsen regressie of veranderingen binnen een zone laten zien. Het grootste deel daarvan is gerelateerd aan pq’s die fluctueren tussen verschillende vegetatiezones of aan fluctuaties in beweidingsdruk en -type. Dat past binnen de natuurlijke jaar-op-jaar variatie van kweldervegetatie.

Deze rapportage beschrijft de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen, gelegen aan de Friese noordoostkust. Er wordt een overzicht gegeven van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en het referentiegebied in de kwelderwerken in west-Groningen gedurende de jaren 2007 t/m 2014.

In 2014 zijn op de kwelder van Ameland-Oost de opslibbing en vegetatieontwikkeling gemeten, als onderdeel van de lopende monitoring van de effecten van de bodemdaling door gaswinning. De meting vindt plaats op twee raaien, in totaal bestaande uit 38 permanente kwadraten (pq’s). De observaties over 2014 passen binnen de tot nu toe gemeten trends in maaiveldhoogte en vegetatieontwikkeling als gevolg van de bodemdaling op Ameland en de natuurlijke variatie in opslibbing en vegetatieontwikkeling. De opslibbing was binnen de range van normale waarden. De vegetatieontwikkeling heeft op een aantal plaatsen regressie of veranderingen binnen een zone laten zien. Het grootste deel daarvan is gerelateerd aan pq’s die fluctueren tussen verschillende vegetatiezones of aan fluctuaties in beweidingsdruk en -type. Dat past binnen de natuurlijke jaar-op-jaar variatie van kweldervegetatie.

Voor de Nederlandse glastuinbouw is energie een belangrijke kostenpost. Ook vanuit duurzaamheidsoogpunt zijn energiebesparing en reductie van de CO2-emissie belangrijke items. De energiebelasting (EB) op fossiele brandstoffen en elektriciteit brengt vanwege de degressieve tariefstructuur een beperkte prikkel tot energiebesparing en reductie van de CO2-emissie met zich mee. Bovendien is door de relatief kleinschalige bedrijfsstructuur, in combinatie met de degressief gestaffelde tariefstructuur, de belastingdruk (uitgedrukt in € per GJ energie en in € per € omzet aan glastuinbouwproducten) relatief hoog (Blom et al., 2010). Daarom is destijds, in samenhang met afspraken en convenanten tussen overheid en glastuinbouwsector over CO2-emissieruimtes, reductie van de CO2-emissie, verbetering van de energie-efficiëntie en verhoging van het aandeel duurzame energie, een verlaagde EB ofwel een gedeeltelijke vrijstelling van de EB op aardgas ingesteld. De verlaagde EB wordt door de Europese Commissie getoetst op geoorloofde staatssteun. Voor de toetsing van de nieuwe periode na 2014 heeft het ministerie van Economische Zaken informatie nodig rond het onderwerp energie en glastuinbouw.

Dit onderzoek is onderdeel van de lopende monitoring van de effecten van de bodemdaling door gaswinning. De observaties over 2013 passen binnen de tot nu toe geobserveerde trends in maaiveldhoogte en vegetatieontwikkeling als gevolg van de bodemdaling op Ameland (Dijkema et al., 2011) en de natuurlijke variatie in opslibbing en vegetatieontwikkeling. De vegetatieontwikkeling heeft op een aantal meetpunten een regressie naar een lagere vegetatiezone of veranderingen binnen een zone laten zien. Dit werd vaak veroorzaakt door een afname van gewone zoutmelde en het innemen van de open plekken door andere soorten, zoals bv. klein schorrenkruid.

Op Ameland vindt bodemdaling plaats als gevolg van gaswinning. Dit heeft consequenties voor de opslibbingsbalans en daarmee de maaiveldhoogte van de oostelijke kwelders Neerlands Reid en De Hon, vergeleken met wanneer er geen bodemdaling zou hebben plaatsgevonden. Dit kan weer gevolgen hebben voor het broedsucces van grondbroedende vogels, dat mede afhankelijk is van het overstromingsrisico. Om de impact van gaswinning op het ecosysteem te bepalen, is het dus mede van belang om inzicht te krijgen in hoe het overstromingsrisico op de kwelders op Ameland zou zijn geweest vanaf 1986 zónder de opgetreden bodemdaling. Daarvoor is het nodig de hoogteligging zonder bodemdaling te reconstrueren.

Dit onderzoek is onderdeel van de lopende monitoring van de effecten van de bodemdaling door gaswinning. De observaties over 2013 passen binnen de tot nu toe geobserveerde trends in maaiveldhoogte en vegetatieontwikkeling als gevolg van de bodemdaling op Ameland (Dijkema et al., 2011) en de natuurlijke variatie in opslibbing en vegetatieontwikkeling. De vegetatieontwikkeling heeft op een aantal meetpunten een regressie naar een lagere vegetatiezone of veranderingen binnen een zone laten zien. Dit werd vaak veroorzaakt door een afname van gewone zoutmelde en het innemen van de open plekken door andere soorten, zoals bv. klein schorrenkruid.

Op Ameland vindt bodemdaling plaats als gevolg van gaswinning. Dit heeft consequenties voor de opslibbingsbalans en daarmee de maaiveldhoogte van de oostelijke kwelders Neerlands Reid en De Hon, vergeleken met wanneer er geen bodemdaling zou hebben plaatsgevonden. Dit kan weer gevolgen hebben voor het broedsucces van grondbroedende vogels, dat mede afhankelijk is van het overstromingsrisico. Om de impact van gaswinning op het ecosysteem te bepalen, is het dus mede van belang om inzicht te krijgen in hoe het overstromingsrisico op de kwelders op Ameland zou zijn geweest vanaf 1986 zónder de opgetreden bodemdaling. Daarvoor is het nodig de hoogteligging zonder bodemdaling te reconstrueren.

Voor de Nederlandse glastuinbouw is energie een belangrijke kostenpost. Ook vanuit duurzaamheidsoogpunt zijn energiebesparing en reductie van de CO2-emissie belangrijke items. De energiebelasting (EB) op fossiele brandstoffen en elektriciteit brengt vanwege de degressieve tariefstructuur een beperkte prikkel tot energiebesparing en reductie van de CO2-emissie met zich mee. Bovendien is door de relatief kleinschalige bedrijfsstructuur, in combinatie met de degressief gestaffelde tariefstructuur, de belastingdruk (uitgedrukt in € per GJ energie en in € per € omzet aan glastuinbouwproducten) relatief hoog (Blom et al., 2010). Daarom is destijds, in samenhang met afspraken en convenanten tussen overheid en glastuinbouwsector over CO2-emissieruimtes, reductie van de CO2-emissie, verbetering van de energie-efficiëntie en verhoging van het aandeel duurzame energie, een verlaagde EB ofwel een gedeeltelijke vrijstelling van de EB op aardgas ingesteld. De verlaagde EB wordt door de Europese Commissie getoetst op geoorloofde staatssteun. Voor de toetsing van de nieuwe periode na 2014 heeft het ministerie van Economische Zaken informatie nodig rond het onderwerp energie en glastuinbouw.

Het topsectorenbeleid is gericht op samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheid binnen negen topsectoren. Deze notitie geeft de resultaten weer van een verkenning naar de effecten van het topsectorenbeleid energie en biobased economy op de fysieke leefomgeving. Op basis van de innovatiecontracten en gesprekken is de belangrijkste conclusie dat het topsectorenbeleid voornamelijk gericht is op technologische innovaties, maar deze innovaties hebben wel als doel het bevorderen van energie en biobased toepassingen. Deze ontwikkelingen hebben enorme gevolgen voor de fysieke leefomgeving en het beleid dat die ontwikkelingen ondersteunt indirect ook. Het gaat dan zowel om rode, groene en grijze aspecten van de fysieke leefomgeving. Deze notitie gaat ook in op specifieke effecten voor Mainport Rotterdam en Energy Valley. De innovatiecontracten hebben geen ruimtelijke en regionale vertaling, waardoor het lastig is effecten en eventueel kansen en bedreigingen voor Mainport Rotterdam en Energy Valley in te schatten op basis van de innovatiecontracten.

Het topsectorenbeleid is gericht op samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen en overheid binnen negen topsectoren. Deze notitie geeft de resultaten weer van een verkenning naar de effecten van het topsectorenbeleid energie en biobased economy op de fysieke leefomgeving. Op basis van de innovatiecontracten en gesprekken is de belangrijkste conclusie dat het topsectorenbeleid voornamelijk gericht is op technologische innovaties, maar deze innovaties hebben wel als doel het bevorderen van energie en biobased toepassingen. Deze ontwikkelingen hebben enorme gevolgen voor de fysieke leefomgeving en het beleid dat die ontwikkelingen ondersteunt indirect ook. Het gaat dan zowel om rode, groene en grijze aspecten van de fysieke leefomgeving. Deze notitie gaat ook in op specifieke effecten voor Mainport Rotterdam en Energy Valley. De innovatiecontracten hebben geen ruimtelijke en regionale vertaling, waardoor het lastig is effecten en eventueel kansen en bedreigingen voor Mainport Rotterdam en Energy Valley in te schatten op basis van de innovatiecontracten.

Deze vijfde jaarrapportage over de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen bevat een overzicht t/m 2011 van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en in het referentiegebied in de kwelderwerken in west-Groningen. De meeste gegevens worden weergegeven vanaf 2007, het startjaar van de gaswinning. Oudere data worden waar nuttig ook weergegeven of er wordt verwezen naar eerdere rapporten. In elk jaarrapport is de rapportage van 2007 als basis gebruikt, aangevuld met de gegevens tot en met het jaar van verslaglegging, zodat voor een overzicht van de beschikbare informatie in principe alleen het laatste jaarrapport nodig is.

Deze vijfde jaarrapportage over de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen bevat een overzicht t/m 2011 van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en in het referentiegebied in de kwelderwerken in west-Groningen. De meeste gegevens worden weergegeven vanaf 2007, het startjaar van de gaswinning. Oudere data worden waar nuttig ook weergegeven of er wordt verwezen naar eerdere rapporten. In elk jaarrapport is de rapportage van 2007 als basis gebruikt, aangevuld met de gegevens tot en met het jaar van verslaglegging, zodat voor een overzicht van de beschikbare informatie in principe alleen het laatste jaarrapport nodig is.

Deze vierde jaarrapportage over de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen bevat een overzicht t/m 2010 van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en in het referentiegebied in de kwelderwerken in west-Groningen. De meeste gegevens worden weergegeven vanaf 2007, het startjaar van de gaswinning

Deze vierde jaarrapportage over de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen bevat een overzicht t/m 2010 van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en in het referentiegebied in de kwelderwerken in west-Groningen. De meeste gegevens worden weergegeven vanaf 2007, het startjaar van de gaswinning

Deze derde jaarrapportage over de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen bevat een overzicht t/m 2009 van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en in het referentiegebied in de kwelderwerken in Groningen. De meeste gegevens worden weergegeven vanaf 2007, het startjaar van de gaswinning.

Deze derde jaarrapportage over de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen bevat een overzicht t/m 2009 van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en in het referentiegebied in de kwelderwerken in Groningen. De meeste gegevens worden weergegeven vanaf 2007, het startjaar van de gaswinning.

Op proefbedrijf De Marke is een trekker (Fendt 306) omgebouwd naar een dual-fuel diesel-aardgas-trekker. De trekker heeft gedurende de onderzoeksperiode technisch goed gefunctioneerd. De lange vultijd van de gastanks op de trekker wordt wel als een praktisch probleem ervaren. Er kan niet snel even getankt worden

Energiebesparing levert geld op. De afgelopen jaren zijn diverse mogelijkheden getest voor de praktijk. Het project State-of-the-art bewaring tulpen werkt samen met zeven teeltbedrijven om na te gaan wat er mogelijk is, en wat dat oplevert

De NAM is in 2007 gestart met nieuwe aardgaswinning in het Waddenzeegebied en de Lauwersmeer. Hierbij wordt het principe van ‘hand aan de kraan’ gehanteerd: de gaswinning moet worden gestaakt wanneer blijkt dat er schadelijke effecten zijn op abiotische, dan wel biotische parameters. Daarom heeft de NAM aan SOVON Vogelonderzoek Nederland de opdracht gegeven vogelsoorten in het Waddengebied en de Lauwersmeer te monitoren en een plan op te stellen om deze gegevens te analyseren. Het gaat om gegevens van watervogels en broedvogels in de Lauwersmeer (en eventuele referentiegebieden) en het Waddengebied, waarbij onderscheid wordt gemaakt in gebieden met en zonder verwachte bodemdaling. Bij een poweranalyse wordt onderzocht welk effect, in dit geval een afname in aantallen vogels, statistisch nog aantoonbaar is. Er wordt in beginsel geen uitspraak gedaan over de oorzaak van het effect.

De NAM is in 2007 gestart met nieuwe aardgaswinning in het Waddenzeegebied en de Lauwersmeer. Hierbij wordt het principe van ‘hand aan de kraan’ gehanteerd: de gaswinning moet worden gestaakt wanneer blijkt dat er schadelijke effecten zijn op abiotische, dan wel biotische parameters. Daarom heeft de NAM aan SOVON Vogelonderzoek Nederland de opdracht gegeven vogelsoorten in het Waddengebied en de Lauwersmeer te monitoren en een plan op te stellen om deze gegevens te analyseren. Het gaat om gegevens van watervogels en broedvogels in de Lauwersmeer (en eventuele referentiegebieden) en het Waddengebied, waarbij onderscheid wordt gemaakt in gebieden met en zonder verwachte bodemdaling. Bij een poweranalyse wordt onderzocht welk effect, in dit geval een afname in aantallen vogels, statistisch nog aantoonbaar is. Er wordt in beginsel geen uitspraak gedaan over de oorzaak van het effect.

Deze tweede jaarrapportage betreffende de monitoring in het kader van de bodemdaling onder de kwelder de Peazemerlannen bevat een overzicht van de activiteiten en meetresultaten in de kwelder en zomerpolder van de Peazemerlannen en in het referentiegebied in de kwelderwerken in west-Groningen t/m 2008. Voor een betere vergelijking worden de meeste gegevens vanaf 2007 weergegeven, het startjaar van de gaswinning.

Wat later planten dan gebruikelijk, intensief schermen, vochtbeheersing met voorverwarmde buitenlucht en koelen met luchtbevochtiging moeten het mogelijk maken om de huidige productienormen voor komkommer en tomaat te evenaren bij een gasverbruik van 25 m3/m². In een onlangs gestart project willen Green Q, Wageningen UR Glastuinbouw en het Improvement Centre in Bleiswijk dat aantonen

Wat later planten dan gebruikelijk, intensief schermen, vochtbeheersing met voorverwarmde buitenlucht en koelen met luchtbevochtiging moeten het mogelijk maken om de huidige productienormen voor komkommer en tomaat te evenaren bij een gasverbruik van 25 m3/m². In een onlangs gestart project willen Green Q, Wageningen UR Glastuinbouw en het Improvement Centre in Bleiswijk dat aantonen

De Nederlandse glastuinbouw wil de energievraag zo efficiënt en duurzaam mogelijk invullen. Een van de mogelijkheden is decentrale warmtekrachtkoppeling (wkk). Deze techniek van het gecombineerd produceren van elektriciteit en warmte uit aardgas heeft door diverse ontwikkelingen een grote vlucht genomen; en hiermee heeft wkk een prominente plaats in het energiebeheer van de Nederlandse glastuinbouw. Om de energie-efficiëntie van wkk te beoordelen is inzicht nodig in de benutting van de geproduceerde energie. In dit onderzoek is een conceptueel raamwerk en een energiebalans opgesteld voor wkk in de Nederlandse glastuinbouw. De energiebenutting komt medio 2006 uit op ruim 98%, de toepassing van benutbare warmte ligt op ruim 96%.

In onderstaande figuren, wordt ter illustratie van 1 plantdag (dag 227 of te wel 15-08-2007) de plant van stekken tot en met oogst gevolgd. Hiervoor zijn de verschillende fasen achterelkaar geplakt zodat de hele teeltcyclus in één figuur is weergegeven. Deze planting is uiteindelijk op 22 oktober geoogst. In Figuur 1 is het setpoint verwarmen (setp. vw), -ventilatie (setp. vent) en de gerealiseerde kasluchttemperatuur (Tkas) getoond

Midden jaren 90 heeft de NAM door middel van proefboringen gas ontdekt in zeven velden waaronder Moddergat, Lauwersoog en Vierhuizen. Deze gasvelden maken deel uit van de vigerende winningvergunningen en liggen geheel of gedeeltelijk onder de Waddenzee, net ten noorden van het Lauwersmeer, in het noordoosten van Friesland en het noordwesten van Groningen. Begin 2007 heeft de NAM het genoemde gasveld op de landlocatie Moddergat in productie genomen. In dit deel van Friesland bevinden zich ook de Peazemerlannen, een natuurgebied bestaande uit een zomerpolder en een kwelder. De beschikbare meetgegevens van dit gebied tot en met 2006 betreffende de opslibbing en vegetatie zijn vastgelegd in een rapport met de uitgangssituatie. Om eventuele veranderingen in opslibbing en vegetatieontwikkeling in de Peazemerlannen te kunnen waarnemen worden tijdens de gaswinningsperiode jaarlijks metingen gedaan in het gebied zelf en in een nabijgelegen referentiegebied

SOVON voert in opdracht van de NAM monitoring uit van vogels in de Waddenzee in het kader van de evaluatie van de nieuwe gaswinning, ook wel monitoring “met de hand aan de kraan” genoemd. In de “Nulrapportage monitoring vogels Waddenzee 1991-2006” werden verschillende problemen gesignaleerd die gepaard gaan met het toepassen van de huidige verzamelde data over de watervogels en de broedvogels. Dit rapport gaat dieper op deze materie in en onderzoekt mogelijkheden om de situatie te verbeteren

Midden jaren 90 heeft de NAM door middel van proefboringen gas ontdekt in zeven velden waaronder Moddergat, Lauwersoog en Vierhuizen. Deze gasvelden maken deel uit van de vigerende winningvergunningen en liggen geheel of gedeeltelijk onder de Waddenzee, net ten noorden van het Lauwersmeer, in het noordoosten van Friesland en het noordwesten van Groningen. Begin 2007 heeft de NAM het genoemde gasveld op de landlocatie Moddergat in productie genomen. In dit deel van Friesland bevinden zich ook de Peazemerlannen, een natuurgebied bestaande uit een zomerpolder en een kwelder. De beschikbare meetgegevens van dit gebied tot en met 2006 betreffende de opslibbing en vegetatie zijn vastgelegd in een rapport met de uitgangssituatie. Om eventuele veranderingen in opslibbing en vegetatieontwikkeling in de Peazemerlannen te kunnen waarnemen worden tijdens de gaswinningsperiode jaarlijks metingen gedaan in het gebied zelf en in een nabijgelegen referentiegebied

This case study concerns the Dutch glasshouse horticulture sector which is responsible for 10% of the country’s natural gas consumption. Various developments resulted in internal as well as external pressures to bring this down. This has led to a variety of ‘alternative energy approaches’ for the sector. The interactions between niche and regime, however, are not well understood. Building on Loeber (2003) the concept of ‘anchorage’ to analyse this interaction is used. It is concluded that the concept of anchorage provides a useful tool to study the interaction between niche and regime and the crooked pathways of ‘innovation in the making’

Het energiegebruik is voor de glastuinbouw een belangrijke kostenpost en bestaat voor het overgrote deel uit aardgas. In de komende jaren wordt een verdere substantiële stijging van de energieprijzen verwacht. Hierdoor is inzicht gewenst in de consequenties voor de kosten voor de bedrijven, de financiële positie van de bedrijfstak, de oplossingrichtingen voor de kostenproblematiek en het lange termijn perspectief van de sector bij structureel hogere energieprijzen. Dit onderzoek is vooralsnog gericht op de consequenties voor de kosten en de financiële positie en dient als basis voor de resterende onderzoeksvragen

De Nederlandse glastuinbouw wil de energievraag zo efficiënt en duurzaam mogelijk invullen. Een van de mogelijkheden is decentrale warmtekrachtkoppeling (wkk). Deze techniek van het gecombineerd produceren van elektriciteit en warmte uit aardgas heeft door diverse ontwikkelingen een grote vlucht genomen; en hiermee heeft wkk een prominente plaats in het energiebeheer van de Nederlandse glastuinbouw. Om de energie-efficiëntie van wkk te beoordelen is inzicht nodig in de benutting van de geproduceerde energie. In dit onderzoek is een conceptueel raamwerk en een energiebalans opgesteld voor wkk in de Nederlandse glastuinbouw. De energiebenutting komt medio 2006 uit op ruim 98%, de toepassing van benutbare warmte ligt op ruim 96%.

SOVON voert in opdracht van de NAM monitoring uit van vogels in de Waddenzee in het kader van de evaluatie van de nieuwe gaswinning, ook wel monitoring “met de hand aan de kraan” genoemd. In de “Nulrapportage monitoring vogels Waddenzee 1991-2006” werden verschillende problemen gesignaleerd die gepaard gaan met het toepassen van de huidige verzamelde data over de watervogels en de broedvogels. Dit rapport gaat dieper op deze materie in en onderzoekt mogelijkheden om de situatie te verbeteren

This case study concerns the Dutch glasshouse horticulture sector which is responsible for 10% of the country’s natural gas consumption. Various developments resulted in internal as well as external pressures to bring this down. This has led to a variety of ‘alternative energy approaches’ for the sector. The interactions between niche and regime, however, are not well understood. Building on Loeber (2003) the concept of ‘anchorage’ to analyse this interaction is used. It is concluded that the concept of anchorage provides a useful tool to study the interaction between niche and regime and the crooked pathways of ‘innovation in the making’