Search

Bu makalede 1950’li yıllardan itibaren Pierre Charron’un modern felsefedeki yerini tartışan çalışmaların bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Charron, başta Descartes olmak üzere modern felsefenin önde gelen temsilcilerini etkilemiş olan bir filozof olarak bilinmektedir. Literatür, Charron’un modern düşüncenin erken bir temsilcisi olduğu konusunda uzlaşmıştır. Ancak mevcut çalışmaların bir kısmı düşünürü Septik, Stoacı veya Aristocu olarak nitelendirirken; diğerleri onun seküler etik anlayışının, insan bilimlerinin ve rasyonalizmin temellerini oluşturması bakımından modern felsefeye öncülük ettiğini öne sürmektedirler. Bu makalede Charron hakkındaki sunulan ihtilaflı görüşlere ilişkin bir tasavvur oluşturulması, mevcut çalışmaların metotları ve sonuçları üzerinden eleştirel bir değerlendirme yapılması amaçlanmaktadır. Değerlendirme sonucunda incelenen çalışmaların başlıca iki yöntem kullandıkları tespit edilmiştir. Bir kısmı Charron’u belli bir düşünce ekolüne nispet ederken; diğerleri düşünürün anlayışını kavramsal bir yaklaşım üzerinden tartışmaktadır. Değerlendirmemiz bu çalışmaların Charron’un hikmetini bütünüyle ve tutarlı olarak açıklayamadıklarını göstermiştir. Charron’un düşünce tarihindeki konumunun tam anlamıyla kavranabilmesi için hikmet anlayışını aydınlatacak alternatif yaklaşımlara ihtiyaç duyulmaktadır.

İnsan, varlık bilincine sahip olan bir canlıdır. İnsan olmak bakımından nasıl bir değer taşıdığı ve bununla ilişkili olarak hangi hak ve sorumluluklara sahip olduğu soruları insanın kadim zamanlardan beri yanıt aradığı soruların başında gelmektedir. “İnsan hakları (human rights)” ifadesi bu sorgulama süreci ile doğrudan bağlantılı bir şekilde ortaya çıkmış modern kavramlardan biridir. Kavramın gelişimi itibarıyla siyasî ve seküler bir anlam çerçevesi bulunmaktadır. Ancak bugün insan hakları felsefî, ahlâkî, teolojik pek çok boyutu kapsayan geniş bir anlam alanı içerisinde tartışılmaktadır. Bu çalışmada, insan hakları kavramı Allah-insan ilişkisi bakımından incelenmiştir. Nitekim İslâm dini söz konusu olduğunda, “hak” kavramının hem ilâhî hem de beşerî çağrışımları olan geniş bir anlam içeriğine sahip olduğu görülmektedir. Kur’ân’da insan haklarının teolojik çerçevesi, Allah ile insan arasında gerçekleşen mîsâktan/ahidden hareketle çizilmektedir. Mîsâkın bir gereği olarak Allah, insana bir emanet teslim etmiş, onu halife olarak görevlendirmiş ve insanı bununla onurlandırmıştır. Bu onurlandırmanın mahiyeti, Allah’ın yasalarını yeryüzünde hâkim kılma görevi ve bunun için yeryüzünün insanın hizmetine verilmesidir. Bu şekilde varlık sahnesinde yerini aldıktan sonra, insanın sahip olduğu hakların iki boyutu vardır. Birinci boyutu insanın dünyevî-toplumsal bağlamda, insan olmak bakımından sahip olduğu haklardır. Batılı toplumların kavramsallaştırdığı insan hakları kavramı doğrudan bu boyutla ilişkilidir. İkinci boyutta ise insan hakları, insanın Allah ile ilişkisi/mükellefiyeti söz konusu edildiğinde ortaya çıkan haklar olarak dinî-mânevî bir içerik taşımaktadır. Bu haklar, dünyevî-toplumsal alanda olduğu gibi kaynağını Allah’ın insanı yaratılış bakımından mümtaz kılmasından ve insanla olan ahdinden almaktadır. İnsan hakları tartışmalarının teolojik boyutu olarak da ifade edilebilecek bu haklar kulun mükellefiyetine ilişkin haklardır. Mükellef olduğu hususlarda bilgi sahibi olması, bunlara güç yetirebilmesi (istitâat), özgür iradeyle eylemde bulunabilmesi, tüm bunların karşılığında mükâfat veya ceza alması kulun mükellefiyeti ve dinî-manevî bakımdan insan hakları konusu içine dâhil edilebilecek meseleler olarak öne çıkmaktadır. Kelâm âlimleri çoğunlukla, kulun mükellefiyeti çerçevesinde ortaya çıkan bu tür hakları, Allah’tan bağımsız ve O’na rağmen ortaya çıkan haklar olarak değil bilakis Allah’tan doğan O’nun Hak, mutlak iyi olmasının ve ilim, adalet, hikmet gibi niteliklerinin bir ifadesi olarak görmüşlerdir. Bu çalışmada insan haklarının teolojik dayanakları ele alınarak kavramı seküler bir bakış açısıyla temellendirmenin neden olduğu sınırlılıkları gidermek ve insan haklarının daha bütüncül ve kapsamlı bir metafizik temellendirmesini sunmak amaçlanmıştır.

Abbasiler döneminde şiirlerinin nitelik ve niceliği bakımından en çok dikkat çeken şairlerinden biri olan İbnü'r-Rûmî’nin (ö. 283/896) şairliği, bariz bir şekilde hiciv temasıyla ön plana çıkmıştır. Ancak bu, şairin diğer temalarda başarılı olmadığı anlamına gelmemektedir. İbnü'r-Rûmî’nin gazel, methiye ve hikmet temalı şiirlerinde de sanatsal seviyeyi yakalamış pek çok kasidesi bulunur. Şair hakkında Arap dünyasında yapılmış akademik çalışmalara bakıldığında çoğu araştırmanın onu hiciv şiirlerine odaklandığı görülür. Hâlbuki İbnü’r-Rûmî’nin methiye ve hiciv temalı şiirleri içerisinde serpiştirilmiş hikmet içerikli beyitleri de hatırı sayılır bir kemiyettedir. Hatta şairin hikmet temasına tahsis ettiği kasideleri vardır. Bu çalışmada şairin hikmet içerikli kaside ve beyitlerinde sıklıkla ele aldığı ahlakî tespitleri incelenmiştir. Biyografi kaynakları ve şiirlerinden hareketle şair, kendisini kuşatan toplumun çoğunluğu ile sürekli bir çatışma ve çekişme halinde ömür sürmüştür. Bunun bir sonucu olarak ahlak konusunda pek çok deneyimleri olmuş ve şiirlerinde bu ahlakî tespitlerini nazma dökmüştür. Ahlaka dair izlenimlerini paylaştığı bu şiirlerinde İbnü'r-Rûmî, ahlakîyatçı bir bilge olarak karşımıza çıkar. Tespitlerini edebiyatın imkânları ile birleştirip akılda kalıcı ve etkili kılmakta başarılıdır. Çalışmada şairin bu kabilden beyitleri içerik ve edebi dil açısından eleştiriye tabi tutulmuştur.

Muhammed Abduh, yeni ilm-i kelâm döneminde Mısır coğrafyasında yaşamış önemli bir düşünürdür. Yazmış olduğu eserler ile İslam düşüncesine katkıda bulunmuştur. O, İslâm düşünce dünyasına yeni aklî bakış açısı kazandırmak istemiştir. Dinin ilmî ve aklî hakikatlerine ulaşmayı amaçlamıştır. Bu minvalde o, çağdaş bilim anlayışına ve verilerine önem vermiştir.Abduh, akıl ve ilim arasındaki ilişkinin önemini vurgulayarak dinin rolünü etkin hale getirmeyi hedeflemiştir. Çünkü ilerleyen zamanla birlikte 19. yüzyıl dünya şartları ve düşünceyapısı haylideğişmiştir. O, bu amaçla Batı dünyasının İslam’a yönelik felsefî cereyanlarına vebâtıl akımlarına karşı söylemler geliştirmiştir. Abduh, geliştirmiş olduğu söylemlerinde“Hikmet” kavramınıbir yöntem olarak kullanmıştır.O, mevcut asırda özellikle batıda gelişen mutlak akılcı ve determinist bilim anlayışı karşısında İslam’ı hikmet kavramıyla anlatmanın uygun olacağını düşünmüştür. Abduh, Müslümanların eğitim, bilim, teknoloji, ekonomi, sosyo-psikolojik vs. tüm alanlarda söz sahibi olmasını istemiştir. Abduh bu hedeflerini gerçekleştirmek, dîni düşünce yapısını ihya etmek vecanlandırmak için mücadele etmiştir. Allah Teâla’nın fiilleri, mahlûkatı, dinin maksatları üzerinde düşünmek için hikmeti bir araç ve metot olarak kullanmıştır. Bunun için o,klasik kelâmdaki gibi Allah’ın zatı ve sıfatları hakkında detaylarda saplanıp kalmaktan yahut teorik tartışmalara girmekten ziyade farklıbir yöntem tercih etmiştir. Bu amaçlaAbduh, mahlûkat üzerinde tefekkürün, nasların hikmet ve maksatları üzerinde düşünmenin önemine vurgu yapmıştır. Onun düşünce dünyasında Kur’an’ın ruhuna uygun ve isabetli yorumlar yapma, varlıkların özündeki manaları anlama, kâinatın yaratılmasındaki gayeleri bilme, insanların ihtiyacına uygun içtihatlar üretme hedeflenmiştir.İşte o bu hedefleri gerçekleştirmek için hikmeti uygun bir yöntem olarak düşünmüştür. Aynı zamanda Abduhhikmet vasıtasıyla getirdiği özgün yorumları ve akılcı yaklaşımlarıyla taklit ve taassup anlayışı ile mücadele etmeye çalışmıştır. Ona göre, sağlam bilgi olan hikmet, iradeye hâkim olarak insanı amele sevketmektedir. Hikmetin nazarî boyutu değil, insanı amele sevkeden pratik yönü üzerinde durmuştur. Onun perspektifinde hikmet ile insan, şeriatın asıl sırlarına vakıf olabilir. Çünkü dinin, amellerin hikmetini kavramak ve bunun da Allah’a itaat demek olduğunu, inanan kimse bilmelidir. Akl-ı selim aracılığı ile İslam düşüncesinde içtihat kanalları tekrar canlandırılabilir. Böylece insan,tabiattaki sebep sonuç ilişkisini hikmet vasıtası ile doğru anlamlandırarak, her şeyin ilk yaratıcısına, bütün sebeplerin ilk sebebine doğru yol almaktadır. Sebeplilik ilkesine önem veren Abduh, gök cisimlerinin durumlarından modern kozmolojik örneklerden hareketle sebep sonuç ilkesine dikkat çekmiştir.O bu söylemi ile doğa yasalarındaki nedenselliği, düzeni ve kurallarıdesteklemiştir. Dolayısıyla rastlantılara, efsanelere, gizemlere pâye vermemişhikmet ile bilim arasındaki ilişkiyi vurgulamıştır. Evrende hâkim olan biricik düzenin arkasındaki sebep ve güç benimsenmiş, hikmet dine ulaştıran bir vasıta olmuştur. Zira Kur’ân-ı Kerimve peygamberlertevhidin hikmetini ortaya koymak için gelmiştir.İnsan ibret alarak tevhide ulaşabilir. Hikmet ise ibretin yoludur. Bu yorumlarıyla Abduh’un hikmeti dini düşüncede bir yenilenme biçimi olarak kabul ettiği görülmektedir. Bu söylem, klasik kelâm hikmet söyleminden farklıdır. Çünkü klasik kelâm hikmet söylemi muhtelif teorik tartışmaları barındırmaktadır. Abduh isefarklı bir hikmet boyutunu ile ilahi fiillerde, yaratılanlar üzerinde tefekkürle, din ve bilim kardeşliği vurgusu ile Müslümanları batı karşısında yükseltmeyi hedeflemektedir.

Sevgi, Mâtürîdî ahlak anlayışının dayandığı genel karakterlerden biridir. Ahlak içerisinde iradi bir eylem ön planda yer almış olsa da aslında bu eylem sevgi temeline dayanaklık etmektedir. Mâtürîdî’nin sevgi anlayışının temelinde, varlıklara sevginin Allah tarafından verildiğinin bilinmesi gerekliliği vardır. Çünkü insan fıtratında olan bu duygunun yani sevginin, sıradan bir yönelimin dışına çıkması ve insanı yücelten bir nitelik kazandırması bu temele dayanmaktadır. Mâtürîdî, her insanda doğuştan gelen bir güzellik eğilimi ya da güzel olana sevgi besleme gibi bir yatkınlığın olduğunu ifade etmiştir. Allah sevgisinin de insanda fıtri bir duygu olduğu düşüncesindedir. Yaratılıştan gelen bu duygu kişiyi ahlaki açıdan Rabbinin rızasını kazanma ve insanın Rabbini sevme düşüncesinden ayrı değildir. Kendisine karşı sevgi duyulan bir Allah düşüncesi kişide övülen ahlaki fiillere yönlendiren önemli bir unsur olarak görülmektedir. Bu temel sevgi anlayışının bilinmesi, kişinin kendisiyle yüceleceği bir erdeme dönüşmesine zemin hazırlamaktadır. Mâtürîdî’nin izahlarında genellikle fiilde sevgiyi Allah ile bağlantılı olarak ele aldığını görmekteyiz. Ayrıca sevgi erdemi (el-Fadl fi’l-Mevedde), bir fiili gerçekleştirirken Yaratan’ın memnun olması için onu severek yapmak ve sevmediği bir fiilden de sırf O memnun olmayacağı için uzaklaşmak düşüncesini içinde barındırır. Mâtürîdî’nin izahlarının genelinde Allah’tan korkma anlamında “takva” ve bu kökten türeyen kelimelerde içinde sevgiyi barındıran bir korku olduğu vurgulanmaktadır. Ayrıca ifrat ve tefrite düşerek ‘orta yol’dan ayrılanın durumu da ‘takva’ya uygunluktan uzaklaşmakla eşittir. Öyle ki takvaya uygun olan fiilin ifrattan, tefritten uzakta ve ortada, dengeli olması gereklidir. Ayrıca Mâtürîdî adaleti ‘orta yol’ olarak tanımlar ve bir şeyin orta yolunun adalet üzere olmasına bağlar. Bir başka açıdan buna, ‘fiillerde hikmetli davranmak’ da diyebiliriz. Zaten Mâtürîdî’ye göre ‘Hikmet’ isabet etmek demektir. Yani her şeyin yerli yerine konulmasıdır. Mâtürîdî, kalpteki sevgi duygusunun hakikatinin bilinemeyeceğini ifade ederken insandaki muhabbet duygusunun da ancak kendisinden fayda gördüğü kişiye olacağını, fayda görmediği kişiye sevgi duyamayacağını ifade eder. Mâtürîdî’ye göre insan neyin kendisi için iyi olduğunu veya neyin kötü olduğunu, hakiki amaçlarının neler olması gerektiğini belirlemeye çalışan ve erdemli bir yaşayışı nasıl gerçekleştirmesi gerektiğini anlamlandırmakla görevli olan bir varlıktır. İnsanın ahlaki yapısına baktığımızda da hangi gayeler etrafında yaşam sürmesi gerektiğini, iyi ve kötünün, ödev ve sorumlulukların belirlenmesi gibi düşüncelerin insan varlığında ahlaki temel bir amaca dayandığını ya da dayanması gerektiğini görmekteyiz. Biz de bu çalışmamızda Mâtürîdî ahlakına felsefi bir bakışla kavramsal olarak sevgiyi nasıl anlamlandırdığını ele almaya çalışacağız.

Bu çalışmada, Mu‘tezile, Eş‘ariyye ve Mâtürîdiyye mezheplerinin hikmet mefhumuna yaklaşımları ve bu yaklaşımların ilahî fiillerin kapsamını tespit için kullanma eğilimleri incelenmiştir. Hikmet, dinin gelişiyle Müslümanların anlam dünyasına girmiş bir mefhumdur. Bu mefhum, özgün bir disiplin olan Kelâm ilminde ilahî fiilleri çözümleme bağlamında kullanılmış, hatta ilahî fiillerin kapsamına ilişkin tartışmalarda başat rol üstlenmiştir. Bu kavramı her mezhep kendi teorik yaklaşımına uygun şekilde tanımlamayı tercih etmiştir. Mu‘tezile hikmetin şahitteki tecrübeden hareketle kula yönelik fayda bağlamında anlaşılması gerektiğini savunmuş ve hikmeti tespit edilemeyen fiillerin Allah’a nispet edilemeyeceğini iddia etmiştir. Bu yaklaşıma aksülamel olarak Eş‘arîler ilahî fillerdeki hikmeti, meydana gelen fiilin ilahî iradeye uygunluğu olarak kabul etmeyi tercih etmiş ve hikmetin rasyonel değerlendirmeye konu olmayacağını savunmuştur. Onların bu yaklaşımının temel nedeni ilahî fiillerin illet içermesi konusunda taşıdıkları kaygıdır. Ancak bu tutum hikmetin açıklanamaz bir olgu olarak kabul edilmesi nedeniyle anlamını yitirmesi sonucunu doğurmuştur. Mâtürîdîler ise bu iki teoriyi daha dengeli bir noktada buluşturmayı denemiş ve hikmeti övülmeye değer sonucu olan fiillerin sıfatı olarak kabul ederek hem aklı Mu‘tezile’nin aksine ilahî fiillere hâkim bir konuma yükseltmemiş hem de sınırlarını vurgulamak kaydıyla ilahî fiillerin kapsam ve anlamını tespit konusunda akla gereken önemi vermiştir.

İnsanların kişisel özellikleri olduğu gibi toplumların da kültür denilen kendilerine özgü değer yargıları ve alışkanlıkları vardır. Kültür, geçmişin yükünü taşır ve gelecek kuşaklara da gebe olur. Arapların, kendi kültürlerini bir kuşaktan diğerine aktarmak için başvurdukları en güçlü vasıta şiirleridir. İslam öncesi dönemden bugünlere kadar Arapların savaşlarda gösterdikleri kahramanlıklar, övgüye layık gördükleri kişiler, korunması için özen gösterdikleri ahlaki değerler, ölen kişiye yakılan ağıtlar, bir sevgili için söylenebilecek en güzel sözler vb. pek çok kültürel birikim bugünlere şiir yoluyla aktarılmıştır. Bu itibarla, kültürel birikimin bir hazinesi yahut arşivi olması bakımından şiir Arapların divanı haline gelmiştir. Onların şiir kaydıyla nesilden nesle aktararak muhafaza etmek istedikleri değerlerden birisi de hikmetli sözlerdir. Gözlemlerini ve hayat tecrübelerini çoğu zaman ikna edici teşbihlerle tek bir beyitte ifade etmek Arap şiirinde sanatsal bir gelenektir. Kasidenin garaz denilen teması mersiye, methiye hatta gazel de olsa ara ara hikmetli sözler serpiştirmek yahut şiire bilgece bir hayat tecrübesiyle hatime vermek estetik bir ölçü olarak kabul edilmiştir. Bu çalışmada Abbasi dönemi şairlerinden Ebû Firâs’ın (ö. 357/968) işbu hikmet içerikli şiirleri muhteva ve edebî sanatlar açısından incelenmiştir. Çoğunluğunu methiyelerin oluşturduğu divanından seçilen hikmet beyitlerinde şairin ne denli üslup sahibi olduğu tartışılmıştır.

Bir kitaba gösterilecek saygı onu anlamaya çalışmakla başlar. Herhangi bir metne, burada Kur’an’a, saygı duymadan onu anlayamaz, Kur’an’ı anlamadan da ona saygı duyamazsınız. Kur’an’a saygı göstermek isteyenin de, bu dünya ile ilgili Müslüman hidayetini anlamak isteyenin de yolu Kur’an’ı doğru okumak, anlamak ve anlamlandırmaktan geçmektedir. Allah’ın esirgeme ve zenginliği, ona inanan ve tövbe eden kullar için hem doğrudan/sevaptan hem hatadan/günahtan kazançlar yaratır. Akıl ve özgürlük sahibi insanlara, "daha iyi" olma yolunda sorumluluklar vardır. Bunun en özet ve nihai ifadesini; “Bir (a) akıl yürütmesiyle, yapabilirliklerine vakıf olduğum, iyilik değerlemesi artan şekilde olan (-), (+) ve (+b)’den, (+b)’yi yapmayı tercih ettim.” şeklinde formüle ettik.

Hikmet kelimesi, Kitap, Sünnet ve kıyas delillerinde geçen önemli bir kavramdır. Söz konusu kavram usûl, furû ve fıkhın diğer alt türlerine ait literatürde de değişik münasebetlerle kullanılmaktadır. Bu çalışmada hikmet kavramının fıkıh edebiyatında hangi anlamlarda kullanıldığı Hanefî fakih Serahsî özelinde tespit edilmeye çalışmıştır. Bahsi geçen gayeye matuf olarak onun el-Mebsût, el-Usûl, Şerhu’s-Siyeri’l-kebîr, Şerhu’l-Câmii’s-sagîr ve en-Nüket adlı eserleri incelenmiştir. Serahsî, hikmet kelimesinin bir kısmını sözlük ve örfteki anlamında, diğer bir kısmını ise fıkıh usulündeki ıstılâhî anlamda kullanmıştır. Kendisi zaman zaman hükümlerin hikmetini belirtmişse de hükmün hikmete göre değil illete göre belirleneceğini açıkça ifade etmiştir. Şu var ki el-Usûl adlı eserinde bunun üzerinde özel olarak durmamıştır. Bu durumun onun döneminde mezkûr konuya dair ciddî bir tartışmanın yaşanmamış olması, zihninin net olması ve konuyu bir problem olarak görmemesinden kaynaklanmış olması muhtemeldir. Serahsî’nin de aralarında yer aldığı cumhura göre, illetin tespitinden maksat şer‘î hükmün bilinmesidir. Dolayısıyla illetin herhangi bir karışıklığa meydan vermeyecek şekilde açık, kişi veya durumlara göre değişiklik göstermeyen istikrarlı bir vasıf olması gerekir. Hâlbuki hikmette bu özellikler bulunmamaktadır. Hikmet, kıyasa konu edilmese de hükmün hikmetinin beyan edilmesinin, o hükmün daha net anlaşılmasını sağlamak ve kişiyi ona uyma konusunda ikna etmek gibi faydaları vardır. İnsanoğlunun ikna olduğu ve faydasına inandığı hususlarda emre imtisalde zorluk çekmeyeceği açıktır.

Kur'an'da Allah birçok âlemi yarattığından bahsetmektedir. Bu âlemlerden biri de hayvanlar âlemidir. Allah, hayvanların insanlara önemli bir nimet olarak verildiğini, insanların hayvanlardan çeşitli şekillerde istifade ettiğini, hayvanların dünya hayatının bir süsü olduğunu ve insanların hayvanlardan ibret alması gerektiğini ifade etmiştir. Kur’ân’da hayvanlar Allah'ın varlığının, peygamberliğin ve yeniden dirilmenin bir ispatı olarak da karşımıza çıkmaktadır. Hayvanlardan bahseden bu ayetler tetkik edildiğinde Allah’ın varlığı, birliği ve hayvanların yaratılış hikmetleri daha iyi anlaşılmış olacaktır. İnsanın, kendisi için birçok fayda barındıran hayvanların yaratılışlarındaki gaye ve hikmetleri anlayarak onların haklarına riayet etmesi, bir şükür ifadesi olmasının yanında dünyadaki ekolojik dengenin korunması açısından da son derece önemlidir. Bu çalışmanın amacı, Kur’ân’da bahsi geçen hayvanların tespit edilmesi ve onların Kur’ân’a göre sağladıkları faydaların ortaya konulmasıdır. Sonuç olarak insanlar, hayvanların yaratılış gaye ve hikmetlerini daha iyi anlamalı ve onların haklarına riayet etmelidir.

Bu çalışma, Câhiliye döneminin önde gelen şairlerinden Züheyr b. Ebî Sülmâ’nın hayatı, muallakası ve şiirlerinde yer alan hikmetli sözler hakkındadır. Çalışmada şairin hayatı ve yetiştiği edebî çevre hakkında kısaca bilgi verildikten sonra Türkçe tercümesiyle birlikte yer verilen muallakası, şekil ve muhteva bakımından incelenmiştir. Çalışmanın devam eden bölümünde “hikmet” kavramı hakkında özet olarak bilgi verildikten sonra şiirlerinde hikmetli sözlere yer veren muallaka şairlerinden seçkiler sunulmuştur. Çalışmanın sonunda ise Züheyr’in muallakasındaki hikmetli sözler içeren beyitler, müstakil olarak değerlendirilmiştir. Züheyr’in kasîdesinin de içinde bulunduğu muallakalar, taşıdıkları edebî değerin yanı sıra, ihtiva ettikleri hayata dair özlü ve veciz sözler yönüyle de klasik Arap şiirinin şaheserlerinden sayılmışlardır. Uzun hayat tecrübesi, analitik gözlem, tefekkür ve genel toplumsal kabullere dayanan söz konusu özlü sözlerden oluşan hikmetli ifadelere şairin muallakasında çokça rastlamak mümkündür. Eski Arap şiirinin hemen hemen her mevzusunda şiirleri bulunan Züheyr’in şiirleri arasında medih temalı kasîdeler daha fazla yer tutmaktadır. Nitekim şairin en önemli kasidesi olan muallakası da bunlardan biri olup, ‘Abs ve Zübyân kabileleri arasında uzun yıllar süren bir savaşı sonlandıran Herim b. Sinân ile el-Hâris b. ‘Avf’ın medhi hakkındadır. Züheyr’in, klasik Arap şiir geleneğine uygun olarak inşa ettiği altmış iki beyitlik kasidesi, dört ana bölümden oluşmaktadır. Şiirin ilk on beş beyitten oluşan birinci bölümü, sevgilinin bir zamanlar yaşadığı yurdun kalıntılarının özlem ve hasretle anılmasıyla başlamaktadır. Şair, nesîb diye de adlandırılan bu bölümde engin müşahede gücünü ve üstün ifade kabiliyetini gösteren detaylı tasvirler eşliğinde sevgilisinden geriye kalan harabeleri ve bunların içerisinde bulunduğu tabii çevreyi duygusal bir dille anmaktadır. Şair, kasidesinin dokuz beyitlik ikinci bölümünde ise yukarıda değinilen savaşın sonlanmasında aktif rol oynayan Herim b. Sinân ile el-Hâris b. ‘Avf’a yönelik samimi övgülerine yer vermiştir. Kasîdenin ana omurgasını oluşturan bu bölüm, içerdiği yemin ve dua muhtevalı beyitlerle şairin hanîflik inancına dair önemli ipuçları sunduğu gibi ihtiva ettiği tarihî bilgilerle de ön plana çıkmaktadır. Kasîdenin yirmi beyitlik üçüncü bölümünde ise şair, uzun hayat tecrübesinden ve bilge kişiliğinden izler taşıyan hikmetli beyitleriyle zikri geçen savaşın taraflarına etkili uyarılarda bulunmakta, onları akıl ve sağduyu yoluyla barışa ikna etmeye çalışmaktadır. Bu cümleden olmak üzere şair, mensubu olduğu hanîflik inancına dair ahlaki ve itikadî ilkelerden bazılarını hikmet formatında dile getirerek bunları, muhataplarını ikna etmede bir araç olarak kullanmaktadır. Muallaka şairleri içerisinde hikmet içerikli beyitlere muallakasında en fazla yer veren ve bu sebeple “şairlerin bilgesi” veya “şairlerin kadısı” unvanıyla anılan Züheyr, muallakasının son bölümünü evrensel ahlaki değerleri ve insanî erdemleri konu edinen hikmet içerikli beyitlerle şekillendirmiştir. Söz konusu hikmetli sözler, toplumun ortak aklını yansıtması, dinleyicilerin duygu dünyalarına tercüman olması, genel anlamda tecrübe edilmiş doğruları veciz bir şekilde dile getirmesi sayesinde toplum tarafından benimsenmiş ve nesilden nesile aktarılmıştır. Züheyr’in muallakasındaki hikmetli sözler çerçevesinde şekillenen bu çalışmanın genel olarak Câhiliye şiirine ve özel olarak da diğer muallaka şiirlerine ilgi uyandıracağı ümit edilmektedir.

Bir metni anlamanın en önemli unsurlarından biri onu inşa eden kelime ve kavramları iyi kavramaktan geçer. Kelimeler, kendilerine yüklenen manalarla cümleleri oluşturan yapı taşları görevini üstlenirken kavramlar da objelerin, dış dünyadaki varlıkların ve nesnelerin insan zihnindeki tasavvurlarını ifade ederler. Kelimeler ve kavramlar, metni inşa ederken kendilerine yüklenen manalarla değer kazanırlar. Bu itibarla dilsel bir yapı olan metnin içerdiği manaları doğru bir şekilde anlamak ve yorumlamak için kavramların ifade ettiği anlam katmanlarına inmek gerekir. Konu Kur’an’ın ihtiva ettiği kelimeler ve kavramlar olunca daha titiz bir araştırma yapmak gerekir. Kur’an, Arapça olarak inzal edildiği için indirildiği dilin kurallarını, özelliklerini, anlatım üslûbunu ve imkânlarını i‘câz derecesinde ortaya koyarken cahiliye döneminde kullanılan kavramlara da yer vermiştir. Ancak, Kur’an’da kullanılan bu kavramların çoğu yeni anlamlar kazanmıştır. Kur’an kavramlarını sadece kök anlamlarına veya nüzul öncesi dönemdeki kullanımlarına hapsetmek, Kur’an’ı anlamaya yardımcı olamaz. Müfessirler, Kur’an kavramlarını açıklarken âyetlerin bağlamından hareketle farklı yönelişlerle farklı yorumlar geliştirmişlerdir. Anlam arayışını sürdüren müfessirler, nüzul döneminden sonraki dönemlerde kavramlara yüklenen manaları tespit etmeye çalışmışlardır. Çünkü ilmî gelişmelere ve etkileşimlere paralel olarak birçok kavramın manası değişirken, yeni kavramlar da ortaya çıkmıştır. Müfessirler, bu faaliyetlerini sürdürürken Kur’an ilimlerinin yanı sıra diğer ilmî disiplinlerden de yararlanmışlardır. Bu çalışmada, müfessirlerin Nahl sûresi 125. âyette yer alan “hikmet, mev‘ize-i hasene ve cidâl” kavramlarına yaklaşımları incelenecektir. Tarihi süreçte bu kavramlara yüklenen anlamlar ve bu anlamlardaki değişim tespit edilecektir.

Kitap incelemesini konu edinen bu çalışma, Mustafa Agâh'ın Cahiliyye Arap Şiirinde Hikmet Züheyr b. Ebi Sulma Örneği adındaki kitabını tanıtmaktadır.

İmam Mâtürîdî’ye (ö. 333/944) göre biyolojik kalp beden için çok önemli olduğu gibi ruhanî kalp de sağlıklı yaşayabilmesi için değerlidir. Kalp eylemlerinin sebep ve sonuçlarını iyi bir şekilde bilen, iyi ve güzel eylemlerle bulunursa hem dünyada hem de âhirette mutlu ve huzurlu bir şekilde yaşayabilir. Dini-ahlâki yaşayışların merkezi “iman yatağı” olan ruhani kalp cebrî/determinist görüşlerin aksine iyi-kötü hallerini kendi özgür iradesinin seçimiyle hazırlar, sorumluluğu üstlenir. Allah’ın kulundan istediği râzı olduğu kalp; selim, temiz, münip, sekîne, ürperen ve mutmain kalp halleridir. Bu tür kalpler; Allah anılınca yani emirlerini yapmada yasaklarından kaçınmada sorumluluğunu bilir. İçindeki güzel inançlar, dışarıya sevgi, merhamet, hoşgörü ve güzellik olarak çıkar. Kalbin yaratılmasının hikmeti; ilimlerle güzellik, mutluluk, huzurlu yaşayabilme, Allah’ı isim, fiil ve sıfatlarıyla tanıma, onu sevme ve onun istediği şekilde kulluktur. İşlevsel aklı, hakikati sorgulamayı, ilmi, tefekkürü ve psikososyal eylemleri önemseyen Mâtürîdî’nin bu önerileri ve görüşleri, günümüz inanç ve ahlâkî problemlere çözümler olarak görülebilir. EXTENDED SUMMARY Research Problem The aim of this study is to investigate and examine in a deskriptive manner the wisdom of the creation of the heart within the framework of his works “Kitab at-Tawhid” and “Ta’vilat al-Qur’an” in the special of al-Maturidi (d. 333/944), the founder of faith school named “Maturidism” or “Maturidiyye”, the great thinker who grew up in the Turkish-Islamic world, and his suggestions for solutions to kalam/theological and philosophical problems. Research Questions Why was the heart, one of the most important limbs of man, created? It is said that if the heart is good, man has good moral, if the heart is bad, man has bad moral. Then is it in one’s hands whether the heart is good or bad? Is it in man’s will that the heart be hardened and sealed? What are the views and theses of the Islamic scholar al-Maturidi on this subject? In addition to the organs of the body having the biological heart, such as the eye and ear, the heart of the soul is considered to have actions such as the eye, the hearing, the understanding and the reasoning. It is also debated whether the facts and states such as curtain, solidification, petrification, blinding and sealing of the heart are facts or metaphors. According to al-Maturidi, the causes and consequences of heart actions should be well known in accordance with the principle of “know your lord who knows his own structure” so that the heart can be used in accordance with the wisdom of creation and divine wisdom can be understood. Literature Review First, the conceptual framework of the heart and wisdom is examined. In addition to academic studies on this subject, classical lugats and dictionaries such as Ragıb Al-Isfehani’s “Al-Müfradat” and Ibn Manzur’s (d. 711/1311) “Lisan al-Arab” are also applied. On the other hand, the wisdom of the creation of the heart is applied to the works of al-Maturidi called “Kitab al-Tawhid” and “Ta’vilat al-Qur’an”. In order to evaluate the subject, works such as Hakim at-Tirmizi’s (d. 320/932) “Beyan al-Fark Beyn al-Sadri al-Kalb al-Fuad al-Lübb”, Haris al-Muhasibi’s (d. 243/857) “ar-Riaye”, az-Zemahsheri’s (d. 538/1144) “Al-Kashshaf” and al-Razi’s (d. 606/1210) “Mafatih al-Gayb”, “Kitab al-Nefs ar-Ruh ve Şarh Kavahuma” will also be applied. Methodology According to al-Maturidi, the concept of the creation wisdom of the heart is first examined with the title “the concept of heart and wisdom”. Later the subject is examined and evaluated with the titles “different states of the heart”, “function of the heart and the wisdom of creation; functional reason, faith-choice of blasphemy, love, mercy, regret, forgiveness, piety, awe, patience and gratitude” and results. Results and Conclusions According to Imam Maturidi, an important scholar of the Turkish-Islamic world, the biological heart is very important for the body, and the spiritual heart is valuable for its healthy life. A person who knows the causes and consequences of heart actions well can live happily and peacefully both in the world and in the hereafter if he is found with good and beautiful actions. The spiritual heart, which is the center of religious-moral lives and the “bed of faith”, prepares its good-bad states by the choice of its own free will, in contrast to the forced/determinist views, and takes responsibility. Allah creates all the states of the heart, good and evil. The heart deserves punishment for choosing evil, and reward for choosing good and beauty. It is important for a person to take all kinds of responsibility for his actions, material and spiritual. The heart that Allah desires from his servant and is pleased with is a naturel, pure, munip (prepared to die), sekine (peaceful), trembling and happy heart. Such hearts know their responsibility when Allah is mentioned, that is, to avoid his prohibitions in doing his commandments. The beautiful beliefs within come out as love, compassion, tolerance and beauty. He can evaluate his time, every state with beauty and useful psychosocial actions, and turn his world and the hereafter into heavens. The heart that believes and denies reflects as great a change in psychosocial life as the difference between the dead and the living. A person can live life happily and peacefully with a perception that can overcome difficulties and make more reasonable sense of events. The wisdom of the creation of the heart is to be able to live beauty, happiness and peace with knowledge, to know Allah by his names, verbs and adjectives, to love him and to worship him as he wants. Contrary to Mu'tezilah and philosophical views that say, “Allah does not create the states and actions of the bad heart”, Al-Maturidi argues that the heart prefers actions with free will and old age, and that Allah, who creates everything good and bad, creates both the actions of the heart and the power to perform these actions in the servant. It can be said that this situation is of great importance for the servant to take on all kinds of material and spiritual responsibility for his actions. These suggestions and opinions of al-Maturidi, who cares about functional reason, questioning truth, science, contemplation and psychosocial actions, can also offer solutions to today's faith and moral problems.

Türk-İslam dünyası tarihinde bir taraftan emperyalizmin zulmü, diğer taraftan millî uyanış hareketi ve düşüncelerinin ortaya çıkış dönemi olan 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başlarında Türkistan’da edebiyatın hem klasik hem de yeni gelenekleri devam etmekteydi. Eski devirlere nazaran çok verimli olmasa da dini-tasavvufi edebiyat kısmen idame etmekte, ancak son süreçlerini yaşamaktaydı. Zira Türkistan halkları edebiyatında “Hikmet” adlı dinî-tasavvufi ekolün kurucusu olarak anılan “Pîr-i Türkistan” Hoca Ahmed Yesevi ve onun kurduğu ilk Türk tarikatı olan “Yesevilik”, Orta Asya Türklerinin sosyal ve manevi hayatını asırlardır geniş bir şekilde etkilemiştir. Bu etkinin neticesinde Türk dünyasında Ahmed Yesevi’nin fikir ve görüşleri yayılmıştır. Nitekim Süleyman Hakîm Ata, Kul Ubeydî, Kul Umurî, Nimetullah, Miskin Kasım, Halis gibi birçok Yesevi takipçisi manzumeleriyle “Hikmet” geleneğini geliştirmişlerdir. Diğer taraftan ise Sufi Muhammed Danışmend, Hüsameddin Sığnâkî, Mevlâna Koylaki, Hoca İshak Ata, Übeydi, Hudaydâd-ı Veli, Hazinî, Âlim Şeyh, Muhammed Hüseyin Buhârî, Zinde Ali, Molla Hudaydâd gibi farklı zaman ve mekânlarda yaşayan birçok mutasavvıf yazar ilmî, tarihî, edebî ve tasavvufi eserleriyle Yesevilik edebiyatını oluşturmuşlardır. 19.yüzyıldaki dinî-maarifi edebiyata göz attığımızda bu geleneği devam ettiren, Yesevi şiirlerinden ilham alarak eser veren Hudaydâd, Nizami-Hokandi, Hazini-Hokandi, Kul Nadirî gibi onlarca arif şairi görebiliriz. Yazıda, Hoca Ahmed Yesevi fikir ve görüşlerinden etkilenen Azim Hâce İşan, Meczub Nemenganî, Molla Yoldaş Hilvetî gibi marifetçi şairlerin hayatı ve eserlerine kısaca değinilecek, dönem ve edebiyatın bakış açısıyla değerlendirilecektir.

Hikmetli kitabın anlatımlarında sayısız mesaj yüklü incelikler vardır. Kur’ân, mesajının evrensel olması, okuyan herkesin kendisini anlatılan kıssaların içerisinde bulması gibi hikmetlere mebni olarak yer ve şahıs isimlerini çok fazla zikretmez. Ancak bazen de çok özel sebep ve hikmetler için bazı isimlere yer verir. Sözgelimi Kur’ân’da Hz. Meryem’den başka kadın ismi açıkça geçmez. Kur’ân’da ilk muhataplarla ilgili pek çok ayet vardır, ancak onlardan Hz. Peygamber’in ismi dışında yalnızca Hz. Zeyd’in ismi açıkça geçer. Kur’ân’ın indiği dönem müşriklerinden de yalnızca Ebû Leheb künyesi açıkça geçer.Bu yazıda Kur’ân’ın açıkça andığı isimlerden biri olan Hz. Zeyd’in kısa özgeçmişi, isminin anılma sebep ve hikmeti üzerinde durulacak, Hz. Zeyd ile ilgili ayetlere temas edilecek, bu ayetlerden özellikle isminin açıkça geçtiği ayetin tahlili yapılacaktır. Bu şekilde bir Kur’ân kahramanının şahsiyeti, özelde günümüz gençlerine, genelde tüm insanlığa mesaj verici yönüyle ortaya konulacaktır.

Kur’an-ı Kerim’de sarfın yirmi dört sığasına da örnek vardır. Bu yirmi dört sığanın son iki tanesi fiili taaccüptür. İkisi de taaccüp ifade eder yani şaşırma ifade eder. Ancak vezinleri farklıdır. Malumdur ki Kur’an hakîm bir kitaptır. Yani amaçsız bir şey içinde barındırmaz. Diğer sığalar gibi bu iki sığayı da kullanmasında hikmetler vardır. Sadece sığalar değil, Kur’an’da harflere dahi yer verilmiştir. Ancak biz bu çalışmamızda fiili taaccüplerin nerde geçtiğini ve ne mana ifade ettiğini araştırdık ve derledik. Fayda sağlayacağını umut ederek bu çalışmayı gerçekleştirdik.

Makalemiz Arap dili nahiv meselelerinden birisi olan ziyâdelik kavramını ele almaktadır. Yapı ve anlam ilişki biçimlerinin en güzel örneklerinin verildiği alanlardan birisi de ziyâdeliktir. Makalemiz bu kavramın lügat ve terim manalarını, hangi ıstılâhların bu kavram yerine kullanıldığı bilgisini sunmaktadır. Ayrıca makalemiz genelde nahiv, tefsîr, hadîs, belâgat âlimlerin bu kavrama bakış açılarını, özelde ise Kur’an’da ziyâdelik var mıdır sorusuna verdikleri farklı cevapları içermektedir. Ziyâdelik, varlığı ile yokluğu arasında bir fark bulunmayan gereksiz bir kelime fazlalığı değildir. Ziyâdelik, zayıf olan âmili kuvvetlendirmek, dilin belâgat yönünü öne çıkarmak için yapılır. Ziyâdelik, kelâmı süsleyerek ahengi sağlayan ve nahiv disiplininde yapı ile anlam arası ilişkileri düzenleyen farklı bir edebî üslûp çeşididir. Makalemiz Kur'ân-ı Kerim'de ve Arap dilinde ziyâdelik konusunun İslâm'ın ilk dönemlerinden sonra ortaya çıktığı, kavrama bakış açılarının farklılığının akidevî yönünün bulunmasından dolayı günümüze kadar çeşitli alanlarda ve zamanlarda tartışılmasına zemin hazırladığı gerçeğini göstermiştir. Bu tartışmaların sebepleri Arap dilinin kendine has özelliklerinin tam olarak kavranamamasına, yapı ve anlam uyumunu sağlamak ve manevî hikmetlere ulaşmak olduğunun idrak edilmemesine dayandırılmaktadır. İşte makalemizde Kur'ân-ı Kerim'de ziyâde olduğu iddiâlarına karşılık yapılan reddiyeleri ve tepkileri mercek altına alıp ulaşılan sonuçları irdeleyeceğiz. Kur'ân-ı Kerim'in hem lafzî ve hem de teşriî yönden nasıl mu’cîz bir kitap olduğuna şahitlik edilerek Arap dilinin güzelliklerinden olan ziyâdelik üslûbuna vurgu yapılacaktır.

İlahi bir kitap olan Kur’an-ı Kerim Müslümanlar için bilginin kaynağı olması ve Allah hakkında “konuşabilmenin” çerçevesini çizmesi hem de ahlakî olanın tespitine olanak sağlaması açısından otoritesi tartışılmaz bir kaynaktır. Kur’an otoritesini hem Allah’tan hem de metin içi tutarlılıktan almaktadır. Makalede başta tevhit olmak üzere, özgürlük, yaratılış, akıl, hikmet, cehd, emanet gibi değerlerin sırf aklî-felsefî gerekçelendirilmesi üzerinde duruldu. Aynı zamanda başlı başına büyük önem taşıyan bu kavramların Kelamullah’taki kuramsal içkinliğiyle ve Rasulullah’ın örnekliğiyle dış dünyada etkinliğinin görülür olması irdelendi. Dünyada kesin bir determinizm/cebir, ahlaki nihilizm ve Yaratıcı ile beraber başka ve ‘ezel’e kadar dayandırılan materyalistik görüşler insanlar için seçme ve özelde din seçme özgürlüğünü askıya alan bir dünya görüşü ortaya çıkardığının altı çizildi. Mu’tezilîlerin bu konuda haklı olarak savunduğu gibi, bir vakıaya değer biçilebilmesi için en temel şart onun özgürlük ortamında gerçekleşmesidir. Makale, sırf aklî olarak ve Kelam disiplini içindeki akılcılıkla da ulaşılabilecek bazı değerlerin varlığına dikkat çekerek Kelam Özgürlük Teorisi adını verdiğimiz kurama ulaşmanın yolunu belirginleştiriyor. En sonunda, zorlama ve ayrımcılık olmaksızın, çok kültürlü bir dünyanın hepimiz için bir yuva olabileceğinin yolunu aydınlatıyor. Çoğulcu, özgürlükçü eğitim süreçleri başta olmak üzere, samimî niyetle gayesine ulaşması beklenen eylemler ve eylemlerin olası sonuçlarını gözeten aklîlik ‘tek değerli dünya’ ve nihilizme olanak bırakmamaktadır. Dinî, aklî ve ahlakî değerlerini yitiren toplumlar için Kur’an’ın kaos uyarısı belirgindir.

Habîb en-Neccâr, Hz. İsa’nın peygamberliği döneminde Antakya’da yaşadığı tahmin edilen biridir. O dönemde bir şehir halkına tevhid dinini tebliğ etmeleri için Allah (veya Hz. İsa) elçilerini gönderir. Şehir halkı "Siz Allah'ın elçisi değil sadece bizim gibi birer insansınız. Rahman Allah size hiçbir şey indirmemiştir. Sizin söyledikleriniz yalandan ibarettir" ve “Bize uğursuzluk getirdiniz” gibi gerekçeler öne sürerek elçileri yalanlarlar. Onları taşlayarak öldürmeye karar verirler. Bu zulme engel olmak için şehrin uzak ucundan biri koşarak gelir, “Sizden hiçbir ücret istemeyen hidayet yolunda olan bu elçilere uyun!” demektedir. O kişi kavmine; Peygamberlerin(kesme işareti gelmeli) Allah tarafından gönderildiğine inanmalarını, -akıl yeterli, peygamber’e ve vahiy bilgisine gerek yok diyen deizm türü görüşlerin aksine- onların vahiyle öğrettiği hüküm ve ilkeleri içselleştirmelerini istemektedir. Hikmet ve hakikatleri söyleyen elçileri öldürmemeleri konusunda halkına bazı nasihatlerde bulunur. Halkın zulüm ve haksızlıklarına engel olmaya çalışırken onun öldürüldüğü rivayet edilir. Son nefesinde “Keşke kavmim, Rabbimin beni bağışladığını ve beni ikrâm edilenlerden kıldığını bilseydi” diyerek halkının hikmet ve hakikatleri bilmelerini arzulamaktadır. Bu durum Kur’ân’ın kalbi olarak nitelendirilen Yâsîn Sûresi’nin 13-29. âyetlerinde geniş bir şekilde anlatılır. Bu kişinin kavmine yaptığı psiko-sosyal içerikli tavsiyeleri insanlığa sunulur. Müfessirler ve tarihçilere göre bu şehir; ‘Antakya’, anlatılan prototip şahsiyet de ‘Habib en-Neccâr’dır. O’nun halkına tavsiye ettiği psiko-sosyal hikmetlerin yaşamsal ilkelerden olduğu söylenebilir.

Son dönemde İslam dünyasında yaşanan olumsuzluklar bir tarafa Yemen, yıllardır iç çatışmalar ve bunun sonucu olan açlık ve sefalet ile gündemdeki yerini korumaya devam etmektedir. Her geçen gün yarasının daha da derinleştiği görülmektedir. Aslında Yemen, köklü geçmişiyle büyük sahâbîler ve âlimlerle anılan önemli bir İslam beldesidir. Hadis kaynaklarımızda Yemen ve Yemenlilerle ilgili birçok rivâyete rastlamak mümkündür. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in Yemen cihetini işaret ederek, “İmanın ve hikmetin Yemen’li olduğunu” belirttiği rivâyetler öne çıkmaktadır. Bunların birden çok sahâbîden geliyor olması ayrıca önemlidir. Özellikle Yemen’in ve Yemenlilerin günümüzdeki durumu, dikkatlerimizi bu rivâyetlere çekmiştir. Bu rivâyetlerin tespit ve delalet yönünden incelenmeleri doğru anlaşılmalarına katkı sağlayacağı gibi farklı taraflara çekilmelerinin de önüne geçecektir. Zira genel anlamda rivâyetlerin sıhhat durumlarının göz ardı edilmesi veya bağlamlarından koparılarak yanlış anlamlar yüklenmesi günümüzün önemli hadis problemleri arasındaki yerini korumaktadır. Çalışmada Yemen’i ve Yemenlileri öven rivâyetler tespit ve delalet yönünden ele alınmış, bunların geçtiği kaynaklar tespit edildikten sonra sahâbî raviler esas alınarak sened ve metin tahlilleri yapılmıştır. Amaç bu rivâyetlerin doğru anlaşılmaları ve değerlendirilmelerine katkı sunmaktır. Temel hadis kaynakları başta olmak üzere birçok eserde yer aldıkları görülen bu övgülerin, Hz. Peygamber dönemindeki güzel huylu Yemenlilere yönelik söylendiği, sonraki insanlara teşmil etmenin isabetli olmayacağı kanaatine varılmıştır.

Tefsir ve usul-i fıkıh gibi alanların dışında kelam ilminin de bir mevzuu haline gelen muhkem ve müteşâbih, İslam dünyasında farklı boyutlarıyla ele alınan ve çokça tartışılan bir konu olagelmiştir. Kelamcılar bu meseleye daha çok haberi sıfatlar üzerinden dâhil olmuşlar, bu meyanda müteşâbih âyetlerin tarifi ve kapsadığı âyetlerin yanı sıra onların hikmetleri üzerinde de durmuşlardır. Manasının kapalı olduğunda ittifak edilen bu tür âyetlerin hikmeti meselesi incelenirken kimi zaman anlamı bilinen ve bilinmeyen müteşâbih şeklinde bir tasnife başvurulmuş, bazı zamanlarda ise böyle bir taksime ihtiyaç duyulmadan ilgili faydalar ortaya konulmuştur. İlgili âyetlerin tevil edilemeyeceğinden hareketle Selefiyye tarafından daha çok tevakkuf ile sınanma şeklinde ortaya konulan hikmet ilkesi, onların tevil edilebileceğini düşünen Mu‛tezile tarafından ağırlıklı olarak ilme teşvik ve taklidi engelleme faydası üzerinden ele alınmıştır. Bu konuda Eş‛ariyye ve Mâtürîdiyye fırkaları ise orta bir yol takip etmişler ve her iki türden müteşâbih âyetlerin bulunmasından hareketle duruma göre değişen bir hikmet manzumesi sunmuşlardır.

Ahmed Hilmi, who was born in Plovdiv in Bulgaria, today. He is considered as one of the important intellectuals of the Constitutional Period. His father was Sehbender Süleyman Bey and his mother was Sevkiye. The use of the title Sehbenderzâde (son of the consul) for Ahmed Hilmi stemt from his father being a consul in Plovdiv. Ahmed Hilmi, who had an opposing personality, published a weekly newspaper called Ittihad-ı Islam, but after a short period of publication, the newspaper was closed again. After that, he started to write political and philosophical articles in newspapers such as Ikdam, Sehbâl, Yeni Tasvir-i Efkâr and Sirat-i Müstâkim. On April 21, 1910, he started publishing Hikmet newspaper, which had an important place in his publication history, on a weekly basis and later made it a daily. In addition to the writings he wrote under his own name in these publications, he used nickname like Sheikh Mihrîdin Ârusi in his Sufi writings; Coskun Kalender and Kalender Gedâ in his humorous writings; and Ozdemir in his national and poetry poems. The Hikmet newspaper, the most important work in which Ahmed Hilmi clearly reflected his thoughts, was suspended after the publication of fourteen issues between 9-23 September 1911 and started to be published again between 1 August 1912 and 23 January 1913. The writings of Hikmet by Ahmed Hilmi, which were the subjects of our study, covered the issues that came to the fore in society and politics during the author’s lifetime. On the other hand, based on the idea of nationalism that emerged with the French Revolution, the Zionism movement emerged and began to infiltrate first into Europe and then into the Ottoman Empire. With the realization of the policies implemented by the Zionists for their purposes, a inconvenience was felt and this situation spread from the parliament to the street. Ahmed Hilmi’s writings on Zionism emerged in such a process. Ahmed Hilmi argued that if the people living in the Ottoman Empire were gathered under the roof of Islam, no separatist idea could harm this roof. This would also create a shield against the idea of nationalism and prevent segregation according to him. However, he claimed that Zionism failed this effort as well. Zionism, which approached people based on financial needs, had not any difficulties in gaining followers. Because Ottoman society contained many poor and ambitious people trying to get rid of this poverty. In order to support these supporters economically, the Zionists sought to obtain a significant amount of wealth. Monopolization was the most profitable enrichment method employed in commercial life. Therefore, it has been observed that Zionism made great gains within the borders of the Ottoman Empire with this method. According to Ahmed Hilmi, the most distinctive feature of Zionist politics was the ability to use people and use them for their goals. Zionism used people of every status, from politicians to soldiers, from scientists to journalists, from shopkeepers to civil servants. However, it was claimed that the poor, homeless and vagrants, which were the elements that were used when a radical change like a revolution was to be made in a country, wers the most important groups serving Zionists. Secrecy and loyalty were what made this enormous politics successful. With his writings, Ahmed Hilmi tried to create awareness in the society against this structure which has a secret organization and emphasized that everyone should be careful about the methods of Zionist politics every time without getting tired.

İnsanı bireysel ve toplumsal hayatında ilgilendiren şer‘î hükümlerin tümü açıkça naslarda yer almamaktadır. Bu hükümlerin büyük bir kısmı, başta Kur’ân ve sünnet olmak üzere şer‘î delillerden kaynaklanan birtakım istidlâlî/ictihâdî delil ve/veya yöntemlerden elde edilmektedir. Bunların başında fıkhî kıyasa temel teşkil eden ta‘lîl yöntemi gelmektedir. Usûlcüler yolculuk ve hastalık gibi zâhir ve munzabıt/istikrarlı vasıflarla yapılan ta‘lîl türünde ittifak etmişlerdir. Ancak bu vasıflarda genellikle içkin olan ve hükümlerin asıl gerekçelerini oluşturan meşakkat ve benzeri tikel hikmetlerle/maslahatlarla yapılan ta‘lîlde ihtilaf etmişlerdir. Hikmet ve maslahatların zaman, mekân, şahıs ve durum bakımından değişken ve esnek olması, usûlcülerin bu konudaki ihtilafına yol açan nedenlerin başında gelmektedir.

"Hikmet'in sularında kaybolmak" hikmetle hemhal olmak, hikmette erimek, eridikçe hikmeti yakalamak...Hikmette var olmak ve dahi hikmet olmak!.. Bu eşik aşıldıktan sonradır ki söylenecek sözlerin, yazılacak yazıların ancak bir anlamı, bir değeri ve bir etkisi olabilir. Ne ki bu aşkınlıktan sonradır ki hikmet halkaları oluşur, renk renk, öbek öbek.. Çağırır kendisine ehli dili...

Müslümanların felsefe karşısındaki tutumlarını üç ana kategoride değerlendirmek mümkündür. Bir gurup tamamıyla felsef düşünceyi ret ederken başka bir gurup da aksine her şeyin ölçüsü olarak kabul etmiştir. Diğer bir gurup da felsefeyi yeri geldiğinde tenkit etmiştir. Bu guruba dâhil olanlar, teorik akla dayalı her türlü düşünceyi ret ederek sezgici aklı kabul ederler. Necip Fazıl Kısakürek’i de bu kategoride değerlendirmek mümkündür. Ona göre felsefe, aklın kendi hükümranlığını kurmak için kurduğu bir kurumdur. Felsefe tarafsız olmadığı ve vahyin emrine girmediği gerekçesi ile ret eder. Ona göre felsefe peşinen vahyin emrine girse akılda bedahete köle olsa hikmet olur ki bu da insanı kurtuluşa götürür.

يُعد جمع روايات الحديث الشريف أمرٌ غاية في الأهمية لمن يريد فهم الحديث الشريف واستنباط الحكم الشرعي منه، فبتعدد الرواية يخصص العام ويُقيَّد المطلق ، ويُبيَّن المجمل ، ويُعرف المبهم ، فجاءت هذه الدراسة لتبين بعضاً من أسباب تعدد الرواية، والحكمة من هذا التعدد ، ونقد التوسع فيها دون توفر شرط الصحة ، إضافة إلى بيان أنواع التعدد ، وآثار جمع الروايات المتعددة ، مستعيناً بضرب الأمثلة التي ورد فيها تعدد للروايات مُتحرياً الصحيح منها ومختصراً على أهمها .

“Kalilah and Dimnah” is one of the first sources of Islamic moral thought. In addition to the moral and political content of the work, it is of great importance to illuminate the relevant period due to its translation in the formation phase of Islamic sciences. The aim of the work, which is equipped with moral advice, is to show the ways of a happy life by improving individual and social behaviors through stories taken from fairy tales and real life. In addition, the aim of the work is to teach politicians the conditions of successful management and what should be done in practice. The purpose of the paper is to undertake a philosophical analysis of the moral elements discussed in Kalilah and Dimnah, to evaluate them in terms of moral education and to draw attention to the effects of these symbolic style stories reflecting the society’s feelings and thoughts.

Bu makalede Kelam ekolleri tarafından oluşturulan Tanrı tasavvurları ele alınmakta- dır. Tasavvurların kaynağında insanın tarihsel, sosyal ve kültürel birikimi bulunduğu gibi ilahi metin de vardır. Her türlü tasavvur insan tarafından oluşturulduğundan, tasavvurlar Tanrı’nın kendisi değildir. Mutezilenin Tanrı tasavvuru, adalet ilkesine dayanmaktadır. Mu’tezile’ye göre ilahi fiillerde amaç ve maslahat esastır. Tanrı, adaletin tanrısıdır. Eşari Tanrı tasavvuru kudret üzerine inşa edilmiştir. Tanrının fiilerinde sebeb ve sonuç aranmaz. Tanrı maliktir. Malik, mülkünde istediği tasarrufta bulunabilir. Tanrı, gücün tanrısıdır. Maturidi Tanrı tasavvuru hikmet etrafında şekillenmiştir. Hikmet, ilahi fiilerde kusursuzluğu, gayeliliği ve ahlakiliği ifade eder. Tanrı, hikmetin tanrısıdır.

Pek çok hadis kitabında Hz. Peygamber’in söyle söylediği nakledilmistir: “İman da Hikmet de Yemen’dedir.” Hadisin zahirinde ifade edildiği gibi iman ve hikmet gerçekten belli bir coğrafyaya mı aittir. Eğer öyle ise bu durum hadisin anlamı ve güvenilirliği hakkında bir süphe uyandırmaktadır. Hadis alimlerinin ha- dis hakkındaki farklı görüsleri de bir problem olarak karsımızda durmaktadır. Bu çalısmada hadisin hem rivayet edilisi hem de anlamı ile ilgili konular ele alınmıs, bu çerçevede hadis bir değerlendirmeye tabi tutulmustur .

Türk edebiyatının hikemî şiirde üstat şairi Nâbî (ö. 1712) yaradılışından gelen dikkatle baktığı her nesnede, görünenin ardındakini yani maddede manayı arar gibidir. Dünyayı rahmet hazinesi, gökyüzünü kader sergisi, yıldızları da kudret meş’alesi olarak nitelendiren Nâbî için kâinat bütünüyle bir hikmet kitabıdır. Zaten ona göre şiir de bu mana ve hikmeti anlatmak için bir vasıtadır. Bu sebeple yaradılış hikmeti üzerinde kafa yoran şair varlığın her unsurunu şiirin malzemesi yaparak şairane söylemlerine dayanak oluşturmuştur. Kâinat kitabının hikmet sırlarını şiirine taşırken; mevsimlerin değişimi, tohumun toprakta yarılarak yeşermesi, asmanın budanması, kabağın çınara tırmanması, gök cisimlerinin şekil, konum ve hareketleri, bina-zemin oturması, su dolabı, değirmen, kümbet, kapı halkası, pencere-kafes, mezar taşı-mühür gibi etrafında gördüğü her şeye dair tecrübe ve gözlemlerini şairane incelik ve hayaller vasıtasıyla İlâhî hikmetlerin izhar ve ispatı için kullanmıştır. Makalede Nâbî Divanı’nda tabii ve mimari unsurların yaradılış hakikatinin algılanmasındaki rolü ve benzetmelik olarak kullanılışı örnek beyitlerle değerlendirilmiştir.

Usulu'd-din ve kelâm ilmi açısından ulûhiyet konusundan sonra en önemli mesele nübüvvet konusudur. Dini tahrif etmeye çalışanlar ulûhiyet konusuna saldırdıkları gibi nübüvvet konusunu da tahrif etmeye veya devre dışı bırakmaya çalışmışlardır. İyi bir inceleme yapıldığında peygamberlik hakkındaki asıl tartışmanın Resûl ve nebî kavramları çerçevesinde şekillendiği anlaşılmaktadır. "Bize akıl yeter" diyenler kadar "bize Kur'ân yeter" diyenler de benzer bir hataya düşmektedirler. Biz, bu makalede Resûl ve nebî kavramlarının İslâm'da nasıl ele alındığını kelâm ilmi bakış açısıyla ortaya koyarak bu anahtar kavramlar çerçevesinde meseleyi izah etmeye çalışacağız.

İslam düşüncesinin önemli ekollerinden biri de İşrâkîliktir. Ancak tarihsel süreçte İslam felsefî geleneğinde Aristo ve Yeni Eflatuncu Meşşaî akım daha ön planda tutulmuş, bu ekol çoğu zaman ihmal edilmiştir. Sührevedî’nin “sezgisel yönteme” dayalı bir “nur matafiziği” şeklinde kurguladığı İşrakiliğin, İslam felsefe geleneğine önemli bir zenginlik kattığı bilinmelidir. Sühreverdî’nin yaşadığı dönemde karşılaştığı muhalefet fikirlerinin yaygınlaşmasına engel olmuştur. Bu sebeple İşrakilik fikir çevrelerinde belli ölçüde ihmal edilmiştir. Bununla birlikte çeşitli irfani hareketler bünyesinde varlığını koruyarak günümüze kadar devam ettirebilmiştir. İslam felsefesinin gerçek manada özgün ekollerinden biri olan İşrakiliğin, kapsamlı bir şekilde araştırılmasının İslam düşüncesinin sağlıklı ve bütün yönleriyle anlaşılmasına katkı vereceği bilinmelidir.

Makalede Kur’an’ın tedrici nüzul süreci bağlamında Mekki ve Medeni ayetler üzerinde durulmaktadır. Kur’an’ın metin yapısının kendine özgülüğü işlenmektedir. Tedrici nüzul sürecinin içerdiği hikmetler ve buna dair Kur’an’ın ve İslam bilginlerinin tespitleri ele alınmaktadır. Mekke ve Medine döneminde inen ayetler, bunların özellikleri hakkında İslam bilginleri ve araştırmacıların görüşleri ele alınarak değerlendirilmektedir.

II. Mehmet’in, diğer bilimler yanında felsefe (hikmet) ile olan ilişkisi, kayda değer bir önem arz etmektedir. Son derece sıra dışı bir karaktere sahip olduğunu düşündüğümüz Fâtih Sultan Mehmet’in felsefeye olan düşkünlüğünün sebebi nasıl açıklanabilir? Bu yalnızca onun eleştirel zekâsının bir hediyesi midir? Yoksa yaşam serüveninde karşılaştığı haller de etkili olmuş mudur? Çalışmamızda bu soruların cevaplarını bulmaya çalışacağız

Sözlükte bir şeye engel olmak, işi sağlam yapmak ve sağlamlaştırmak, sözde ve fiilde isabetli olmak ve her şeyi yerli yerine koymak gibi anlamlara gelen hikmet kelimesi Kur’an’da on dokuz ayette, yirmi defa geçmektedir. Hikmet kelimesi, geçtiği ayetlerde değişik anlamlar taşır. Müfessirlerin açıklamaları göz önünde bulundurulduğunda hikmet kelimesinin Kur’an’daki anlamlarıyla ilgili olarak şu yorumu yapmak mümkündür: Hikmetin bir ilmî, bir de amelî boyutu vardır. Hikmetin geçtiği ayetlerin tefsirini yaparken bazı müfessirler hikmetin ilim boyutunu, bazıları amel yönünü, bir kısmı da hikmetin ilim ve amelden ibaret olduğunu vurgulamışlardır. Hikmet, kişiyi güzel ameller yapmaya götüren, kişinin ahlâkının olgunlaşmasını sağlayan sağlam ve faydalı ilim ve anlayış manasındadır. Bu manasıyla hikmet, İslâm’daki iman-amel bütünlüğüyle de alâkalı bir kavramdır. Kur’an’a göre hikmete atfedilen ikinci ve önemli bir mana da nübüvvet ve vahyin uygulanması olan Sünnettir. Kur’an’da hikmete atfedildiğini düşündüğümüz diğer bir mana da Kur’an’ın kendisi ve Kur’an’da geçen hükümlerin açıklamalarıdır.

Tarihin hemen her döneminde felsefe ve filozoflar eleştirilere maruz kalnuşlardır. En yoğun eleştiri ise dini ilimlerle meşgul olanlardan gelmiştir. Bunların bir kısmı filozofların görüşlerini eleştirirken, diğer bir kısnu ise felsefeyi eleştirmişlerdir. Bu bakımdan Muhyiddin İbn Arabi'nin felsefe karşısındaki tutumu çok önemlidir. İbn Arabi filozoflara özellikle de bilginin elde edilişi gibi hususlarda bir takım eleştiriler yöneltmesine rağmen, onların haklı olduğuna inandığı konularda da haklarını teslim etmiştir. Bu bağlamda İbn i\rabi felsefeyi değil, bizzat filozofun görüşlerindeki eksiklik ya da tutarsızlıkları ortaya çıkarmaya çalışmış, gerçek olarak gördüğü fikirlerini ise takdir etmiştir.

Üstad-ı Hikmet denilen Muğlalı Palaltıyık Mehmet Efendi, XVIII. yüzyılda yaşamış olan bir Osmanlı-Türk düşünürüdür. Kaynaklar onu, felsefe, kelam, mantık, matematik, astronomi, şiir ve musiki alanlarında kendi döneminde söz salıibi biri olarak tanıtmaktadır. Palabıyık Mehmet Efendi'nin hayatı, eserleri ve ilmi kişiliğini anlatan bu makaledeki amaç, hakkında yok denecek kadar az bilgi bulunan bir düşünürün günyüzüne çıkartılınasıdır. Aynı zamanda o dönemin fikir yapısı hakkında da bilgi salıibi olup geçmişle bir kültür köprüsü kurmaktır. Bu durum Türk-İslam Düşüncesi'nin tarihsel süreçteki bilim ve kültür yapısının karanlıkta kalan kayıp zincir halkalarının bulunup tekrar yerlerine eklenmesi ve günümüzle bütünlük arz etmesi bakımından da öneıİılidir.