Search

Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī el-Ceṣṣāṣ’ın (ö. 370/981) el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl eserinin halihazırda tahkikli neşri yapılmış nüshalarında eserin baş kısmı eksiktir. Bununla birlikte el-Ceṣṣāṣ’ın, el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün elimizdeki kısmı ve Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’da yer verdiği ifadeleri üzerinden el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp olan bu baş kısmının içeriğine dair tespit ve çıkarımlarda bulunmak mümkün gözükmektedir. Bu makale el-Ceṣṣāṣ’ın eserlerindeki ifadelerinden yola çıkarak el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmında yer aldığı anlaşılan konuları bir arada sunmayı ve bu tespitler üzerinden bu kısmın içeriğine ilişkin birtakım değerlendirmelerde bulunmayı konu edinmektedir. Bu doğrultuda çalışmamızda öncelikle el-Ceṣṣāṣ’ın Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’ın başına mukaddime olarak telif ettiğini belirttiği kısmın, kendisinin Uṣūlu’l-Fıḳh olarak isimlendirdiği el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl eseri olduğu gerekçelendirilerek kabul edilmiştir. Buna bağlı olarak el-Ceṣṣāṣ’ın el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün başında uṣūlu’t-tevḥīd konusuna yer verdiği sonucuna ulaşılmış, muhtemel farklı yaklaşımlar incelenmekle beraber uṣūlu’t-tevḥīd bahsi el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kapsamı dahilinde değerlendirilmiştir. El-Ceṣṣāṣ’ın Aḥkāmu’l-Ḳurʾān’da yer verdiği ifadelerden yola çıkarak el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmının devamında muḥkem ve müteşabih kavramlarına dair açıklamalarda bulunduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda el-Ceṣṣāṣ’ın hem muḥkem hem de müteşabihin, biri Kur’an’ın tamamını diğeri bir kısmını nitelemeye uygun iki farklı manaya ayrıldığını açıkladığı, Kur’an’ın bir kısmının vasfı olan muḥkem ve müteşabihe dair seleften rivayet edilen farklı görüşleri zikrettiği, muḥkem ve müteşabihe ilişkin ʿaḳliyyāt ve semʿiyyāt ayrımına yer verdiği ve muḥkem ve müteşabihe dair örnekler sunduğu sonucuna varılmıştır. Sonrasında hem mevcut el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’deki ifadeleri hem de ed-Debūsī (ö. 430/1039) ve es-Seraḫsī’nin (ö. 483/1090?) aktarımlarından yola çıkılarak, eserin muhakkiklerinden ʿUceyl Cāsim’in de belirttiği üzere, el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmında ʿumūma dair meselelerin yer aldığı ifade edilmiştir. El-Ceṣṣāṣ’ın ʿumūma ilişkin bu bahis kapsamında ʿumūma dair bir tanım verdiği, ʿumūm için bir çokluğu kapsamının şart olduğuna dair izahlarda bulunduğu, dilde ʿumūm için vaḍʿ olunmuş lafızlar bulunduğuna yönelik örnek ve açıklamalara yer verdiği ve ʿumūmun mana ve hükümler için kullanımının hakikat olduğunu belirterek buna yönelik lugavî örnekler zikrettiği sonucuna ulaşılmıştır. Makalenin takip eden son bölümünde, ortaya konulan bu tespitler ışığında el-Fuṣūl fī’l-Uṣūl’ün kayıp baş kısmı üzerine, Ebū’l-Ḥuseyn el-Baṣrī’nin (ö. 436/1044) fıkıh usulünde fukaha örfü olarak nitelendirdiği yaklaşım, ʿaḳliyyāttan semʿiyyāt alanına geçiş, Kitāb delili, müteşabihin muḥkeme hamli ilkesi ve ʿumūm-ẓāhir ilişkisi bağlamlarında değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Muhkem ve müteşâbih; tarihsel süreçte dinsel bilimlerin her alanıyla ilişkili bir konu olarak gelişmiştir. Bu konunun dinsel bilimlerin her alanında tartışılmış olması, gerçekte Kur’an’ın ayetlerinin muhkem ve müteşâbih olduğu nitelenmesinden kaynaklanmaktadır. Bu konunun kelâm ilminin alanında kabul edilmesi, muhkem ve müteşâbih kavramlarının yasayı nitelemesindendir. Muhkem ve müteşâbihin anlamları hakkında yapılan yorumlar ve ortaya atılan anlayışlar, genelde salt bu kavramların anlamlarıyla sınırlı kalmış veya zikredildiği ayetlerin indiriliş nedeniyle ilgili rivayetlerin etkisinde geliştiğinden, bağlamdan uzaklaşmıştır. Bununla birlikte muhkem ve müteşâbihin Kur’an ayetlerinin anlamsal niteliği olarak kabul edilmesi, Kur’an’ın anlaşılabilir bir metin olduğu konusunda kuşkular oluşturmuştur. Müteşâbih ayetlerin çeşitli anlamlara ihtimali olan ayetler olarak anlaşılması nedeniyle de, her ekolün kendi görüşlerini Kur’an ayetleriyle ilişkilendirmesini olası kılmıştır. Kur’an ayetlerinin güncel yorumlarının tarihsel bakış açılarından arındırılarak oluşmaması, tarihsel bilginin gücü nedeniyledir. Kur’an’da önceki elçilere iman emredildiği gibi, önceki yasalara iman da emredilmektedir. Muhkem; önceki yasalarda olmayan ve Kur’an’da var olan özgün yasalar ve müteşâbih ise Kur’an ayetlerinin önceki yasalara benzeşimli olan ayetleridir. Muhkem ve müteşâbih edebiyatında bu yaklaşım, yer almamıştır. Bu çalışmada; çözümleme, karşılaştırma ve eleştiri yöntem olarak kullanılmıştır. Kur’an ayetlerinin anlamları dilsel açıdan çözümlendiği gibi, bu bağlamda kullanılan kavramlar arasında ilişki kurulmaya gayret gösterilmiştir. Konuyla ilişkili ayetlerin yorumunda farklı ekollerin anlayışlarına atıf yapılmıştır. Eleştiri ise bağlam bütünlüğü ve Kur’an bütünlüğü gözetilerek konuyla ilgili önceki yorumlara yöneltilmiştir. Kur’an’ın muhkem ayetlerini inşa ederken nesh, insâ ve tebdîl yöntemini izlediği belirtilmiştir. Nesh olgusu, Kur’an’ın kendi ayetlerinin hükmünü kaldırması olarak değil; önceki yasaların hükümlerini kaldırması olarak anlaşılmıştır. İnsâ; önceki yasalarda var olan ayetlerin hükümlerinin kaldırılmaması ve tekrar yeni yasada indirilmesi olarak değerlendirilmiştir. Kur’an’da genel olarak zikredilen ilk muhatapların elçiyi “uydurmakla” nitelemelerinin de, kendi bilgilerinde var olan yasaların Kur’an’ın özgün yasalarıyla değiştirilmiş olması nedeniyle olduğu belirtilmiştir. Muhkem ve müteşâbih konusunun özgün ve benzeşimli ayetler olarak anlaşılması, Kur’an ayetlerinin anlaşılır olduğu yargısını güçlendirecektir. Muhkem ayetlerin Kur’an olarak adlandırılan yasanın temelini oluşturduğu ve müteşâbih ayetlerin ise önceki yasalarda bulunan ayetlere anlam yönünden benzeşen ayetler olduğu sonucuna varılmıştır. Bununla bağıntılı olarak kalplerinde eğrilik olanların müteşâbih ayetlerin izini sürmeleri; onların söz konusu ayetlerin önceki yasalarda varlığının olup olmadığına dair araştırmaları, Allah’ın müteşâbih ayetlerin te’vilini bilmesi; ayetlerin ilk olarak hangi yasada indirildiğinin onun tarafından bilinmesi, ilimde derinleşmiş olanların müteşâbih ayetler konusundaki tutumlarının; vahiy konusunda derinlemesine bilgisi olanların bütün benzeşimli ayetlerin Allah tarafından indirildiğini itiraf etmeleri olarak yorumlanmıştır.

Kur’ân-ı Kerim hiç kuşkusuz ilahi öğretilerin en sonuncusu ve en mükemmelidir. Bu yüce kitap, özellikle kıyamete kadar hükümlerinin geçerli olmasıyla mükemmel bir i’caz özelliğine sahip olmakla beraber üslup ve muhteva açısından da birçok eşsiz özelliği bünyesinde bulundurmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm, her şeyden önce insanlardan o’nu iyice anlamalarını ve hayatlarında yaşamalarını istemektedir. Yaşamaları için öncelikle o’nun insanlara verdiği mesajlarını doğru bir şekilde anlamaları gerekir. O’nu iyi anlamaları için ya o’nun kullandığı dili bilmeleri ya da tercümeler vasıtasıyla o’nu anlamaya çalışmaları gerekmektedir. Tüm insanların Arapçayı bilmesi pratikte pek mümkün olmadığı aşikârdır. Zira insanlar Allah’ın hikmeti gereği farklı dil, kültür ve ırklara sahiptirler. Bundan dolayı dünyada farklı dillerde konuşan milletler Kur’ân-ı Kerîm’in ne demek istediğini anlayabilmek ve o’nun hükümlerini hayatlarına uygulayabilmek için Kur’ân-ı Kerîm’i kendi dillerine çevirmişlerdir. Hz. Muhammed (s.a.v.) zamanında Kur’ân-ı Kerîm’in farklı dillere kısmen tercüme edildiği bir vakıadır. Nitekim Selmân-ı Fârisî’nin (öl. 36/656 [?]) (r.a.) Fatiha sûresini Farsçaya tercüme etmesi ve Efendimizin (s.a.v.) farklı dilleri konuşan toplumları İslam’a davet etmek için yazdırdığı mektuplardaki âyetleri tercüme ettirmesi bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Kur’ân-ı Kerîm, vahyedildiği dönemden itibaren günümüze kadar dünyanın farklı dillerine birçok kez tefsir, meal ve tercüme edilmiştir. Dünya hayatı sona erene kadar insanlar farklı dilleri konuştukları sürece Kur’ân-ı Kerîm’i tercüme faaliyetinin de devam edeceğinde hiç şüphe yoktur. Kur’ân-ı Kerîm’in Kazakçaya ilk tercümesi ise 20. asrın başlarında Mûsâ Cârullah (öl. 1368/1949) tarafından yapıldığı kaynaklarda geçmektedir. Fakat bu tercüme eser basılmayıp yalnızca el yazması olarak kalmıştır. Önemli bir diğer husus ise âlimlerin söz konusu tercümenin diliyle iligili düşünceleridir. Nitekim onlara göre mealin dili Kazakça değil, Tatarcadır. 20. Asırda Hazırlanan Kazakça Meâllerde Müteşâbih İfadelerin Çevirisi Problemi adlı bu çalışmada 20. asırda hazırlanan Halife Altay’ın (öl. 1424/2003) Kuran Şarif Kazakşa Mağına Jane Tüsinigi, Aziz Akıtulı (öl. 1434/2013) ve Makaş Akıtulı’nın (öl. 1424/2003) Kuran Karim Kazakşa Avdarması, Nurali Öserov (öl. 1435/2014) ve Cumabay İstayev’in (öl. 1422/2001) Kuran Karim Jane Onın Kazakşa Mağınası, Ratbek Nısanbayulı ve Vahap Kıdırhanulı’nın Kuran Karim ve Vahap Kıdırhanulı’nın Kuran Karim Kazakşa Mağına Jane Tüsinigi adlı beş önemli Kazakça meâl çalışması incelenmiştir. İlk olarak müelliflerinin hayatları daha sonra o çalışmaların genel değerlendirmeleri, yayınlanan eserlerin dili, metod ve muhteva bakımından problem oluşturan yönleri ve teknik özellikleri ele alınmaya çalışılmış; bir sonraki adımda ise mütercimlerin Kur’ân-ı Kerîm’deki müteşâbih ifadelerden olan haberî sıfatları Kazakçaya nasıl tercüme ettiklerine ve söz konusu tercümelerin ortaya çıkardığı problemlere değinilmiştir. İslâm dininin ilim geleneğinde önemli bir yer tutan tefsir ilminin en önemli konusu ve meselelerinden birisi, hiç kuşkusuz Kur’ân’daki müteşâbihler meselesi olup, konu tarihsel süreçte başta kelâmcılar olmak üzere pek çok ilmî gelenekte ele alınmış ve tartışılmıştır. Bütün âlemleri var eden Yüce Allah kendisini tanımamız ve nasıl bir varlık olduğu noktasında bilgi sahibi olmamız için insanlara bazı sıfatlarını Kur’ân-ı Kerîm’de bildirmektedir. Allah vahiy yoluyla kullarının anlayabileceği bir dille ve bu dilin imkânları içerisinde teşbih ve mecazlar sayesinde zâtını kullarına tanıtmıştır. Bu tanıtım Hz. Peygamberin (s.a.v.) hadisleri aracılığıyla da gerçekleşmiştir. Dolayısıyla bu iki kaynak Allah’ın sıfatlarını bizlere haber vermektedir. Haberî sıfatlar, âyet ve hadislerde bildirilen ve haberle sabit olan sıfatları ifade eder. Bu makalede Allah’a izafe edilen yed, vech, ayn, istiva, kabza, mecî’ ve etâ gibi müteşâbih ifadelerden olan haberî sıfatların geçtiği on bir âyet örnek olarak ele alınmıştır. Allah’ın sıfatlarını doğru bir şekilde anlamak sahih ve tahkîkî imana sahip olma açısından çok önemlidir. Bu çalışma, Kazak mütercimlerin müteşâbih ifadeleri ne tür bir kelami görüşle Kazakçaya tercüme ettiklerini ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Ayrıca çalışmada, müteşâbih ifadeleri Kur’ân ve hadis ilimlerinin çizdiği sınırlar çerçevesinde teşbihe ve tecsime düşmeden, insan aklının kabul edebileceği ifadeler ile anlamlandırılması gerektiği ifade edilmiştir. 20. asırda Kazakistan’da yapılan Kazakça meâllerdeki müteşâbih ifadelerin Kazakçaya tercümesi meselesiyle ilgili herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Makalemiz bu konuda yapılan ilk çalışma olması hasebiyle önem arz etmektedir.

Te’vil, genel olarak İslâm düşüncesinin oluşum süreçlerinde en etkili olan kavramlardan biridir. Dillerde yaşanan semantik değişim ve kaymalar kapsamında terim anlam kazanan ve fıkıh usulü içerisinde ictihâdın aklî bir yöntemi olarak değerlendirilen te’vilin fürû-i fıkhın şekillenmesinde önemli bir rol oynadığı hususunda şüphe yoktur. Sözlük anlam itibariyle “dönmek, döndürmek, akıbet ve mahiyet” gibi anlamlar içeren te’vilden terimsel olarak “bir delilden dolayı lafzın zâhir anlamının terkedilerek muhtemel olduğu başka bir anlamda anlaşılması ve yeni anlama göre fıkhî neticelere varılması” kastedilmektedir. Bu anlamda ilke ve prensipleri usulcüler tarafından konan sahih te’vilin mâhiyeti, gerektirici unsurları, şartları ve çeşitlerinin bilinmesi önem arz etmektedir. Bu çalışmada te’vil bir fıkıh usulü kavramı olarak ele alınmış, te’vilin mâhiyeti ile sıhhat ve butlan açısından çeşitleri ve müctehidlerin te’vil vasıtasıyla füru-i fıkha dâir ortaya koydukları örnekler üzerinde durulmuştur. Ancak yapılan te’villerin tamamının sahih kabul edilmemesi sebebiyle süreç içerisinde usul eserlerinde “doğru, yanlış ve orta düzey” anlamında “yakın, uzak ve mutavassıt” nitelikleriyle anılan te’vil çeşitleri ortaya çıkmıştır. Bu durumda yapılacak olan te’vilde, Arap dilinin manâya delâlet özelliklerinin ihlâl edilmemesi, varılan neticenin zaruriyât-ı diniyyeye muhâlif olmaması ve ümmetin maslahatı çerçevesinde gerçekleşmesine dikkat edilmesi gerekmektedir. Neticede te’vilin günümüzde de fıkhî bir istinbât aracı olarak istifade edilebilecek bir kavram olduğu hususuna vurgu yapılmıştır.

Muhkem ve müteşabih terimlerini tanımlamada görülen farklılıklar Tefsir problemleri arasında yer almaktadır. Bazı Tefsir problemlerine yaklaşımları arasında farklılıklar bulunan Sünnî ve Şiî geleneğine mensup müfessirlerin muhkem ve müteşâbih ile ilgili düşüncelerinde bir ihtilafın var olup olmadığının tespiti önem arz etmektedir. Bu çalışmada, öncelikle muhkem ve müteşâbih terimlerinin her iki gelenekteki tarihi gelişimi incelenmektedir. Buna bağlı olarak Sünnî ve Şiî düşünceyi savunan son dönem müfessirlerden İbn Âşûr ile Tabâtabâî’nin konu ile ilgili görüşleri ele alınarak bu kapsamda ulaşılan nokta mukayeseli olarak değerlendirilmektedir. Muhkem-müteşâbihin tarihi seyrine bakıldığında, Sünnî ve Şiî ulemasının yaklaşımlarının büyük oranda örtüştüğü görülmektedir. Sünnilerde selef, Şiîlerde ise Ahbârî ulemasına göre müteşâbih ifadelerin anlamı sadece Allah tarafından bilinebilir. Ancak selef ile Ahbârî ulemasının muhkem-müteşâbih algısı arasında kısmi bir farklılık da görülmektedir. Selef ulemasının yaklaşımında ayetlerdeki gaybî durumların ismi olarak kullanılan kelimeler müteşâbih olarak adlandırılmaktadır. Ahabârî ulemasına göre ise Kur’ân, yalnız masum imamlar tarafından doğru anlaşılabildiğinden bütün ayetler müteşâbihtir. Buna karşılık, Sünnilerde halef, Şiîlerde genel itibariyle Usûlî ulemasına göre Kur’ân’da manası bilinmeyen ayetler bulunmamaktadır. İlim dünyasına büyük katkılar sunan İbn Âşûr ile Tabâtabâî muhkem-müteşâbih konusunda özgün düşüncelere sahiptirler. Ancak, bu düşünceleri yeni tartışmaların önünü açacak kabildendir. Söz gelimi İbn Âşûr’a göre müteşâbihin Kur’ân’da bulunmasının hikmetlerinden bir tanesi Kur’ân’ın ilmî i‘câzıdır. Tabâtabâî’ye göre ise te’vîle ihtiyaç duyan ayetlerin Kur’ân’da bulunmasından kaynaklanmaktadır.

Tefsir ve usul-i fıkıh gibi alanların dışında kelam ilminin de bir mevzuu haline gelen muhkem ve müteşâbih, İslam dünyasında farklı boyutlarıyla ele alınan ve çokça tartışılan bir konu olagelmiştir. Kelamcılar bu meseleye daha çok haberi sıfatlar üzerinden dâhil olmuşlar, bu meyanda müteşâbih âyetlerin tarifi ve kapsadığı âyetlerin yanı sıra onların hikmetleri üzerinde de durmuşlardır. Manasının kapalı olduğunda ittifak edilen bu tür âyetlerin hikmeti meselesi incelenirken kimi zaman anlamı bilinen ve bilinmeyen müteşâbih şeklinde bir tasnife başvurulmuş, bazı zamanlarda ise böyle bir taksime ihtiyaç duyulmadan ilgili faydalar ortaya konulmuştur. İlgili âyetlerin tevil edilemeyeceğinden hareketle Selefiyye tarafından daha çok tevakkuf ile sınanma şeklinde ortaya konulan hikmet ilkesi, onların tevil edilebileceğini düşünen Mu‛tezile tarafından ağırlıklı olarak ilme teşvik ve taklidi engelleme faydası üzerinden ele alınmıştır. Bu konuda Eş‛ariyye ve Mâtürîdiyye fırkaları ise orta bir yol takip etmişler ve her iki türden müteşâbih âyetlerin bulunmasından hareketle duruma göre değişen bir hikmet manzumesi sunmuşlardır.

Zihinde bulunmayan bir manaya isim verilemeyeceğinden vaz‘ esnasında öncelikle mananın bulunması gerekir. Bu bağlamda Kur’ân’ın, kendisini apaçık Arapça bir kelam olarak tanımlaması, Kur’ân’da geçen bütün kelimelerin ilk muhataplar tarafından bilindiği manasını çağrıştırmaktadır. Ne var ki Kur’ân’da, ilk muhatapların kullandığı bazı kelimelerin, muhatapların bilmediği olgulara isim olarak belirlendiği görülmektedir. On üç âyette وما أدراك ما formunda gelen sorular ve peşinden gelen âyetlerde bu sorulara verilen cevaplar, isim-müsemma, lafız-mana ilişkisine dair en canlı örnekleri teşkil etmektedir. Muhatabın zihin dünyasında ve tecrübe alanında karşılığı bulunmayan bu müsemmaların dil üzerinden bilinebilmesi başlı başına bir meseledir. Bu mesele son tahlilde Kur’ân’ın beyan keyfiyeti ve Kur’ân’da hakikatini sadece Allah’ın bilebileceği âyetlerle ilişkilidir. Bu çalışmada, Kur’ân’da وما أدراك ما formunda gelen sorular ve cevapları analiz edilmekte; muhatabın, mahiyete dair sorulan bu sorular ve cevapları üzerinden ilgili müsemmaların hakikatlerini kavrama imkânları belirlenmektedir. Çalışmada, çoğu metafizik alana ait olan bu isimlerin mahiyet itibari ile kavranamayacak olgular olması, müteşabih âyetlerle ilişkilendirilmekte ve sonuçta kategorik tespitlere yer verilmektedir.

ما من شك أن القرآن يشتمل على كنوز من البلاغة العالية، والبحث في هذه البلاغة لا ينتهي ولا ينضب، ويأتي هذا البحث ليؤكد على هذه النقطة وليبين أسلوباً من أساليب التوكيد الذي يستخدمه القرآن بين الآيات المتشابهة ليوصل المعنى و ليوضح الاختلاف بين الآيتين.الكلمات المفتاحية: التوكيد، المتشابه، البلاغة، أسلوب

Bu çalışmada Kur’an ilimlerinin başat konularından biri olan “Mü-teşâbihu’l-Kur’an”, farklı bir yaklaşım ve tasnifle sunulmuştur. Bu yaklaşım bütünü görmemizde bize yardımcı olacak bir tasnifi içermektedir. Bu tasnifte müteşâbihât ile yeni bazı bilgiler yer alır-ken, pratik değeri olmayan ve Kur’an’ı anlamamızda ve bu konu-daki bilgileri kullanmamızda usûl açısından bize yardımcı olmaya-cak veriler yer almayacaktır. Buna mukabil bu üçlü tasnif, tarihsel malumatları ve tartışmaları yerli yerine koymamıza yarayacak pratik bir tasniftir. Bu tasnifte, “Müteşâbihu’l- Kur’an”; 1. Lite-ral/lafzi benzerlik 2. Al-i İmran, 3/7 ayeti bağlamında tartışılan müteşâbihlik 3. Allah’ın sıfatları çerçevesinde oluşan müteşâbihlik, olmak üzere üç temel başlık altında incelenecektir. Çalışmada gözden kaçan bazı yaklaşımlar okurların dikkatine sunulurken, ko-nunun dilbilimsel, tarihsel ve sosyo-kültürel bir çerçevede anlaşıl-ması yönünde çaba sarf edilmiştir.

Bu makale erken dönem Selefî düşünce ile İbn Teymiyye’nin sistematik selefîliğindeki te’vil anlayışını tahlil etmeyi amaçlamaktadır. Selef kelimesi İslâmî terminolojide genellikle sahabe ve tâbiûndan oluşan ilk iki nesli ifade etmek için kullanılır. Geniş çapta kabul gördüğü üzere, bu iki nesil İslam’ın nasıl yaşanması gerektiği hususunda örnek addedilir. Nitekim İmam Gazâlî (ö. 505/1111) İlcâmu’l-Avâm adlı eserinde şunu kaydetmiştir: "Selef yolu sahabe ve tâbiûnun yoludur. Bu yolun yedi temel prensibi vardır". Ahmed b. Hanbel, Süfyân es-Sevrî, Evzâî, Mâlik b. Enes gibi erken dönem selefîler Ehl-i hadis diye de anılır. Diğer bir deyişle, Ehl-i hadis ve Selefiyye kavramları sıklıkla birbirinin yerine kullanılır. Geç dönemlerde İbn Teymiyye ile talebesi İbn Kayyim el-Cevziyye tarihsel süreçte mütekaddimûn ve müteahhirûn selefîlik şeklinde ikiye ayrılan selefîliği geliştirip güçlendirme yolunda çaba sarf etmişlerdir. İlk selefîler Allah’ın sıfatları konusunda ayrıntıya girmezken geç dönem selefîler bu konu üzerinde etraflıca durmuşlardır. Erken dönem selefîlikte ne Allah’a antropomorfik bir sıfat atfetmek ne de Allah’ın Kur’an’da kendine atfettiği sıfatları nefyetmek şeklinde bir tutum benimsenmiştir. Selefîlere göre Allah’ın bir sıfatını ispat/kabul etmek, O’nunla mahkukatı arasında benzerliği gerektirmez. Sözgelimi, "Allah’ın eli vardır" demek, bunun keyfiyetini ispat anlamına gelmez. Yine Selefîlere göre ilâhî bir sıfatın keyfiyeti hakkında nasıl sorusu sorulmamalı ve söz konusu sıfat, Allah’ın şanına yaraşır nitelikteki asıl manasından soyutlanarak çarpıtılmamalıdır.